Είναι μέσα στην φύσι του ανθρώπου ριζωμένο ένα αλλόκοτο πρωτόγονο συναίσθημα μπροστά στο φαινόμενο του ύπνου. Ο ζωντανός, ο εργαζόμενος, ο σκεπτόμενος, ο γεμάτος δραστηριότητα άνθρωπος, καμπτόμενος από την φυσιολογική κόπωσι, καταλαμβάνεται από μία ακατανίκητη ανάγκη να παραδοθή στην αγκάλη του ύπνου.
Οι αισθήσεις, οι διανοητικές λειτουργίες, οι δυνάμεις του σώματος ατονούν και ο ζωντανός γίνεται σαν νεκρός. Εικών του θανάτου ο ύπνου. Ώρα που ενεδρεύουν οι πονηρές δυνάμεις του κόσμου τούτου, ορατές και αόρατες, για να κακοποιήσουν ή και απλώς να πειράξουν τον ανυπεράσπιστο άνθρωπο.
Γι΄αυτόν ακριβώς τον λόγο δεν θα υπάρχη ανθρώπινο όν που να μη αισθάνθηκε την ανάγκη, αφήνοντας προσωρινά τον κόσμο των ζώντων για να περάση στο μυστήριο της εικόνος του θανάτου, να στρέψη τον νου του στο Θεό του και να ζητήση από αυτόν προστασία και σκέπη.
Σ΄ αυτό το υπόβαθρο της ιδιωματικής προ του ύπνου προσευχής στηρίχθηκε και η πράξις της χριστιανικής Εκκλησίας, όταν έδιδε στην ατομική αυτή προσευχή την μορφή εκκλησιαστικής ακολουθίας. Η μετατροπή έγινε κατ’ αρχάς στις μοναχικές αδελφότητες, όπου τα πάντα, και ιδίως η προσευχή, ήσαν κοινά. Η κοινή αυτή προσευχή γινόταν στην ώρα της ιδιωτικής, δηλαδή αμέσως μετά το δείπνο και προ της κατακλίσεως. Γι’ αυτό και της εδόθη το όνομα «απόδειπνον» ή «απόδειπνα» και «προθύπνια». Αυτή θα αποτελέση το αντικείμενο της σημερινής εκπομπής μας, μετά την παρεμβολή των τριών εορτολογικών θεμάτων των προηγουμένων εκπομπών.
Είναι δε η ακολουθία του αποδείπνου μία πολύ μακρά ακολουθία. Το μήκος της δεν πρέπει να μας παραξενεύη. Είναι καθαρά μοναστηριακή και γνωρίζομε πόσο οι μοναχοί ήθελαν να παρατείνουν την προσευχή των, τόσο που, αν ήταν φυσικώς δυνατόν, δεν θα διέκοπταν ποτέ την δοξολογία του Θεού. Η είσοδός της όμως στους ενοριακούς ναούς και η χρήσις της από τους κοσμικούς ιερείς και τον λαό ωδήγησε γρήγορα σε αδιέξοδο. Έτσι κατά τον ΙΔ΄με ΙΕ΄ αιώνα αναγκάσθηκαν να κάμουν και μία επιτομή της, που ωνομάσθηκε, για να διακρίνεται από την αρχική εκτενή μορφή, «μικρόν απόδειπνον». Το άλλο , το πλήρες και παλαιό, ωνομάσθηκε τώρα «μέγα απόδειπνον». Είναι κοινός νόμος ότι τα νεώτερα πράγματα και τα συντομώτερα κερδίζουν γρήγορα έδαφος. Αυτό συνέβη και με το μικρό απόδειπνο. Το «μικρό΄και νεώτερο επεσκίασε το παλαιό και μεγάλο, και περιώρισε την τέλεσί του μόνο κατά τις νήστιμες ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, που λόγω της ιερότητος της περιόδου αυτής και της συντηρητικότητος των ακολουθιών της, μπορούσε να βαστάση το βάρος της εκτενούς αρχαϊκής ακολουθίας. Έτσι σήμερα έχομε την ευκαιρία να παρακολουθήσωμε την τέλεσι του μεγάλου αποδείπνου και στους ενοριακούς ναούς από την Δευτέρα ως την Πέμπτη των εβδομάδων της μεγάλης Νηστείας, τις δε Παρασκευές μαζί με τους χαιρετισμούς την ακολουθία του μικρού αποδείπνου. Στις υπόλοιπες εκτός της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ημέρες τελείται, κατ’ ιδίαν στα σπίτια από τους ιερείς και ευλαβείς λαϊκούς ή από κοινού στα μοναστήρια, το μικρό απόδειπνο.
Το θέμα του αποδείπνου είναι διπλό, ανάλογο προς την ώρα της τελέσεώς του˙ ευχαριστία δηλαδή κατά πρώτον και δοξολογία για την διέλευσι της ημέρας και δέησις για την «απρόσκοπο» και «ελευθέρα φαντασιών», κατά τον Μέγα Βασίλειο, ανάπαυσι κατά την επερχομένη νύκτα.1 Με το πρώτο θέμα συμπλέκονται και άλλα συναφή. Μία ανασκόπησις των έργων της ημέρας γεννά ασφαλώς την ανάγκη για αίτησι συγγνώμης για τις ποικίλες παραβάσεις μας, ένα έντονο συναίσθημα μετανοίας. Η συναναστροφή με τους αδελφούς μας γέννησε ασφαλώς δυσαρέσκειες και ενδεχομένως προεκάλεσε αντιδικίες και μίση. Είναι καιρός όλα αυτά να επανορθωθούν με την αμοιβαία συγχώρησι και συνδιαλαγή. Με το δεύτερο πάλι θέμα συνδέεται η ομολογία της ορθής πίστεως, για να μας εύρη ο θάνατος στερεά εδρασμένους στην αληθή μαρτυρία και ομολογία, κατά τους Πατέρας. Και όλα αυτά τα θέματα κατακλείει και η δέησις για την ταχεία από τον ύπνο εξανάστασι για να μη σιγήση επί πολύ το στόμα που δοξολογεί τα «κρίματα» του Θεού.
Όπως και όλες οι ακολουθίες της Εκκλησίας μας έτσι και το απόδειπνο αποτελείται από ψαλμούς, ύμνους και ευχές. Όλα έχουν εκλεγή με βάσι τα ανωτέρω θέματα. Στα τρία μέρη του μεγάλου αποδείπνου και στην επιτομή των «καιριωτάτων» του μεγάλου , που περιέχονται στο ένα μέρος του μικρού, βρίσκει κανείς εκλεκτούς νυκτερινούς ψαλμούς, όπως ο 4ος με το «εν ειρήνη επί το αυτό κοιμηθήσομαι και υπνώσω», ο 6ος με το «λούσω καθ’ εκάστην νύκτα την κλίνην μου, εν δάκρυσί μου την στρωμνήν μου βρέξω», ο 12ος με το «φώτισον τους οφθαλμούς μου, μήποτε υπνώσω εις θάνατον», ο 30ος με το «εις χείράς σου παραθήσομαι το πνεύμα μου», ο 90ος με το «ου φοβηθήση από φόβου νυκτερινού.. . από πράγματος εν σκότει διαπορευομένου». Φράσεις γεμάτες βαθειά πίστι και εγκατάλειψι στο έλεος του Θεού. Θα βρή το περίφημο ψαλμό της μετανοίας, τον 50ο , το «Ελέησόν με, ο Θεός, κατά το μέγα έλεός σου…», και κείμενα γεμάτα μετάνοια και συντριβή, όπως την προσευχή του Μανασσή βασιλέως της Ιουδαίας.
Από τις ευχές εκτός από την τόσο γνωστή ευχή προς την Θεοτόκο του μοναχού της Μονής της Ευεργέτιδος Παύλου «Άσπιλε, αμόλυντε…» και την σύντομο και περιεκτική «επικοίτιο» ευχή εις τον Κύριον ημών Ιησούν Χριστόν του μοναχού Αντιόχου του Πανδέκτου «Και δος ημίν, δέσποτα, προς ύπνον απιούσιν ανάπαυσιν σώματος και ψυχής…», θα έπρεπε να μνημονεύσωμεν την θαυμασία ευχή που αποδίδεται στον Μέγα Βασίλειο «Κύριε, Κύριε, ο ρυσάμενος ημάς από παντός βέλους πετομένου ημέρας…».
Αυτή συγκεφαλαιώνει κατά ένα απαράμιλλο τρόπο τα αιτήματα της προ του ύπνου προσευχής του πιστού. Δεν έχομε, δυστυχώς, καιρό να την διαβάσωμε και να την σχολιάσωμε. Βρίσκεται στα Ωρολόγια και σε όλα τα προσευχητάρια, που κυκλοφορούν μεταξύ των πιστών. Και μόνη η προσεκτική ανάγνωσί της, και μάλιστα στην προ του ύπνου προσευχή, είναι ικανή να γεμίση την ψυχή του ανθρώπου από τα πιο ιερά αισθήματα.
Το απόδειπνο περιλαμβάνει και την ψαλμωδία τροπαρίων και μάλιστα τριών αρχαίων ύμνων, που έχουν όμως παραλειφθή κατά την σύνταξι της ακολουθίας του μικρού αποδείπνου. Με αυτούς θέλομε να διακοσμήσωμε την εκπομπή μας, έστω και αν σήμερα δεν ψάλλονται πια παρά μόνο κατά την περίοδο της Τεσσαρακοστής, στο μέγα απόδειπνο.
Ο πρώτος είναι μία εκλογή από την ωδή του Ησαϊου, που βρίσκεται στο 8ο και 9ο κεφάλαιο του ομωνύμου προφητικού βιβλίου της Παλαιάς Διαθήκης. Είναι ένας ύμνος θριάμβου και εγκαρτερήσεως. Ψάλλεται κατά στίχο κατά τον αρχαίο τρόπο, με εφύμνιο το «Ότι μεθ’ ημών ο Θεός». Κατά τον άγιο Πατέρα Μάρκο τον Ευγενικό ο ύμνος αυτός ψάλλεται στο απόδειπνο «κατά της των δαιμόνων ενεργείας… των εν νυκτί μάλιστα την πονηράν δύναμιν επιδεικνυμένων».2
Ύμνοι μεγάλου αποδείπνου: Μεθ’ ημών ο Θεός, Η ασώματος Φύσις, Κύριε των Δυνάμεων – Χορωδία του Πανελληνίου Συνδέσμου Ιεροψαλτών «Ρωμανός ο Μελωδός και Ιωάννης ο Δαμασκηνός» υπό τον Αντώνιο Μπελούση
«Μεθ’ ημών ο Θεός,
γνώτε έθνη και ηττάσθε.
Ότι μεθ’ ημών ο Θεός.
Επακούσατε έως εσχάτου της γης.
Ότι μεθ’ ημών ο Θεός. ΄
Ισχυκότες ηττάσθε.
Ότι μεθ’ ημών ο Θεός.
Εάν γάρ πάλιν ισχύσητε
και πάλιν ηττηθήσεσθε.
Ότι μεθ’ ημών ο Θεός.
Και ήν αν βουλήν βουλεύσησθε,
διασκεδάσει ο Κύριος.
Ότι μεθ’ ημών ο Θεός.
Και λόγον, όν εάν λαλήσητε,
ού μη εμμείνη εν υμίν.
Ότι μεθ’ ημών ο Θεός.
Τον δε φόβον υμών ου μη φοβηθώμεν,
ούδ’ ού μη ταραχθώμεν.
Ότι μεθ’ ημών ο Θεός.
Κύριον δε τον Θεόν ημών, αυτόν αγιάσωμεν
και αυτός έσται ημίν φόβος.
Ότι μεθ’ ημών ο Θεός.
Και εάν επ’ αυτώ πεποιθώς ώ,
έσται μοι εις αγιασμόν.
Ότι μεθ’ ημών ο Θεός.
Και πεποιθώς έσομαι επ’ αυτώ
και σωθήσομαι δι’ αυτού.
Ότι μεθ’ ημών ο Θεός».
Ο δεύτερος ύμνος είναι ένα αρχαϊκό πρωτοχριστιανικό ποιητικό κείμενο σε στίχους ενδεκασυλλάβους, που το βρίσκομε και σε πάπυρο του ς΄ αιώνος. Δοξολογία αγγελική και ανθρωπίνη προς τον δημιουργό και δέησις συνυφαίνονται αρμονικά στο ωραίο αυτό υμνογράφημα:
«Η ασώματος φύσις, τα χερουβίμ,
ασιγήτοις σε ύμνοις δοξολογεί.
Εξαπτέρυγα ζώα, τα σεραφίμ,
ταις απαύστοις φωναίς σε υπερυψοί.
Των αγγέλων τε πάσα η στρατιά
τρισαγίοις σε άσμασιν ευφημεί.
Προ γάρ πάντων υπάρχεις, ο ών Πατήρ,
και συνάναρχον έχεις τον σον Υιόν.
Και ισότιμον φέρων Πνεύμα ζωής
της Τριάδος δεικνύεις το αμερές.
Παναγία παρθένε, μήτηρ Θεού,
οι του Λόγου αυτόπται και υπουργοί.
Προφητών και μαρτύρων πάντες˙ χοροί,
ως αθάνατον έχοντες την ζωήν.
Υπέρ πάντων πρεσβεύσατε εκτενώς,
ότι πάντες υπάρχομεν εν δεινοίς.
Ίνα πλάνης ρυσθέντες του πονηρού
των αγγέλων βοήσωμεν την ωδήν.
Άγιε, άγιε, άγιε, τρισάγιε Κύριε,
ελέησον και σώσον ημάς˙ αμήν».
Τέλος ένας τρίτος ύμνος λαϊκής εμπνεύσεως άς κατακλείση την εκπομπή μας. είναι γεμάτος κατάνυξι και σύντονο δέησι. Όλοι οι άγιοι προβάλλονται στον Θεό για πρεσβεία υπέρ ημών των αμαρτωλών:
«Παναγία δέσποινα Θεοτόκε,
πρέσβευε υπέρ ημών των αμαρτωλών.
Πάσαι αι ουράνιαι δυνάμεις
των αγίων αγγέλων και αρχαγγέλων,
πρεσβεύσατε υπέρ ημών των αμαρτωλών.
Άγιε Ιωάννη, προφήτα και πρόδρομε
και βαπτιστά του Κυρίου
ημών Ιησού Χριστού,
πρέσβευε υπέρ ημών των αμαρτωλών.
Άγιοι ένδοξοι απόστολοι,
προφήται και μάρτυρες και πάντες άγιοι,
πρεσβεύσατε υπέρ ημών των αμαρτωλών.
Όσιοι , θεοφόροι Πατέρες ημών,
ποιμένες και διδάσκαλοι της οικουμένης,
πρεσβεύσατε υπέρ ημών των αμαρτωλών.
Η αήττητος και ακατάλυτος
και θεία δύναμις του τιμίου και ζωοποιού σταυρού,
μη εγκαταλίπης ημάς τους αμαρτωλούς.
Ο Θεός, ιλάσθητι ημίν τοις αμαρτωλοίς
και ελέησον ημάς».
(22 Αυγούστου 1970)
Υ Π Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
1. Όροι κατά πλάτος, 37.
2. Εξήγησις της εκκλησιαστικής ακολουθίας, Περί του αποδείπνου.
Πηγή: (Από το βιβλίο “Λογική Λατρεία”, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984), Ορθόδοξη Πορεία, Ακτίνες
