Για να περιγράψει κάποιος το χάλι των ελληνικών ΜΜΕ, θα μπορούσε, χωρίς πολύ κόπο και με κάμποσα περίτεχνα λεκτικά γυμνάσματα, απολύτως ταιριαστά στη σημερινή παρακμή, να μιλήσει για την υποκουλτούρα των σίριαλ και των «ριάλιτι» αλλά και τον κανιβαλισμό της τηλεόρασης, για την κενότητα των αναλύσεων των εφημερίδων και την πληθώρα «τσόντας» που συνοδεύει πολλές απ’ αυτές, για τη ραδιοφωνική φλυαρία και το χυδαίο λάιφστάιλ των περιοδικών. Τίποτε απ’ όλα αυτά όμως –πολλά από τα οποία είναι ήδη γραμμένα και ειπωμένα– δεν μπορεί να δείξει τη φύση και το μέγεθος της υποτέλειας και της εξάρτησης των ελληνικών ΜΜΕ από το κράτος και τα επιχειρηματικά λόμπι, όσο οι... αριθμοί. Οι Αμερικανοί, ίσως ο πιο αφόρητα «πρακτικός» λαός στον κόσμο, θεωρούν ότι, για να βρεις την αλήθεια, πρέπει να ακολουθήσεις τις διαδρομές του χρήματος. Στην περίπτωσή μας φαίνεται να έχουν απόλυτο δίκιο. Επομένως: Let’s follow the money. Τα αναλυτικά στοιχεία που πρόσφατα δημοσιεύτηκαν, σε σ νέχειες, στην εφημερίδα Το Ποντίκι για την οικονομική κατάσταση των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα, αλλά και η κρίση στον τηλεοπτικό Alpha (είχε προηγηθεί, το καλοκαίρι, μια επίσης σοβαρή κρίση στο ραδιόφωνο του ομίλου, αλλά και σημαντικές εξελίξεις σε μια σειρά μέσων ενημέρωσης τα τελευταία χρόνια), δίνουν σοβαρό υλικό και ακόμη περισσότερες αφορμές για να δει κάποιος την κατάσταση που επικρατεί στα ελληνικά ΜΜΕ. Αν τόσα χρόνια μιλάμε για την παρασιτική φύση και δομή της ελληνικής οικονομίας και του εγχώριου πολιτικού συστήματος, ο χώρος της «ενημέρωσης» (εντός πολλών εισαγωγικών) είναι ίσως ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά δείγματα παρασιτισμού, παρακμής, εξάρτησης, υποτέλειας και απορρύθμισης. Ας δούμε όμως και τα τρέχοντα και κάποια άλλα στοιχεία, ώστε να έχουμε μια όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα για τον χώρο αυτό.
Εξάρτηση και υποτέλεια
Το παιχνίδι του ελέγχου των ΜΜΕ δεν είναι πάντοτε πολιτικά επωφελές, αφού η άπονη ζωή έχει δείξει ότι, σε κρίσιμες περιόδους, η κοινωνία κρατάει αποστάσεις ασφαλείας και υποχρεώνει τους διαμορφωτές της «κοινής γνώμης» σε επώδυνες αναδιπλώσεις (χαρακτηριστικό παράδειγμα το Σχέδιο Ανάν) είτε απλώς τους αγνοεί: Δεν είναι εύκολο να ξεχάσουμε τη συντριπτική ήττα της απόλυτης σημιτοκρατίας στα μήντια στις εκλογές του 2004.
Ας μη γελιόμαστε όμως από τις λιγοστές εξαιρέσεις – άλλωστε τα ΜΜΕ κράτησαν στην εξουσία την άθλια κυβέρνηση Σημίτη το 2000, παρά τη σωρεία των σκανδάλων, με αποκορύφωμα τα Ίμια, την παράδοση Οτσαλάν και την οργανωμένη ληστεία του χρηματιστηρίου.
Η χειραγώγηση, επομένως, η υποταγή και ο ιδεολογικός εξανδραποδισμός της κοινωνίας είναι πολύ μεγάλη υπόθεση για να αφήνεται στην τύχη. Η διαιώνιση της αυθαιρεσίας στα μέσα ενημέρωσης περνάει λοιπόν από πολλούς δρόμους:
* Παρασιτισμός: Τα ΜΜΕ με σημαντική επιρροή ελέγχονται, κατά κανόνα, από μεγάλους επιχειρηματίες που ασχολούνται, ως επί το πλείστον, με άλλου τύπου επιχειρήσεις (Μπόμπολας, Βαρδινογιάννης, Αλαφούζος κ.ά.), ενώ και σε λιγότερο σημαντικές περιπτώσεις οι επιχειρηματίες των ΜΜΕ έχουν μεγάλη γκάμα δραστηριοτήτων πέρα από την έκδοση εφημερίδων ή την εκμετάλλευση ραδιοτηλεοπτικών συχνοτήτων (Λαμπράκης κ.λπ.).
* Φορολογική ασυλία από την κυβέρνηση, τεράστιες τραπεζικές υποχρεώσεις και συνεπώς συνεχής επέκταση του δανεισμού. Δύο στοιχεία που κάνουν ευάλωτα τα ΜΜΕ και διαιωνίζουν την εξάρτησή τους από τις τράπεζες και την κυβέρνηση – κάποτε τράπεζες και κυβέρνηση... ταυτίζονταν, ενώ τώρα το παιχνίδι έχει ανοίξει και η εξάρτηση έχει αποκτήσει πολύ περισσότερα «πλοκάμια». Αρκεί να σημειώσουμε ότι μεγάλες επιχειρήσεις του χώρου έχουν να ελεγχθούν επί τέσσερα έως οκτώ χρόνια.
Είναι προφανές, ακόμη και για μη... «ειδικούς», ότι οι ζημίες των ΜΜΕ «διευθετούνται» είτε –σε ελάχιστες περιπτώσεις– από τις παράπλευρες δραστηριότητες στον χώρο (πιεστήρια κ.λπ.) είτε από τις λοιπές επιχειρηματικές δραστηριότητες των μεγαλομετόχων τους είτε με απ’ ευθείας χρηματοδότηση από επιχειρηματίες μη εμπλεκόμενους στη μετοχική τους σύνθεση είτε, σε πολλές και καραμπινάτες περιπτώσεις, μέσω πολιτικών συμφωνιών.
Για ποιον άλλο λόγο κανάλια με ζημίες ή ελλείμματα δεκάδων εκατομμυρίων ευρώ μπορούν ακόμη να επιζούν και μάλιστα να πληρώνουν δημοσιογράφους και «διασκεδαστές» με εκατοντάδες χιλιάδες ή ακόμη και εκατομμύρια ευρώ; Προφανώς οι καναλάρχες δεν αγοράζουν μόνο θεαματικότητα, η οποία θα τους φέρει την ανάλογη διαφήμιση. Στις περιπτώσεις των «αστέρων» της δημοσιογραφίας τα κανάλια αγοράζουν προφανώς επιρροή, είτε στην πολιτική εξουσία είτε στον επιχειρηματικό κόσμο.
Δεν είναι άλλωστε τυχαία η μετατροπή όλο και περισσότερων δημοσιογράφων σε... μάνατζερ (ενίοτε με φρικτά επιχειρηματικά, αλλά συνήθως ικανοποιητικά «διαμεσολαβητικά» αποτελέσματα). Συχνά κυκλοφορούν ειδήσεις που υπονοούν ή «περιγράφουν» κρυφές ρυθμίσεις προς όφελος εταιρειών ΜΜΕ.
Και να μην υπήρχαν όμως οι συμφωνίες κάτω από το τραπέζι, υπάρχουν ολοφάνεροι τρόποι στήριξης των επιχειρήσεων «ενημέρωσης» εκ μέρους του κράτους. Σημαντικότερος εξ αυτών η αφειδώς παρεχόμενη διαφήμιση από μεγάλους κρατικούς οργανισμούς, μεγάλο μέρος της οποίας, με όρους «αγοράς», είναι εντελώς αδικαιολόγητη.
Τα διαφημιστικά έσοδα εξάλλου είναι μεν τεράστια (500-600 εκατ. ευρώ ετησίως), αλλά μόνον... ονομαστικά, αφού μεγάλο ποσοστό των εσόδων επιστρέφει στα γραφεία που διαμεσολαβούν για τη διανομή της διαφήμισης. Έτσι, τα ονομαστικά έσοδα εγγράφονται μεν στους ισολογισμούς των εταιρειών, ώστε να περιορίζονται τα ελλείμματα (μην ξεχνάτε ότι οι περισσότερες ζουν πλέον στον αστερισμό του χρηματιστηρίου και το μεγάλο παθητικό θα καταρράκωνε τις τιμές των μετοχών τους), αλλά η χασούρα παραμένει και διευρύνεται.
Πάντως, το μέλλον δεν είναι ρόδινο, αφού η «πίτα» της διαφήμισης προοπτικά θα μειωθεί, καθώς, με την εξέλιξη της ιδιωτικοποίησης των δημόσιων οργανισμών, θα μειωθούν τα κονδύλια που πηγαίνουν χαριστικά σε πολλά ΜΜΕ. Καθώς πλέον θα ελέγχονται αυστηρότερα από τους μετόχους τους, δεν θα μπορούν να μοιράζουν διαφημιστικά «πακέτα» στη σημερινή έκταση.
Η ραδιοτηλεόραση, ο μεγάλος ασθενής
Τα σχεδόν 200 εκατομμύρια ευρώ απωλειών του Alpha είναι η κορυφή του παγόβουνου για την κατάσταση στο τηλεοπτικό τοπίο, το οποίο παραμένει σε καθεστώς παρανομίας (εκκρεμούν οι τηλεοπτικές άδειες εδώ και δύο δεκαετίες σχεδόν, παρ’ ότι η ψηφιακή τηλεόραση, που θα αλλάξει ριζικά το τοπίο, βρίσκεται ante portas). Αυτό βεβαίως δεν εμπόδιζε το αφεντικό του προαναφερθέντος σταθμού να δαπανά 2,8 εκατ. ευρώ (σύμφωνα με τις δημοσιευμένες εκτιμήσεις) μόνο για την αμοιβή του Χατζηνικολάου!
Από την άλλη πλευρά, σχεδόν το σύνολο των ηλεκτρονικών ΜΜΕ χάνει χρήματα αντί να κερδίζει, με τα κανάλια –πρωταθλητές της χασούρας– να δανείζονται για να επαναχρηματοδοτήσουν παλαιότερα δάνεια. Στον χώρο αυτό, με τα τεράστια χρέη δεκάδων εκατομμυρίων ευρώ σε τράπεζες, ταμεία και κράτος, η πολιτική εξάρτηση αποκτά τον ορισμό της. Πώς το κράτος έχει στο χέρι τα κανάλια;
* Εν μέρει με την εκκρεμότητα της αδειοδότησής τους.
* Με τα τεράστια διαφημιστικά πακέτα των κρατικών και ημικρατικών επιχειρήσεων καθώς και με αυτά των κοινοτικών δράσεων.
* Με τη συγκάλυψη που παρέχει στην αποφυγή καταβολής των οφειλών τους από το αγγελιόσημο, οι οποίες για όλα σχεδόν τα κανάλια είναι τεράστιες, αλλά «παγωμένες».
* Με τη φορολογική ασυλία και τη διασφάλιση του ανέλεγκτου των φορολογικών τους υποθέσεων.
Ο τύπος σε ελεύθερη πτώση
Οι εφημερίδες, ο πιο σταθερός, διαχρονικά, δείκτης για την ποιότητα της ενημέρωσης, περνάει μια χρόνια και βαθιά κρίση με πολλές εκφάνσεις:
* Κυκλοφοριακή συρρίκνωση. Από το 1982 (κυκλοφορία 900.000 φύλλων) μέχρι σήμερα, η μέση κυκλοφορία των ημερήσιων εφημερίδων έχει πέσει περίπου κατά 60%, ενώ για τις περισσότερες απ’ αυτές ο κυκλοφοριακός και οικονομικός πυλώνας στήριξής τους είναι τα κυριακάτικα φύλλα, τα οποία προσελκύουν όχι μόνο την ποσοτικά σημαντικότερη, αλλά και την πιο ακριβή διαφήμιση.
* Οικονομική κακοδαιμονία. Οφείλεται στον υπερδανεισμό, την κυκλοφοριακή πτώση, αλλά και το τεράστιο κόστος των ειδικών ενθέτων και «προσφορών», που δεν βγάζουν πάντα τα λεφτά τους. Το ενδιαφέρον μάλιστα (παράδοξο για όσους δεν γνωρίζουν τον χώρο) είναι ότι, σε κάποιες περιπτώσεις, η υψηλή κυκλοφορία είναι αιτία αρνητικού οικονομικού αποτελέσματος!
* Μειωμένη αξιοπιστία. Η μακρόχρονη κυκλοφοριακή πτώση έφερε τις εφημερίδες να ανταγωνίζονται όλο και πιο σκληρά για ένα όλο και πιο μικρό κοινό, το οποίο συνεχώς απομακρύνεται από την επιρροή των ΜΜΕ στο σύνολό τους. Όσο κι αν οι εφημερίδες διατηρούν ψήγματα σοβαρότητας συγκριτικά με την τηλεόραση, η απομάκρυνση της κοινωνίας από την πολιτική, η ομογενοποίηση των δύο μεγαλύτερων κομμάτων και η κρίση ταυτότητας της Aριστεράς σε όλες τις μορφές της –εν τέλει η μετατροπή της κεντρικής πολιτικής σκηνής σε θέατρο σκιών– είναι στοιχεία που έχουν περιορίσει δραματικά την επιρροή του Τύπου στη διαμόρφωση του πολιτικού στάτους.
Έτσι, τα τελευταία λίγα χρόνια παρατηρούμε την κατάρρευση και τελικά την πώληση του Ελεύθερου Τύπου στους Αγγελοπουλαίους, τη μόνιμη κρίση στην Απογευματινή, τα δυσμενή οικονομικά αποτελέσματα στον Δημοσιογραφικό Οργανισμό Λαμπράκη με τα επαναλαμβανόμενα σενάρια περί πώλησής του, την επικείμενη αναδιάρθρωση στην Ελευθεροτυπία, και τη βαθμιαία εξάρτηση όλο και περισσότερων εφημερίδων από τον μπεζαχτά μεγαλοεπιχειρηματιών, που με διάφορους τρόπους ενισχύουν την... ελευθερία του Τύπου.
* Ετεροκαθορισμός. Από την άλλη πλευρά, τα... πλοία του Αλαφούζου σώζουν την οικονομική επιβίωση της Καθημερινής, ενώ ανθηρός εμφανίζεται και ο Πήγασος του Μπόμπολα (Έθνος, Ημερησία κ.λπ.) κυρίως λόγω των άλλων επιχειρήσεων του ομίλου – με πολύ σημαντικό τον εκτυπωτικό κλάδο.
