Δεν θα ήθελα κατ’ ουδένα τρόπο να αρχίσω να μιλάω κι εγώ για την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ), για την οποία έχουν μιλήσει, γράψει και σχολιάσει, αρκετοί ειδικοί –και μη ειδικοί– επιστήμονες τη τελευταία τριετία.

Θα ήθελα όμως να αναλύσω και τονίσω  τη σημασία του να διαθέτει ένα κράτος συγκεκριμένα και εντελώς καθορισμένα σύνορα με τις γειτονικές του χώρες. Οι λόγοι πολλοί, αλλά ο σημαντικότερος (!) αυτός των πετρελαίων, για τα οποία αναδείχτηκε άλλη μια φορά το θέμα ΑΟΖ.

Ας φανταστούμε λοιπόν ότι ενώ μια χώρα εκτελεί γεώτρηση για εντοπισμό κοιτάσματος πετρελαίου, κοντά στα σύνορα με μια γειτονική της χώρα και ανακαλύπτει κοίτασμα. Ο χώρος που καταλαμβάνει το κοίτασμα αυτό (= ταμιευτήρας), όχι μόνο δεν ακολουθεί τα επιφανειακά χαραγμένα σύνορα, αλλά υπεδαφικά, ένα μεγάλο του μέρος εισέρχεται στην υφαλοκρηπίδα ή τα χωρικά ύδατα του γειτονικού κράτους.
Τι γίνεται στη περίπτωση αυτή; Η λύση έχει δοθεί από πλέον προχωρημένους «παίχτες» και ονομάζεται –αναγκαστική/με φιλικό διακανονισμό για το συμφέρον και των δύο μερών- Συνεκμετάλλευση. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα για μελέτη και μίμηση αποτελεί το Statfjord oilfield μεταξύ Αγγλίας και Νορβηγίας.

Στη Βόρεια Θάλασσα, τα σύνορα μεταξύ Αγγλίας και Νορβηγίας είναι καθορισμένα προ αμνημονεύτων δεκαετιών με πολιτισμένο τρόπο και όλες τις απαραίτητες νομικές διαδικασίες του διεθνούς δικαίου θαλάσσης. Ο τρόπος κατανομής των ποσοστών μεταξύ των δύο χωρών είναι ιδανικός.

Θα έλεγε κανείς ότι πολύ ωραία, αφού το οικόπεδο 2 της Νορβηγίας είναι ~οκτώ φορές μεγαλύτερο από αυτό της Μεγάλης Βρετανίας (1, GB), και το παραγόμενο πετρέλαιο θα μοιραστεί σε αναλογία 1:8. Και όχι μόνο αυτό, αλλά η Νορβηγία, θα μπορούσε να έχει περισσότερες εξέδρες και γεωτρήσεις στο τμήμα της, ενώ η Αγγλία θα εκινείτο πιο περιορισμένα και με σαφώς μικρότερη συμμετοχή, ίσως και αδιαφορία, αν το κοίτασμα στο οικόπεδό της, δεν είναι αρκούντως αξιόλογο.
Το απόλυτο λάθος θα είχε γίνει με όλες τις παραπάνω σκέψεις και αποφάσεις. Η πράξη απέδειξε ότι πρέπει και οι δυο ιδιοκτήτες να συμφωνήσουν απόλυτα και φιλικά και να αναθέσουν την όλη διαχείριση και εκμετάλλευση, του συνολικού υπεδαφικού ταμιευτήρα σε μια εταιρία (Operator).  Η εταιρία αυτή, με τα στοιχεία που θα διαθέτει ή θα αξιολογεί εκάστοτε, με την λεπτομερή περιγραφή, τόσο της αποθηκευτικής ικανότητας του πετρώματος – ταμιευτήρα, όσο και της ποιότητας και κατανομής του ρευστού (αέριο, πετρέλαιο, συμπύκνωμα, διοξείδιο του άνθρακα κλπ) που έχει εγκλωβιστεί στο κάθε τέμαχος του ρεζερβουάρ.
Στη χώρα μας, που αυτά μοιάζουν σενάρια επιστημονικής φαντασίας, αφού ποτέ δεν μπήκαμε σε ανάλογο προβληματισμό. Είναι αλήθεια ότι εδώ και δεκαετίες, όλα σχεδόν τα ΜΜΕ και οι περισσότεροι των πολιτικών μας, είχαν αρκετά μπερδεμένες τις έννοιες Υφαλοκρηπίδα, Χωρικά ύδατα, ΑΟΖ και ειδικά για το Αιγαίο είχαν ακουστεί τα πλέον φανταστικά σενάρια. Και μόνο το άκουσμα της λέξης «Συνεκμετάλλευση», προκαλούσε ανακάτεμα, ή στη καλύτερη περίπτωση καλλιέργεια σεναριολογίας και ατέρμονων συζητήσεων που δεν οδηγούσαν σε κάτι συγκεκριμένο.
Σε μια διάλεξή μου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, επεξηγώντας στους φοιτητές τη τεχνολογία των κεκλιμένων γεωτρήσεων, δημιουργήθηκε ένας έντονος ενθουσιασμός στο ακροατήριο, όταν ένας φοιτητής μου είπε: «πάρα πολύ ωραία, δεν έχουμε παρά να πάμε κοντά στα σύνορα με τη τουρκία, ή από τα έξη μίλια, με πλαγιο-γεωτρήσεις, να αντλούμε από το υπέδαφος του διπλανού κράτους, ή ακόμη κι από τα οκτώ και δώδεκα μίλια χωρικών υδάτων, που βάσει του διεθνούς δικαίου  θεωρούνται ότι ανήκουν στα δικά μας κυριαρχικά δικαιώματα, οι απέναντι δεν το παραδέχονται». Εξήγησα απλά, ότι αυτά δεν γίνονται. Επέμεναν. Δε μπορεί να μην υπάρχει τρόπος.  Μόνο ένας, του “UNITIZATION”. Πρόκειται για ένα διεθνή όρο που χρησιμοποιείται στην εκμετάλλευση κοινών κοιτασμάτων και δείχνει τον πλέον δόκιμο τρόπο –μέσω φιλικού, τεχνοκρατικού, νομικού & οικονομικοτεχνικού διακανονισμού- συνεκμετάλλευσης. Θα αναλύσω τον όρο παρακάτω. 

Σε χιλιάδες περιπτώσεις οι εταιρείες σήμερα αναγκάζονται να εκτελέσουν πλαγιο-γεωτρήσεις για την αποδοτικότερη εκμετάλλευση του κοιτάσματος. Η χώρα που έχει παραχωρήσει το ‘οικόπεδο’, γνωρίζει ανά πάσα στιγμή –σαν ακτινογραφία- τον τρόπο που έχει σχεδιαστεί η εκμετάλλευση και τον εγκρίνει φυσικά, αν δεν ενοχλεί τον διπλανό ιδιοκτήτη.
 
Σκοπός του άρθρου μου αυτού, είναι να δείξω ότι, στη περίπτωση εντοπισμού κοιτάσματος που κατανέμεται κατά το ένα του μέρος στη μια χώρα και κατά το άλλο του –μετά την σε βάθος προβολή και επέκταση των συνόρων-, στην γειτονική (ή και γειτονικές) χώρα (-ες), υπάρχουν κανόνες που συμφέρει να εφαρμόζονται μετά κοινή συναίνεση των χωρών και λεπτομερή διακανονισμό.
Θα περιγράψω παρακάτω μερικές περιπτώσεις που είναι δυνατό να παρουσιαστούν κατά τη διάρκεια εκμετάλλευσης ενός κοιτάσματος πετρελαίου, παρουσιάζοντας και κάποιες σχηματικές παραστάσεις για να είναι πλέον ευνόητο το περιγραφόμενο μοντέλο.

Η μέχρι σήμερα από πολλούς ακόμη θεώρηση ότι παίρνει το περισσότερο ο πιο δυνατός δεν ισχύει. Ούτε ‘άλλα κόλπα’, σαν τις απορίες και απόψεις των φοιτητών του Παντείου, μπορούν να εφαρμοστούν.  Αντιθέτως, πρέπει και οι δυο ιδιοκτήτες να ενημερωθούν λεπτομερέστατα για τους τρόπους που θα επιλεγούν για την παραγωγή και να συμφωνήσουν μέσω αρκετά πολύπλοκων διαδικασιών σε κοινό συμφωνητικό που θα υπογραφεί αφενός από τους ιδιοκτήτες και αφετέρου από την εταιρεία που θα αναλάβει την εκμετάλλευση. Από τη στιγμή που θα καθοριστούν τα ποσοστά που θα λαμβάνει ο κάθε ιδιοκτήτης (χώρα) από την παραγωγή, μιλάμε πλέον για «συνεκμετάλλευση». 

Στο παρακάτω παράδειγμα, βλέπουμε ένα π.χ. ασβεστολιθικό ταμιευτήρα –μαύρος σχηματισμός- να είναι γεμάτος με πετρέλαιο και στις δυο χώρες. Επειδή όμως αναπτύσσεται υπό κλίση, (για να καταστεί πλέον κατανοητό, παραθέτω και τη πραγματική γεωλογική τομή του δρόμου), από τη σχηματική παράσταση, γίνεται σαφές ότι, το πρώτο κοίτασμα, που έχει διατρηθεί από τις Γ1 & Γ2 γεωτρήσεις, ανήκει σαφώς στη χώρα 1. Αντιθέτως, το δεύτερο κοίτασμα (δεξί μαύρο), ανήκει, τόσο στη χώρα 2 (γεώτρηση Γ3), όσο και στη χώρα 1 (βαθύτερο τμήμα γεώτρησης Γ2). Τίθεται φυσικά το ερώτημα: πόσο από το πετρέλαιο που θα αντληθεί από το κατώτερο τμήμα της Γ2 είναι ‘ξένο’? (αφού σε μια τέτοια περίπτωση κατά τη διάρκεια παραγωγής εμφανίζονται φαινόμενα ‘gravity drainage’, δηλαδή, είναι δυνατόν πετρέλαιο από τα υψηλότερα μέρη του ταμιευτήρα να μετακινείται προς τα χαμηλότερα). Η τεχνολογία της Μηχανικής των ταμιευτήρων και η σχετική νομοθεσία, έχουν δώσει τις απαραίτητες απαντήσεις.

Ταμιευτήρες πετρελαίου που έχουν αναπτυχθεί σε κεκλιμένη μορφή και αναπαρίστανται κάτω από τα σύνορα –μαύρη κάθετη γραμμή μεταξύ γεωτρήσεων Γ2 & Γ3-  απαιτούν την εφαρμογή της από κοινού εκμετάλλευσης με διακανονισμό (τύπου Unitization).

Παράδειγμα ανάπτυξης κεκλιμένου σχηματισμού – ταμιευτήρα (μαύρο χρώμα), που αφενός επεκτείνεται υπεδαφικά για να εγκλωβίσει πετρέλαιο και αφετέρου υπέρκειται και υπόκειται στεγανών σχηματισμών υπό μορφή ‘σάντουιτς’.

Ένα άλλο παράδειγμα, περισσότερο πολύπλοκο, παρουσιάζεται στην επόμενη εικόνα, όπου: ο ταμιευτήρας, που τον μοιράζονται οι χώρες 1 & 2, είναι ιδιαίτερα ανομοιογενής (συμβαίνει στους περισσότερους ταμιευτήρες), επειδή τον συνιστούν γεωλογικοί σχηματισμοί διαφορετικών ιζηματολογικών φάσεων (= με σαφώς διαφορετικές πετροφυσικές, ρευστομηχανικές και υδραυλικές ιδιότητες). Οι σχηματισμοί που συμβολίζονται με τα γράμματα Α, Β, Γ και Δ, επάνω από την διεπαφή πετρελαίου (κόκκινο) – νερού (μπλε) και συνιστούν τον υπό εκμετάλλευση ταμιευτήρα, έχουν διαφορετικό πορώδες και κατανομή πετρελαίου μέσα τους. Αποτέλεσμα αυτού, είναι ότι δεν αποκλείεται το γεγονός το μικρό τμήμα που ανήκει στη χώρα 1, να εμπεριέχει πολύ περισσότερο πετρέλαιο από το μεγάλο τμήμα της χώρας 2. Και στη περίπτωση αυτή, όπως γίνεται εύκολα κατανοητό: τα πράγματα είναι δύσκολα. Αποδεκτό. Δύσκολα για τους πολιτικούς και τον μη επαΐοντα, όχι όμως και για τον Μηχανικό πετρελαίου και την εταιρία του που έχει την όλη διαχείριση και ευθύνη.

Πολύπλοκο μοντέλο ανομοιογενούς ταμιευτήρα πετρελαίου, όπου η ορθή ογκομέτρηση του κοιτάσματος που αναπτύσσεται κάτω από τα σύνορα μεταξύ δύο χωρών, επιβάλλει προχωρημένες τεχνικές αλλά και πολιτική κατανόηση, για την δίκαια κατανομή των ποσοστών που ανήκουν στη κάθε χώρα ξεχωριστά.

Πολλές φορές, σε τριτογενές στάδιο εκμετάλλευσης ταμιευτήρα που επίσης υπόκειται συνόρου μεταξύ δυο χωρών, απαιτείται η εισπίεση π.χ. διοξειδίου του άνθρακα, ή επιφανειοδραστικών, ή νερού, προκειμένου, το εισερχόμενο στον ταμιευτήρα ρευστό να οδηγήσει το υπολειπόμενο -μετά προχωρημένη εκμετάλλευση- πετρέλαιο, αποτελεσματικότερα, στραγγίζοντας όσο το δυνατό καλύτερα το ταμιευτήρα προς τη γεώτρηση παραγωγής.

Σχηματική παράσταση  μοντέλου συνεκμετάλλευσης (σε τομή), όταν σε τριτογενή ή τεταρτογενή παραγωγή, απαιτείται η εισπίεση κατάλληλων ρευστών (θέση Α) που προωθούνται μέσω της θέσης Β, προς τη θέση Γ, όπου γίνεται και η παραγωγή. Η συνεκμετάλλευση λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι επιβάλλεται μεταξύ των δυο χωρών.

Στην ανάλογη σχηματική παράσταση που παρουσιάζεται πιο πάνω, γίνεται επίσης σαφές, το πόσο σημαντική είναι η καλόπιστη συνεννόηση μεταξύ των γειτνιαζόντων χωρών και για το κοινό τους συμφέρον. Φανταστείτε αν η χώρα 1 προσπαθούσε να αντλήσει πετρέλαιο, αντί να συνεργαστεί με τη χώρα 2. Όλο το υπολειπόμενο πετρέλαιο θα διασκορπιζόταν στον ταμιευτήρα και δεν θα παραγόταν ποτέ. Καλό είναι φυσικά, αντί και οι δυο -εκάστοτε- συνεκμεταλλευόμενες τον ορυκτό πλούτο χώρες, να απευθύνονται σε outsourcing και διαφόρους συμβούλους, να εκπαιδεύσουν τους δικούς τους ειδικούς, οι οποίοι θα γνωρίζουν καλά το αντικείμενο για να μπορέσουν να διαπραγματευτούν και ανάλογα για να έχουν κι ένα έμπειρο μάτι «πάνω απ την ‘συν’-εκμετάλλευση".
Το μοντέλο της συνεκμετάλλευσης έχει εφαρμοστεί με επιτυχία διεθνώς, και κυρίως στην Αμερική, όπου το παραγόμενο πετρέλαιο πρέπει να διανέμεται μεταξύ δύο οικοπεδούχων (γειτόνων Αμερικανών τις περισσότερες φορές), και φυσικά διέπεται από μια νομοθεσία, η οποία στηρίζεται καθαρά σε τεχνικά στοιχεία, στα οποία θα αναφερθούμε παρακάτω.
Για τον όρο «Συνεκμετάλλευση», έχει επιλεγεί διεθνώς η λέξη «unitization», που όχι μόνο εμπεριέχει τον όρο ‘συνεκμετάλλευση’, αλλά μας επιβάλλει ουσιαστικά ένα ολόκληρο τρόπο της ένωσης ή ‘ενοποίησης’ των δυο ιδιοκτησιών σαν να είναι μια, ώστε να την διαχειριστεί μια εταιρεία (ένας operator), προς το μέγιστο όφελος και των δύο πλευρών.

Η φιλοσοφία λοιπόν που διέπει μια από κοινού εκμετάλλευση, με τον τρόπο που εφαρμόζεται από τη διεθνή βιομηχανία του upstream, ουσιαστικά συνίσταται:

• Στον συνδυασμό πολλαπλών γεωτρήσεων για τη παραγωγή πετρελαίου (αερίου ή συμπυκνώματος), από ένα καλά προσδιορισμένο – περιχαρακωμένο (και όχι μόνο) ταμιευτήρα.

• Στην ανάπτυξη ενός κοιτάσματος μέσω διαδικασιών συνεργασίας μάλλον, παρά ανταγωνιστικότητας. Πρόκειται για ένα μηχανισμό που έχει τύχει μεγάλης αποδοχής, παγκοσμίως.

• Στις διαδικασίες που επιτρέπουν –για το συμφέρον των δυο χωρών- σε ένα διαχειριστή (μια εταιρεία), να εκτελέσει όλες τις απαιτούμενες γεωτρήσεις για τη παραγωγή από μια συγκεκριμένη γεωλογική δομή, με τον πλέον οικονομικό και αποτελεσματικό τρόπο.

Τα πλεονεκτήματα της μεθόδου της από κοινού εκμετάλλευσης, είναι πάρα πολλά. Μερικά από αυτά παρουσιάζονται πιο κάτω:

• Σε πολλές περιπτώσεις, υπάρχουν κοιτάσματα που χαρακτηρίζονται ως μη εμπορικά, δηλαδή δεν μπορούν να αναπτυχθούν από μόνα τους. Όμως, αν ένα μεγαλύτερο κοίτασμα βρίσκεται σε γειτνίαση (διπλανό ‘οικόπεδο’, ή άλλη χώρα), τότε, είναι δυνατή η συνεκμετάλλευση με σύγχρονη αξιοποίηση του μέχρι χθες μη εμπορικού.

• Με τη εφαρμογή του Unitization, η αποδοτικότητα της συνεκμετάλλευσης επιτυγχάνεται με το καλύτερο δυνατό μηχανισμό, προκειμένου να διασφαλιστεί η αποτελεσματικότερη παραγωγή.

• Όταν ο διαχειριστής (operator) είναι ένας, του παρέχονται περισσότερες δυνατότητες επιλογών θέσεων για καλύτερη τοποθέτηση γεωτρήσεων (περιχαράκωσης του κοιτάσματος, εισπίεσης - παραγωγής).

• Επιτυγχάνεται η ορθολογικότερη διαχείριση με το μικρότερο κόστος, τη μεγαλύτερη παραγωγή (optimization), τον ιδανικότερο ‘συντελεστή αποληψιμότητος’ του κοιτάσματος, την αριστοποιημένη εκμετάλλευση –στράγγιγμα- από όλο το ‘σώμα’ του ταμιευτήρα (reservoir performance) και τελικά το μεγαλύτερο κέρδος.

Ενώ, ένα βασικό μειονέκτημα της μεθόδου –Νομικής φύσης κυρίως-, είναι το γεγονός ότι χάνεται η αυτονομία  και ανεξαρτησία μιας διακεκριμένης περιουσίας (τουλάχιστον για μερικές δεκαετίες) . Για το λόγο αυτό και άλλους τεχνικής, οικονομικής κλπ φύσης, δίδεται μεγάλη σημασία στη Σύμβαση μεταξύ των τριών –τουλάχιστον- μερών.

Το βαθύτερο νόημα του παρόντος άρθρου και ο χρονισμός που επέλεξα για να το δημοσιεύσω, σκοπό είχαν τη νομική και τεχνικο-οικονομική ενημέρωση των πολιτικών μας –και των άλλων συμβούλων-, που διαπραγματεύονται τη περίοδο αυτή την ΑΟΖ. Πιστεύω ότι τα επιπλέον εξειδικευμένα αλλά σημαντικά στοιχεία που παρουσιάζω, θα τους βοηθήσουν να κατανοήσουν ακόμη καλύτερα, πόσο σημαντική είναι η «καλή σχέση και η συνεννόηση για το αμοιβαίο συμφέρον» με τους γείτονες.

Από την άλλη μεριά βέβαια, στη γενικότερη προσπάθεια που καταβάλλεται απ όλους τους συναδέλφους τη τελευταία περίοδο, θέλουμε να δείξουμε στους ιθύνοντες νόες και τους Decision makers, ότι χρειάζεται πολύ προετοιμασία για μια χώρα ανέτοιμη όπως η Ελλάδα. Υπάρχουν πολλοί που μπορούν ουσιαστικότατα να βοηθήσουν, αλλά δυστυχώς, άλλη μια φορά στη χώρα, ελλείπουν οι βασικές της υποδομές και οι φορείς μέσω των οποίων θα υλοποιούνταν με ορθολογικό τρόπο τέτοια έργα και για το εθνικό συμφέρον.

* Ο Δρ. Μάριος Πατσουλές είναι Γεωλόγος – Μηχανικός Ταμιευτήρων Πετρελαίου - τ. Διευθυντής Διεθνών Σχέσεων ΔΕΠ-ΕΚΥ & Project Manager ΕΛΠΕ - Σύμβουλος ΠΟΕΠΔΧΒ.

 Πηγή, www.capital.gr, http://www.infognomonpolitics.blogspot.gr/2013/03/blog-post_3596.html#.UWsZB8oqdhQ