Πηγή: 4Ε
Κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ ἀπελευθερωτικοῦ ἀγώνα τοῦ 1955-59 γιὰ τὴν ἀπαλλαγὴ τῆς Κύπρου ἀπὸ τὸ Βρετανικὸ ζυγό, οἱ ἀποικιοκράτες κατασκεύασαν στὶς Κεντρικὲς Φυλακὲς τῆς Λευκωσίας ἕνα μικρὸ κοιμητήριο ποὺ ἔμεινε στὴν Ἱστορία μὲ τὴν ὀνομασία «Φυλακισμένα Μνήματα». Εἶναι ἕνας στενὸς χῶρος δίπλα ἀπὸ τὰ κελιὰ τῶν μελλοθάνατων καὶ τὴν ἀγχόνη, περιτριγυρισμένος ἀπὸ ψηλοὺς τοίχους μὲ τεμάχια γυαλιῶν στὸ πάνω μέρος τους. Ἐδῶ ἀποφασίστηκε, ἐπὶ Κυβερνήτη Τζὼν Χάρντιγκ, νὰ θάβουν τοὺς ἀπαγχονιζόμενους καθὼς καὶ ἡγετικὲς μορφὲς τῆς Ἐθνικῆς Ὀργάνωσης Κυπρίων Ἀγωνιστῶν (ΕΟΚΑ) ποὺ σκοτώνονταν σὲ μάχες, γιὰ νὰ μὴ μετατρέπονται οἱ κηδεῖες τους σὲ μαζικὰ συλλαλητήρια καὶ μαχητικὲς διαδηλώσεις.
Στὰ Φυλακισμένα Μνήματα εἶναι θαμμένοι δεκατρεῖς ἡρωομάρτυρες, ἀπὸ τοὺς ὁποίους οἱ ἐννιὰ ἐκτελέστηκαν μὲ ἀπαγχονισμὸ στὶς Κεντρικὲς Φυλακὲς τῆς Λευκωσίας, τρεῖς ἔπεσαν στὸ πεδίο τῆς μάχης καὶ ἕνας πέθανε σὲ στρατιωτικὸ νοσοκομεῖο, μετὰ τὸν τραυματισμό του σὲ μάχη. Τὸ μοναδικό τους ἔγκλημα ἦταν ἡ ἀγάπη τους γιὰ τὴν ἐλευθερία. Οἱ ἡρωομάρτυρες τῆς ἀγχόνης, παρὰ τὰ φρικτὰ καὶ ἀπάνθρωπα σωματικὰ καὶ ψυχικὰ μαρτύρια ἀπὸ τὴν ὥρα τῆς σύλληψης μέχρι τὴν ὥρα τῆς ἐκτέλεσης, δὲ λύγισαν. Μὲ ἀκμαῖο τὸ ἠθικὸ καὶ ἀκλόνητη τὴν πίστη ἀντιμετώπιζαν κάθε μέρα τὴ μεγάλη τους δοκιμασία. Κι ὅταν ἔφτασε ἡ πιὸ κρίσιμη ὥρα, βάδισαν πρὸς τὴν ἀγχόνη εὐθυτενεῖς καὶ ἀγέρωχοι, ψάλλοντας θρησκευτικὰ ἄσματα καὶ τὸν Ἐθνικὸ Ὕμνο, ἐνῶ ἄλλοι κρατούμενοι ἀγωνιστὲς τοὺς ἐνθάρρυναν μὲ πατριωτικὰ συνθήματα καὶ τραγούδια.
Ἡ κηδεία γινόταν ἀμέσως μετὰ τὸν ἀπαγχονισμό. Μοναδικὴ παρουσία ἐκείνη τοῦ ἱερέα τῶν φυλακῶν ποὺ ἔψαλλε τὴν νεκρώσιμη ἀκολουθία ἔξω ἀπὸ τὴν κλειστὴ εἴσοδο τοῦ κοιμητηρίου. Ὕστερα οἱ Ἄγγλοι τοὺς ἔθαβαν, χωρὶς νὰ παρευρίσκεται κανένας Ἑλληνοκύπριος, οὔτε μάνα, οὔτε πατέρας. Οἱ γονεῖς προσκύνησαν τοὺς τάφους τῶν παιδιῶν τοὺς μετὰ τὸ τέλος τοῦ ἀγώνα.
Οἱ ἐννιὰ ἀπαγχονισθέντες, ὅλοι τους νέοι ἡλικίας 19-24 ἐτῶν, εἶναι μὲ τὴ σειρὰ ποὺ ἐκτελέστηκαν: Μιχαλάκης Καραολῆς, Ἀνδρέας Δημητρίου (ἀπαγχονίστηκαν μαζὶ στὶς 10.5.1956), Ἰάκωβος Πατάτσος, Ἀνδρέας Ζάκος, Χαρίλαος Μιχαὴλ (Ἀπαγχονίσθηκαν μαζὶ στὶς 9.8.1956), Μιχαὴλ Κουτσόφτας, Στέλιος Μαυρομμάτης, Ἀνδρέας Παναγίδης (Ἀπαγχονίστηκαν μαζὶ στὶς 21.9.1956), Εὐαγόρας Παλληκαρίδης (Ἀπαγχονίσθηκε στὶς 14.3.1957).
Στὰ Φυλακισμένα Μνήματα ἀναπαύονται ἀκόμα τέσσερα παλικάρια τῆς ΕΟΚΑ, ποὺ μὲ τὴν ἡρωική τους δράση ἐξέπληξαν καὶ αὐτοὺς τοὺς κατακτητές. Οἱ Ἄγγλοι ἀρνήθηκαν νὰ δώσουν τὶς σοροὺς τῶν ἡρώων στὶς οἰκογένειές τους, φοβούμενοι τὶς λαϊκὲς ἐκδηλώσεις κατὰ τὴν κηδεία τους. Τοὺς ἔθαψαν στὸ κοιμητήριο τῶν φυλακῶν ὅπως τοὺς ἥρωες τῆς ἀγχόνης. Οἱ τέσσερις ἥρωες εἶναι οἱ ἀκόλουθοι: Μάρκος Δράκος, Γρηγόρης Αὐξεντίου, Στυλιανὸς Λένας, Κυριάκος Μάτσης
Σὲ τέσσερις τάφους τοῦ κοιμητηρίου τῶν Κεντρικῶν Φυλακῶν οἱ Ἄγγλοι ἔθαψαν ὀκτὼ νεκρούς, γιὰ ἐξοικονόμηση χώρου. Στὸν ἴδιο τάφο βρίσκονται ἀνὰ δύο οἱ: Ἀνδρέας Δημητρίου καὶ Στυλιανὸς Λένας, Ἀνδρέας Ζάκος καὶ Κυριάκος Μάτσης, Ἀνδρέας Παναγίδης καὶ Μιχαὴλ Κουτσόφτας, Γρηγόρης Αὐξεντίου καὶ Εὐαγόρας Παλληκαρίδης.
Μὲ τὸ τέλος τοῦ ἀγώνα τὰ Φυλακισμένα Μνήματα ἔγιναν τόπος ἱεροῦ προσκυνήματος, μνημεῖο ἡρωισμοῦ καὶ ἀντίστασης κατὰ τῶν δυνάμεων τῆς βίας καὶ τῆς τρομοκρατίας, ναὸς ἱερὸς τῆς ἐλευθερίας, θεμελιωμένος στὰ κόκαλα τῶν ἀθάνατων παλικαριῶν τῆς ΕΟΚΑ. Τὴν ἀθανασία τοὺς δηλώνει ἐπιγραφὴ στὸν τοῖχο τοῦ βάθους τοῦ κοιμητηρίου: «Τ᾿ ἀντρειωμένου ὁ θάνατος, θάνατος δὲ λογιέται».
Μιχαλάκης Καραολῆς. Γεννήθηκε στὸ Παλαιχώρι τῆς ἐπαρχίας Λευκωσίας στὶς 13.2.1933. Ἀπαγχονίστηκε στὶς 10.5.1956. «Ἐμένα δὲν πρέπει νὰ μὲ λυπᾶστε... ἐφ᾿ ὅσον ἐγὼ δὲν βρίσκω λόγον γιὰ νὰ κλαίω τὸν ἑαυτόν μου, οὔτε καὶ οἱ δικοί μου δὲν πρέπει νὰ μὲ κλαῖν».
Ἀνδρέας Δημητρίου. Γεννήθηκε στὸν Ἅγιο Μάμα τῆς ἐπαρχίας Λεμεσοῦ στὶς 18.9.1934. Ἀπαγχονίστηκε στὶς 10.5.1956. «Λυποῦμαι ποὺ δὲ θὰ δῶ τὴν Κύπρο μᾶς ἐλεύθερη. Ὅμως δὲ μὲ φοβίζει ὁ θάνατος, γιατὶ ἡ ζωὴ εἶναι περιττὴ μέσα στὴ σκλαβιά».
Ἰάκωβος Πατάτσος Γεννήθηκε στὴ Λευκωσία τὴν 1.7.1934. Ἀπαγχονίστηκε στὶς 9.8.1956. «Ἀγαπημένη μου μητέρα, χαῖρε. Εὑρίσκομαι μεταξὺ τῶν ἀγγέλων. Τώρα ἀπολαμβάνω τοὺς κόπους μου. Τὸ πνεῦμα μου φτερουγίζει γύρω ἀπὸ τὸ θρόνο τοῦ Κυρίου. Θέλω νὰ χαίρεις ὅπως κι ἐγώ».
Ἀνδρέας Ζάκος. Γεννήθηκε στὴ Λινοῦ της ἐπαρχίας Λευκωσίας στὶς 12.11.1931. Ἀπαγχονίστηκε στὶς 9.8.1956. «Ἡ ὥρα τοῦ θανάτου πλησιάζει μὰ στὴν ψυχή μας φωλιάζει ἡ ἠρεμία. Αὐτὴ τὴ στιγμὴ ἀκοῦμε τὴν ἡρωικὴ Συμφωνία τοῦ Μπετόβεν».
Χαρίλαος Μιχαήλ. Γεννήθηκε στὴ Γαληνὴ τῆς ἐπαρχίας Λευκωσίας στὶς 9.2.1935. Ἀπαγχονίσθηκε στὶς 9.8.1956. «Ἐπειδὴ γνωρίζω γιὰ ποιὸ σκοπὸ θὰ ἐκτελεστῶ, αἰσθάνομαι τὸν ἑαυτό μου ἰσχυρὸ καὶ γαλήνιο καὶ εἶμαι ἕτοιμος νὰ τὰ ἀντιμετωπίσω ὅλα μὲ ἀφάνταστη ψυχραιμία».
Στέλιος Μαυρομμάτης. Γεννήθηκε στὸ Λάρνακα τῆς Λαπήθου τῆς ἐπαρχίας Κερύνειας στὶς 15.11.1932. Ἀπαγχονίστηκε στὶς 21.9.1956. «Θέλω νὰ ξέρετε πὼς ὁ γιὸς καὶ ἀδελφός σας πέθανε μὲ τὸ χαμόγελο στὰ χείλη, γιατὶ κράτησε μέχρι τέλους τὸν ἱερὸ ὅρκο ποὺ ἔδωσε νὰ θυσιαστεῖ χάριν τῆς ἐλευθερίας τῆς Κύπρου».
Μιχαὴλ Κουτσόφτας. Γεννήθηκε στὸ Παλαιομέτοχο τῆς ἐπαρχίας Λευκωσίας στὶς 12.11.1934. Ἀπαγχονίστηκε στὶς 21.9.1956. «Οἱ μόνες λέξεις ποὺ μποροῦν νὰ ἀκούσουν ἀπ᾿ τὰ χείλη μᾶς οἱ δυνάστες εἶναι αὐτές: Ἐλευθερία ἢ Θάνατος. Αὐτὲς τὶς λέξεις τὶς μάθαν καὶ αὐτοὶ οἱ τοῖχοι τῶν φυλακῶν».
Ἀνδρέας Παναγίδης. Γεννήθηκε στὸ Παλαιομέτοχό της ἐπαρχίας Λευκωσίας στὶς 14.11.1934. Ἀπαγχονίσθηκε στὶς 21.9.1956. «Λατρευτά μοῦ παιδιά, στὰ 22 μου χρόνια πεθαίνω γιὰ χάρη μιᾶς μεγάλης ἰδέας. Κάποτε ἡ μάνα σας καὶ ὁ θεῖος σας θὰ σᾶς ἀναπτύξουν γιατὶ ἐκτελέστηκα. Σᾶς εὔχομαι, ἀγαπητά μου παιδιά, νὰ γίνετε καλοὶ χριστιανοὶ καὶ καλοὶ Ἕλληνες Κύπριοι. Ἀκολουθῆστε πάντα τὸ δρόμο τῆς ἀρετῆς».
Εὐαγόρας Παλληκαρίδης. Γεννήθηκε στὴ Τσάδα τῆς ἐπαρχίας Πάφου στὶς 26.2.1938. Ἀπαγχονίσθηκε στὶς 14.3.1957. «Θὰ πάρω μιὰν ἀνηφοριά, θὰ πάρω μονοπάτια, νὰ βρῶ τὰ σκαλοπάτια, ποὺ πᾶν στὴ λευτεριά».
Μάρκος Δρᾶκος. Γεννήθηκε στὴ Λευκωσία στὶς 24.9.1932. Ἔπεσε σὲ ἐνέδρα τῶν Ἄγγλων στὸ Σινάορος κοντὰ στὴν Εὐρύχου στὶς 18.1.1957. «Ὁ Θεὸς καὶ ἡ Πατρίδα μὲ καλοῦν, πατέρα. Ζητῶ τὴν εὐχή σου».
Γρηγόρης Αὐξεντίου. Γεννήθηκε στὴ Λύση τῆς ἐπαρχίας Ἀμμοχώστου στὶς 22.2.1928. Ἔγινε ὁλοκαύτωμα στὸ κρησφύγετό του, κοντὰ στὴ Μονὴ Μαχαιρᾶ, μετὰ ἀπὸ πολύωρη μάχη μὲ τοὺς Ἄγγλους στὶς 3.3.1957. «Στὴν ἐσχάτην ἀνάγκην θὰ ἀγωνιστῶ καὶ θὰ πεθάνω σὰν Ἕλληνας, ἀλλὰ ζωντανὸν δὲν θὰ μὲ πιάσουν».
Στυλιανὸς Λένας. Γεννήθηκε στὰ Χανδριὰ τῆς ἐπαρχίας Λεμεσοῦ τὸ 1932. Πέθανε στὸ στρατιωτικὸ νοσοκομεῖο Ἀκρωτηρίου στὶς 28.3.1957, μετὰ ἀπὸ τραυματισμό του σὲ μάχη ἀνάμεσα στὸ Πελέντρι καὶ τὴν Ποταμίτισσα στὶς 17.2.1957. «Ἐγὼ δὲ θὰ ζήσω. Θὰ σκοτωθῶ γιὰ τὴν ἐλευθερία τῆς Κύπρου».
Κυριάκος Μάτσης. Γεννήθηκε στὸ Παλαιχώρι τῆς ἐπαρχίας Λευκωσίας στὶς 23.1.1926. Ἔπεσε μαχόμενος στὸ κρησφύγετό του στὸ Δίκωμο στὶς 19.11.1958. «Οὐ περὶ χρημάτων τὸν ἀγώνα ποιούμεθα, ἀλλὰ περὶ ἀρετῆς».
