Ἐπιστολή τῆς Πρωτοβουλίας Γονέων καὶ Ἐκπαιδευτικῶν  Περιφερειακῆς Ἐνότητας Καβάλας

Πρὸς

Τὸν Μακαριώτατο Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν καὶ Πάσης Ἑλλάδος κ.κ. Ιερώνυμο

Τὸν Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Φιλίππων, Νεαπόλεως καὶ Θάσου κ.κ. Στέφανο

Τὸν Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ἐλευθερουπόλεως κ.κ. Χρυσόστομο

Τὸν Πρόεδρο καὶ τὰ μέλη τῆς Ἐπιτροπής Βιοηθικῆς τὴς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος

Διὰ τοῦ Μητροπολίτου Φιλίππων, Νεαπόλεως καὶ Θάσου κ. κ. Στεφάνου

 Καβάλα 22-12-2021

Μακαριώτατε,

Σεβασμιώτατοι Ἀρχιερείς,

Τὴν Εὐχή Σας,

Σεβαστοί Πατέρες καὶ μέλη τῆς Ἐπιτροπῆς Βιοηθικῆς τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος,

            καθῶς πλησιάζουν οἱ ἠμέρες για τὸν ἐορτασμό τῆς τοῦ Χριστοῦ Γεννήσεως , ὡς τέκνα τῆς Ἐκκλησίας καὶ παιδιά τῆς πρώτης χρονικά συσταθείσης σε εὐρωπαϊκό ἔδαφος Ἐκκλησίας, τῶν Φιλίππων, ἀπό τὸν φωτιστή μας Ἀπόστολο Παῦλο θέλουμε να μοιραστούμε μαζί σας κάποιους σοβαρούς προβληματισμούς σχετικά με τὸ ἐμβόλιο κατά τοῦ Κορωνοϊοῦ καὶ τὴν ὑποχρεωτικότητα που ἡ Πολιτεῖα ἐπιβάλλει βασιζόμενοι στα λόγια τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας μας, αὐτά δηλαδή που ἑσείς ἐπί πολλά ἔτη με σύνεση και ἀγάπη μας διδάσκετε.

• Ο Μ. Βασίλειος στὸν Β΄ Κανόνα τοῦ ἀναφέρει: «ἀκριβολογίᾳ δὲ ἐκμεμορφωμένου καὶ ἀνεξεικονίστου παρ’ ἡμῖν οὐκ ἔστιν‧»^[1] δηλώνοντας τοιουτοτρόπως ὄτι ὁ τὸ ἔμβρυο λογίζεται ὡς ἄνθρωπος «ἐξ ἄκρας συλλήψεως».
• Ἡ Ἐκκλησία επιτιμάει ὡς βαρυτάτη ἁμαρτία τὴν ἔκτρωση. Κατὰ τὸν Μ. Βασίλειο «φόνου δίκην ἐπέχει»^[2].
• Πολλοὶ ἀκόμη κανόνες ἐπιτιμοὺν τὴν ἔκτρωση, καθῶς καὶ ὄσους ἔχουν συνέργεια σὲ αὐτὴν. Δὲν ἐξαιροῦνται οἱ συνευδοκοῦντες καὶ ἀπεκδεχόμενοι^[3].
• Οἱ Κανόνες τῶν Ἁγίων Πατέρων ἔχουν λάβει ἐπικύρωση ἐκ τῆς Πενθέκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου μὲ τὸν Β΄ Κανόνα^[4].
• Πλῆθος ἐπιστημονικῶν ἐρευνῶν επιβεβαιώνουν τὴν χρήση κυτταρικῶν σειρῶν ἀπὸ ἐκτρωμμένα ἔμβρυα στὰ στάδια ἔρευνας, παραγωγῆς ἤ ἀκόμη καὶ στο τελικὸ φάρμακο που προκύπτει καὶ χορηγεῖται στὸν ἄνθρωπο^[5].
• Η Δ.Ι.Σ. τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἐλλάδος μὲ τὸ κείμενο Πρὸς τὸν Λαὸ του Ιουλίου 2021 καὶ αριθμό τεύχους 53 καὶ συγκεκριμμένα στὴν τετάρτη ἀπόκριση παραδέχεται τὴν χρήση κυτταρικῶν σειρῶν γιὰ τὴν παρασκευὴ τῶν ἐμβολίων^[6]. Ἡ ἀναφορά σε «θεραπευτικὴ διακοπὴ κύησης» κρίνεται ὡς «ἠθικῶς ἀπαράδεκτη» στὸ ἔργο περὶ Χριστιανικῆς Ἠθικῆς τοῦ καταξιωμένου ὀμότιμου καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς ΑΠΘ κ. Μαντζαρίδη, τὸ οποῖο ἔχει ἐκδωθεὶ ἀπὸ τὴν Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου Ἁγίου Ὄρους^[7]. Ἐπιπλέον, χαρακτηρίζει τὴν γενετικὴ τροποποίηση ὡς παραβίαση τῆς ταυτότητος τοῦ ἀνθρώπου, ἡ οποῖα παραβιάζει τὸν ὑλικὸ φορέα «τῶν λόγων τῶν ὄντων», ἀδιαφορώντας γιὰ τὴν πρωταρχικὴ αἰτία καὶ τὸν σκοπὸ τοὺς.^[8] Δηλαδὴ, ἐπιχειρεί να «διορθώσει» τὸ δημιούργημα τοῦ Θεοῦ, κάτι τὸ ὀποῖο κρίνεται ὡς ἁμαρτωλὸ καὶ ἀπαράδεκτο.
• Στὴν Ὀρθοδοξία δεν ἰσχύει ἡ γνωστὴ φράση ὄτι «ὁ σκοπὸς ἁγιάζει τα μέσα». Το καλὸ πρέπει να γίνει με καλὸ τρόπο. Αὐτὸ προκύπτει ὀφθαλμοφανῶς ἀπὸ τοὺς Βίους τῶν Ἁγίων. Στοὺς Ἀγίους Μάρτυρας φανερώνεται τὸ ἀδούλωτο καὶ ἀσυμβίβαστο φρόνημα ἀπέναντι σὲ κάθε μορφὴ ἁμαρτίας καὶ ἀρνήσεως Χριστοῦ. Ἀκόμη καὶ μία φαινομενικὴ ἀρνηση ἦταν ἀδύνατη, διότι τὴν θεωρούν διαζύγιον πρὸς Χριστὸν. Τὸ πνεῦμα αὐτῆς τῆς ἀκριβείας μεταφέρουν καὶ οἱ Κανόνες τοῦ Πέτρου Ἀλεξανδρείας^[9], ὄπου κάθε εἴδους ἄρνηση ἤ συμβιβασμὸς κατὰ τὴν περίοδο τῶν διωγμῶν, ἔλέγχεται καὶ ἐπιτιμάται.
• Συμπερασματικῶς, ἀφοῦ ἡ ἔκτρωση ἀποτελεί ἁμαρτία ἀντίστοιχη τοῦ φόνου, σε ὀποιοδήποτε στάδιο ἐγκυμοσύνης, ἡ χρήση κυτταρικῶν σειρῶν κρίνεται ἐκ τῶν προτέρων ὡς ἐφάρμαρτη.
• Ὄλα τὰ ἐπιστημονικὰ δεδομένα καὶ προϊόντα ἀπὸ μία τέτοια διαδικασία καὶ ζωντανὸ ἀνθρώπινο ὑλικὸ κρίνονται ὡς ἐφάμαρτα, διότι προϋποθέτουν τὴν ἔκτρωση.
• Συνεπῶς, ὀ ὀποιοσδήποτε «καλὸς» σκοπὸς δὲν ἀναιρεί τὸ γεγονὸς τῆς ἁμαρτίας, ἡ ὀποῖα δεν «παραγράφεται» μετὰ ἀπὸ χρόνια, ἀλλὰ παραμένει ὡς καταδικαστέα ἀπὸ τοὺς Θείους καὶ Ἱεροὺς Κανόνες τῶν Ἁγίων καὶ Θεοφόρων Πατέρων.
• Οἱ Θείοι καὶ Ἱεροὶ Κανόνες ἔχουν ὑπερσυνοδικὴ ἰσχὺ καὶ δὲν μποροὺν να ἀναιρεθοὺν ἀπὸ ἀποφάσεις τῶν Ἱερῶν Συνόδων των κατὰ τόπους Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν. Πάσα ἀπόφαση ἐλεγχομένη ὑπὸ τῶν Ἱερῶν Κανόνων βρίσκεται ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ παράνομος καὶ δὲν ὀφείλουν οἱ πιστοὶ ὑπακοὴ σὲ αὐτὴν.
• Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεί ἡ Ἀποστολικὴ ρήση «πειθαρχείν δεῖ Θεῷ μάλλον ἤ ἀνθρώποις^[10]», ἡ ὀποῖα ἀπευθυνόταν στὸν Ἀρχιερέα καὶ τὸ Συνέδριο τῶν Ἰουδαίων. Σὲ ἔναν θεσμὸ που οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι ἀναγνώριζαν καὶ ἐπιθυμοῦσαν να φέρουν στὸ φῶς τῆς ἀληθείας.
• Σημαντικὴ ἐπίσης εἶναι ἡ θέση τοῦ Μ. Βασιλείου στὴν «Πρὸς Νικοπολίτας ἐπιστολὴ^[11]», ἡ ἐπέχει ἱεροκανονικὸ κῦρος ἀναγνωρισμένο ἀπὸ τὸν Β΄ Κανόνα τῆς Πνεθέκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου, ὄπου δίνει θάρρος στοὺς πιστοὺς που εἴχαν ἐκδιωχθεὶ γιὰ λόγους πίστεως ἀπὸ τοὺς Ἱεροὺς Ναοὺς καὶ τελοῦσαν τὴν Λατρεῖα στὸ ὕπαιθρο. Ἐλεχγει δὲ τοὺς ἐπισκόπους τῆς ἐποχῆς γιὰ τὴν συμπεριφορὰ τοὺς, ἡ οποῖα χαρακτηρίζεται ἀπὸ πολιτικὴ καὶ διπλωματία τοῦ κοινῶς λεγομένου τύπου «ὄπου φυσάει ὁ ἄνεμος». Γιὰ αὐτὸ τοὺς ἀποκαλεί «Χριστεμπόρους καὶ ψευδολόγους». Δηλαδὴ, ἐλέγχει τὴν σύμππραξη τῶν ἐπισκόπων με τὴν πολιτικὴ ἐξουσία εἰς βάρος τῆς πίστεως σε σημεῖο να γράφει «οὐκ οἶδα εἰ ἐπίσκοποι εἶεν». Ξεκάθαρο ἐξάγεται τὸ συμπέρασμα ὄτι σε καμὶα ἀπόφαση τοιούτων ἐπισκόπων δὲν πραγματοποίησε ὑπακοὴ ὁ Μ. Βασίλειος. Τουναντίον, ἡ συμβουλὴ ἦταν να μένουν οἱ πιστοὶ μακριά τους καὶ να ὑπομένουν με ἐλπίδα στὸν Θεὸ.
• Ὁ Ἅγιος Ἰωσὴφ ὁ Ἠσυχαστῆς που ἔλαμψε στὸ Ἅγιον Ὄρος τὸν περασμένο αἰῶνα, ἀναφέρει στὴν Λ΄ τοῦ ἐπιστολὴ^[12] μία βαθιὰ ἀλήθεια τοῦ Εὐαγγελίου: «χωρὶς τὸ θέλημα τοῦ Κυρίου, μήτε ἀσθενοῦμεν μήτε ἀποθνήσκωμεν. Φύγε λοιπὸν μακρὰν ἀφ’ἡμῶν ὀλιγοπιστία^[13]». Ἡ ἐπιστολὴ ἀποτελεί μία ἐπιτομὴ τῆς ἐμπειρικῆς διδασκαλίας τῶν Πατέρων περί ἀσθενειῶν, ἡ οποῖα ἀπελευθερώνει τὸν πιστὸ ἀπὸ τὸν φόβο καὶ φέρει τὴν ἀγάπη καὶ τὴν ἐλπίδα στὸν Χριστὸ.
• Τέλος, θα γίνει ἀναφορὰ στὴν σχετικὴ προφητεῖα τοῦ Ἁγίου Παϊσίου, ἡ οποῖα ὀμιλεὶ για μία «μικρὴ κατοχὴ τοῦ ἈντιΧρίστου^[14]». Ἡ ἀσθένεια που βιώνει ὁ κόσμος σήμερα, εἴχε κατασκευαστεὶ ἤδη ἀπὸ τότε^[15], κάτι που γνώριζε ὁ Ἅγιος με τὸ μέγα προφητικὸ χάρισμα που εἴχε λάβει ἐκ Θεοῦ.

Ἐνῶ αὐτά μας διδάσκει ἡ Ἐκκλησία, καθημερινά γινόμαστε μάρτυρες ἀφενός τῆς προσπάθειας τῆς Πολιτείας να ἐπιβάλλει τὸ ἐμβόλιο στὸν πιστὸ Λαὸ, μὴ σεβομένη τὴν Ἐλευθερία καὶ τὸ Αὐτεξούσιο που ὁ Χριστὸς ὡς Δημιουργὸς μας σέβεται, ἀφετέρου ἡ Διοίκηση τῆς Ἐκκλησίας μας δεν ἀντιδρά, σωπαίνει στὴν πλειοψηφία τῆς, ἐνῶ διαπιστώνεται με θλίψη, ὄτι ὑπάρχει μερίδα Ἀρχιερέων που με κάθε τρόπο προσπαθεί να ἐπιβάλλει τὸ ἐμβόλιο στον πιστὸ Λαὸ. Ἀλήθεια εἶναι δυνατὸν ὁ Βασιλεύς Χριστὸς να σέβεται τὴν Ἐλευθερία μας καὶ οἱ Στρατηγοί Τοῦ ( δηλαδή οἱ κατὰ τόπον Ἐπίσκοποι) ΟΧΙ; Βέβαια για να είμαστε δίκαιοι, αὐτό δεν συμβαίνει με ὄλους τοὺς ἀρχιερείς. Εὐτυχῶς.

Ἀλγεινή ἐντύπωση μας προκάλεσε τὸ γεγονὸς πῶς παραμονές τῆς ἐορτῆς τῶν Χριστουγέννων ἀφαιρέθηκε ἡ πνευματική πατρότητα ἀπό πνευματικούς, ὄχι γιατί παραβίασαν κάτι ἀπὸ ὄλα ὄσα ὀρίζουν οἱ Ἱεροί Κανόνες, ἀλλά ἐπειδή εἶναι ἀνεμβολίαστοι. Ἀλήθεια τί λόγο θα δώσουμε στὸν Χριστὸ για τέτοιες ἀποφάσεις(;), Ἀρχιερείς καὶ πιστός Λαός, καθῶς σύμφωνα με τὴν Διδασκαλία τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας μας , Ἐκκλησία εἶναι Κλῆρος και Λαός^[16]. Δεν ἔχουμε μῆτε ΛΑΟΚΡΑΤΙΑ μῆτε ΔΕΣΠΟΤΟΚΡΑΤΙΑ.

Τὸ Ἅγιο Πνεῦμα σας ὄρισε Ἐπισκόπους τοῦ συνόλου τοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ (δηλαδή καὶ τὼν ἐμβολιασμένων καὶ τῶν ἀνεμβολίαστων). Γιατί δυσμενή μεταχείριση στοὺς ἀνεμβολίαστους ; Γιατί να διχάζεται ἡ Ἐκκλησία^[17]; Γιατί ἐμφανίζονται ποιμαντικές ἐνέργειες που δείχνουν τὴν πόρτα ἐξόδου ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία(καὶ ἐκκλησία) ὄλων τῶν ανεμβολίαστων^[18]; Δεν θα δώσετε λόγο για τις ψυχές τους στὸν Χριστὸ που σας τις εμπιστεύτηκε^[19];

Ἐπίσης στὸ θέμα τῆς Μάσκας μέσα στὸν Ἱερό Ναό, πλῆθος πιστοῦ Λαοῦ ἀντιδρά, διότι τὸ θεωρεί Ἀσέβεια πρὸς τὸν Χριστό. Ὀπουδήποτε μπορείς να κολλήσεις τὸν κορωνοϊὸ. Ὄχι ὄμως στὸν Ἱερό Ναό^[20]. Ἐκεί εἶναι ὁ Χριστὸς καὶ οἱ Ἅγιοι . Ἐκεί βιώνουμε τις ἄκτιστες ἐνέργειες τῆς Θείας Χάριτος. Δεν εἶναι θεατρική παράσταση, οὖτε αἴθουσα σχολείου ἤ χῶρος ἀναμονῆς στὸ ΚΤΕΛ. Πολλοί πιστοί σκέπτονται ὄτι ἀφοῦ εἶναι ὁ Χριστὸς παρών καὶ Ἱερουργεί διὰ τῶν κληρικῶν, ἐγώ ἀν δεν φορέσω μάσκα θα κολλήσω τὸν Χριστὸ; Τελικά μήπως ὁ Χριστὸς εἶναι ἀδύναμος καὶ δεν μπορεί να προστατέψει αὐτόν που φορεί τὴν μάσκα ἀπὸ μένα που δεν τὴν φορῶ καὶ εἶμαι ἀνεμβολίαστος; Σας θυμίζουμε, πῶς με ἔκπληξη βλέπουμε ἀνθρώπους, που ἀντί να ἀσπάζονται τις Ἅγιες Εἰκόνες καὶ τὰ Λείψανα τῶν Ἁγίων μας, ἀσπάζονται τὴν Μάσκα τους. Τελικά ποιὸς ἀποφασίζει για τὴν Ζωή καὶ τὸν Θάνατο, ὁ Χριστὸς ἤ ὁ Κορωνοϊὸς; Πώς εξηγείται πῶς ἔχουμε διπλά καὶ τριπλά ἐμβολιασμένους για τὸν  κορωνοϊό μὲ ἐπικείμενο θάνατο, πολλὲς φορὲς ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀσθένεια που «ὑποτίθεται» εἴχαν λάβει ἀνοσία; Σας παραπέμπουμε σε στοιχεῖα τοῦ ΕΟΔΥ που σε ἀνακοίνωσή του στις 26/7/2021, ἀναφέρει 182 νεκρούς.

Τελειώνοντας τοὺς προβληματισμοὺς μας:

Σας ζητοῦμε Συγγνώμη ἀν σας στενοχωρήσαμε με ὄλα ὄσα γράφουμε, ἀλλά ὡς Ὀρθόδοξοι Χριστιανοί πρέπει να ποῦμε ὀλόκληρη τὴν Ἀλήθεια. Ἡ φράση «ὀλίγον ἔγκυος» εἶναι για τοὺς κοσμικούς, ὄχι για τοὺς συνειδητούς Χριστιανούς.

Σας εὐχόμαστε ἀπὸ καρδίας Εὐλογημένα Χριστούγεννα, Λυτρωτικά και ο Γεννηθείς ἐν τῷ Σπηλαίῳ τῆς Βηθλεέμ Χριστὸς να σας Φωτίζει να πράττετε τὸ Πανάγιο Θέλημά Τοῦ καὶ οἱ ἀποφάσεις Σας να εἶναι ΓΙΑ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ και να  ΈΧΟΥΝ ΜΕΣΑ ΤΟΥΣ ΤΟΝ ΣΩΤΗΡΑ ΜΑΣ ΧΡΙΣΤΟ.

_______________
 

^[1] ΑΜΙΛΚΑ ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΥ, ΟΙ ΙΕΡΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ, γ΄ ἔκδ., Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἐλλάδος, Ἀθῆναι 1997, σσ. 476-477.

^[2] ὄπ.π. σσ. 476-477.

^[3] ὄπ.π. σ. 481.

^[4] ὄπ.π. σσ. 87-89.

^[5] Βλ. https://afistemenaziso.gr/texts/medical/gynecology/i-xrisi-ektromenon-emvryon-stin-anaptyksi-emvolion, ἠμερομηνία προσπέλασης: 11/12/2021.

^[6] Βλ. http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/prostolao/53.pdf, σ. 2, ἠμερομηνία προσπέλασης: 11/12/2021.

^[7] ΓΕΩΡΓΙΟΥ Ι. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ Β΄, γ΄ ἔκδ., Ἱ.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 2015, σσ. 527-528.

^[8] ὄπ.π. σσ. 588-589.

^[9] ΑΜΙΛΚΑ ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΥ, ΟΙ ΙΕΡΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ, γ΄ ἔκδ., Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἐλλάδος, Ἀθῆναι 1997, σσ. 444-458.

^[10] Πράξ. ε΄ 29.

^[11] ΑΜΙΛΚΑ ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΥ, ΟΙ ΙΕΡΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ, γ΄ ἔκδ., Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἐλλάδος, Ἀθῆναι 1997, σσ. 531-532.

^[12] ΓΕΡΟΝΤΟΣ ΙΩΣΗΦ, Ἔκφρασις Μοναχικῆς Ἐμπειρίας, θ΄ ἔκδ., Ἱ.Μ. Φιλοθέου, Ἅγιον Ὄρος, σσ. 174-182.

^[13] ὄπ.π. σ. 178.

^[14] ΓΕΡΟΝΤΟΣ ΠΑΪΣΙΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ, Λόγοι Β΄ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΦΥΠΝΙΣΗ, ἔκδ. Ἱεροῦ Ἡσυχαστηρίου «Εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ὁ Θεολόγος», Σουρωτή Θεσσαλονίκης 1999, σ. 188.

^[15] ὄπ.π. σ. 181.

^[16] Πρβλ. Α΄ Κόρ. ιβ΄ 27: «ὑμεῖς ἐστε σῶμα Χριστοῦ καὶ μέλη ἐκ μέρους».

^[17] Πρβλ. Ματθ. ιη΄ 7: «οὐαὶ τῷ ἀνθρώπῳ ἐκείνῳ δι’ οὗ τὸ σκάνδαλον ἔρχεται».

^[18] Πρβλ Ἰω. στ΄ 37: «τὸν ἐρχόμενον πρός με οὐ μὴ ἐκβάλω ἔξω», Ματθ. ια΄ 28 «δεῦτε πρός με πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ πεφορτισμένοι, κἀγὼ ἀναπαύσω ὑμᾶς», Ἰω. ι΄ 9 «ἐγώ εἰμι ἡ θύρα· δι' ἐμοῦ ἐάν τις εἰσέλθῃ, σωθήσεται, καὶ εἰσελεύσεται καὶ ἐξελεύσεται, καὶ νομὴν εὑρήσει».

^[19] Πρβλ. Ἀποκ. γ΄ 15-16: «οἶδά σου τὰ ἔργα, ὅτι οὔτε ψυχρὸς εἶ οὔτε ζεστός· ὄφελον ψυχρὸς ἦς ἢ ζεστός. οὕτως ὅτι χλιαρὸς εἶ, καὶ οὔτε ζεστὸς οὔτε ψυχρός, μέλλω σε ἐμέσαι ἐκ τοῦ στόματός μου».

^[20] Πρβλ. Μητροπολίτου Αἰτωλίας καὶ Ἀκαρναν https://poimin.gr/t-er-leipsana-ka-o-gies-e-kones-den-metadidoyn-stheneies/  ημερομηνία προσπέλασης: 21/12/21,
Μητροπολίτου Ἐδέσσης καὶ Ἀλμωπίας κκ. Ἰωήλ, https://www.romfea.gr/epikairotita-xronika/36137-edessis-ioil-den-apodexomaste-oti-uparxei-kindunos-metadosis-astheneias-meso-tis-ekklisias
ημερομηνία προσπέλασης: 21/12/21.