ΕΚΘΕΣΗ «ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ» ΤΟΥ ΕΥΘΥΜΙΟΥ ΒΑΡΛΑΜΗ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
«Εκεί όπου η ευωδία του θυμαρίου αμιλλάται με τα ουράνια του θυμιάματος μύρα…
Εκεί όπου και οι βράχοι ακόμη αποπνέουν αγιότητα βρεγμένοι με τα δάκρυα των Οσίων…»
Αλέξανδρος Μωραϊτίδης: «Λειτουργία ασκητών».
(από το λεύκωμα που συνοδεύει τους πίνακες της έκθεσης)
Η Συλλογή «ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ» του Έλληνα ζωγράφου Ευθύμιου Βαρλάμη, που εγκαινιάστηκε στις 7 Νοεμβρίου 2011, είναι ένα ιδιαίτερο πνευματικό γεγονός για την Αθήνα κι αυτό γιατί δεν είναι μια συνήθης έκθεση ζωγραφικής, ούτε μια απλή παρουσίαση έργων τέχνης.
Όπως σημειώνουν οι υπεύθυνοι της έκθεσης «είναι περισσότερο ένα βίωμα, ένα προσκύνημα, ένας χώρος που σε περικλείει και σου δίνει την αίσθηση ότι ζεις τα αόρατα και νιώθεις την ανάγκη να ευχαριστήσεις το Θεό για την απεριόριστη χάρη Του».
Χαρακτηριστικά σημειώνει ο ίδιος ο δημιουργός:
«Τι μας λέει το Άγιο Όρος;
Το Άγιο Όρος μιλάει στην ψυχή μας, μας διδάσκει την λιτότητα και την ταπείνωση, την ευγνωμοσύνη και την δοξολογία, αλλά το κυριότερο, μας ευκολύνει την υπέρβαση. Κάθε Έλληνας φυλάει μέσα στην καρδιά του το δικό του προσωπικό Άγιο Όρος και αυτό μας ενώνει να κρατήσουμε τις αιώνιες αξίες που οδηγούν την ανθρωπότητα στο φως, την αλήθεια. Γιατί η μόνη και απόλυτη αλήθεια είναι ο Θεός».
Την έκθεση συνοδεύει ένα ωραιότατο λεύκωμα, το οποίο περιλαμβάνει, εκτός των μηνυμάτων σημαντικών θρησκευτικών, πολιτικών και καλιτεχνικών προσωπικοτήτων, με πρώτο εκείνο του Παναγιωτάτου Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, ένα κείμενο του ίδιου του δημιουργού για το πώς προσέγγισε τον ιερό τόπο του Αγίου Όρους και πώς προσπάθησε με την τέχνη του να κάνει φανερή « την πνευματικότητα, την ηρεμία και την αχρονικότητά του».
Ανάμεσα στα κείμενα αυτά, ξεχωρίζει ένα κείμενο του Bernhard Antoni,επιμελητή του “Waldviertel Art Museum” της Αυστρίας, που, κατά την άποψή μας, θα μπορούσε να λειτουργήσει ως μια καλλιτεχνική αλλά και πνευματική ξενάγηση του επισκέπτη, τόσο στους πίνακες, όσο και στην εσωτερική πορεία του ίδιου του δημιουργού.
Το παραθέτουμε στη συνέχεια με την ευχή, η έκθεση αυτή να λειτουργήσει και για μας, όπως το έκανε και για τον δημιουργό της, ως μια ακόμη αφορμή να ψηλαφήσουμε την αλήθεια του Θεού στην αρμονία και το κάλλος της τέχνης, αλλά και στο βάθος της ψυχής μας.
«Το Περιβόλι της Παναγιάς»
Σύμφωνα με την παράδοση, την Παρθένο Μαρία και τον Ευαγγελιστή Ιωάννη κατά το ταξίδι τους μ΄ ένα καράβι για την Κύπρο, μια θύελλα τους έβγαλε στο Αιγαίο, στην ανατολικότερη από τις τρεις μικρότερες χερσονήσους της Χαλκιδικής. Προσάραξαν, όπως λέγεται, εκεί όπου βρίσκεται η Μονή Ιβήρων και τόσο ενθουσιάστηκε η Θεομήτωρ από την ομορφιά του τόπου, που παρακάλεσε τον Υιό της να της τον χαρίσει. Και με τις λέξεις: «Αυτό το περιβόλι είναι δικό σου και επιθυμώ να γίνει ο δικός σου παράδεισος…». Αυτός έδωσε στον Άθωνα τον ιερό προορισμό του.
Αυτή η στενή λωρίδα γης ονομάζεται «Άγιον Όρος». Μια μαγευτική πνευματική αύρα περιβάλλει αυτό τον τόπο, που πραγματικά τον κάνει να είναι μοναδικός στον κόσμο. Αυτός ο τόπος ανήκει στο Θεό. Οι κάτοικοί του ζουν μια λιτή, αλλά και μέσα σε ενατένιση και περισυλλογή, ζωή. Με κάθε ανάσα, με κάθε πράξη, δοξάζουν το μεγαλείο του Θεού. Μερικοί στα ασκηταριά, περισσότεροι στα μεγαλοπρεπή μοναστήρια με την πλούσια ιστορία. Είναι ένας ασκητικός κόσμος, μακριά απ΄ όλα τα σύμβολα της σύγχρονης εποχής, αφοσιωμένος μόνο στη συνάντηση με το Θεό. Ένας θύλακας έξω από τον χρόνο.
Πώς θα μπορούσε να είναι εφικτός ένας διάλογος χωρίς να παίρνει υπόψη αυτή την ατέρμονη αποστασιοποίηση; Πώς μπορεί ο καλλιτέχνης να βρει μια κατάλληλη γλώσσα για να εκφράσει έναν κόσμο που παραμένει ανέγγιχτος απ΄ όλα τα εφήμερα; Η καλλιτεχνική πρόσβαση στο Άγιον Όρος φαίνεται εξίσου δύσκολη όσο και η αναρρίχηση στα κακοτράχαλα μονοπάτια του Άθωνα.
Ο Βαρλάμης ξεκινά προσεκτικά. Πλησιάζει με προσοχή πρώτα στο τοπίο, στο βουνό, του οποίου η ανέγγιχτη ομορφιά, από τότε που το πρωτοαντίκρυσε, παραμένει γι΄αυτόν ένα ευτυχισμένο βίωμα. Γοητεύθηκε απ΄ τη γαλήνη που ακτινοβολεί κι απ΄ τον τρόπο με τον οποίο το τοπίο, έχοντας αποβάλει κάθε τι το περιττό, διέγειρε μια μεταφυσική ευφορία από την οποία ανέβλυσαν όλα.
Κατόπιν πηγαίνει να βρει τα μοναστήρια. Διψώντας και πεινασμένος βρίσκει «ζων ύδωρ» και φιλική υποδοχή. Όμως η ματιά του αρχιτέκτονα τον προδίδει. Αυτός αρνείται να μετρήσει, να μελετήσει. Μολονότι οι μοναχοί είναι σοφοί και έξυπνοι. Μερικοί έχουν σπουδάσει στη Σορβόννη. Οι συζητήσεις τους ακτινοβολούν πνεύμα. Όμως ο ρυθμός της μοναστικής ζωής επιβάλλει ένα μέτρο σε όλα. Είναι καλό να μη χάνεται απ΄ τα μάτια το ουσιώδες. Τι αναζητά ο καλλιτέχνης; Ποιες εικόνες παίρνει μαζί του;
Απ΄ την πρώτη ματιά φαίνεται σαν ένα είδος καταγραφής. Ανακαλύπτουμε στους πίνακες του Βαρλάμη όλα τα μοναστήρια της ακτογραμμής που είναι ακόμη κατοικημένα, τα λιμανάκια τους και τα κτίσματα στην ενδοχώρα. Το βουνό είναι σχεδόν πάντα παρόν στην εικόνα, γιατί έτσι επέλεξε την τοποθέτηση των μοναστηριών. Παρ΄ ότι πολλά έχουν αποδοθεί με μεγάλη ακρίβεια, μάλιστα θα λέγαμε με σχολαστικότητα, δεν πρόκειται για κανενός είδους πιστή καταγραφή με τη στενή έννοια. Σε μερικά έργα έχουμε την αίσθηση ότι μπορούμε να μετρήσουμε τα κεραμίδια στις στέγες ή τον διάκοσμο στους στύλους απ΄ τα στηρίγματα των ξύλινων μπαλκονιών που κρέμονται στην άβυσσο. Και παρ΄ όλα αυτά όποιος έχει βιώματα με τον καλλιτέχνη, γνωρίζει ότι αυτό δεν καταλήγει σε μια φωτογραφική απόδοση.
Αυτή η συγκέντρωση, πινελιά με πινελιά, είναι μια διαδικασία περισυλλογής. Μια παραίτηση από επιθετικές στιλιστικές χειρονομίες. Είναι περισσότερο μια πράξη αφοσίωσης, παρά στροφή σε προσωπικές μορφολογικές εκφράσεις. Αυτή η ζωγραφική είναι μια μακρόχρονη δέσμευση, αβίαστη, μια στοχαστική φάση της βύθισης, ίσως πιο πολύ προσευχή από ζωγραφική.
Και πραγματικά ό καλλιτέχνης αναγνωρίζει ότι δημιούργησε πολλά από τα έργα σαν σε έκσταση, σαν ιεροφάνεια, έτσι όπως συμβαίνει όταν στους ανθρώπους αποκαλύπτονται με μυστηριώδεις τρόπους ιεροί τόποι και είναι ταυτόχρονα από αυτόν και τον άλλο κόσμο. Είναι προπαντός το υπερφυσικό, το άκτιστο φως, που κρατά τους πίνακες σ΄αυτή τη συγχρονική κατάσταση.
Από μακρού ήδη ο Βαρλάμης, μέσα από τα έργα του, προσπαθεί να δείξει την αδιάσπαστη ενότητα ανάμεσα στον κόσμο των φαινομένων και στον κόσμο των ιδεών, στο θεϊκό επί της γης.
Για μια στιγμή κάποιος θα μπορούσε να φανταστεί ότι δεν υπάρχουν άνθρωποι σ΄αυτές τις σκηνές, ή τουλάχιστον δεν θα έπρεπε να υπάρχουν, για να μην καταστραφεί η μαγευτική αρμονία. Όμως οι μοναχοί είναι πραγματικοί. Σαν σκούρα κυπαρίσσια αποτελούν κομμάτι του τοπίου. Στο πρόσωπο του νεαρού μοναχού, όπως και στο αιωνόβιο πρόσωπο ενός γέροντα σπινθηροβολούν τα γεμάτα ζωντανό πνεύμα αστέρια ενός παιδιού. Ακτινοβολούν από ευτυχία, γιατί έχουν παραιτηθεί από το εφήμερο, όχι όμως από το αιώνιο.
Ο Βαρλάμης δεν απεικονίζει μόνο τα ζωγραφικά σώματα, αυτός φυτεύει τις όρθιες μορφές σ΄ ένα πυκνό άλσος, τους διαμορφώνει σε μια κοινότητα, σε μια ομάδα από ψάλτες κι αυτό το χορό τον μετατρέπει σε χώρο. Αυτό αποτελεί την καρδιά και τον πυρήνα αυτού του έργου. «Για μένα», δηλώνει ο Βαρλάμης, «αυτή είναι η ουσία του ελληνικού πολιτισμού».
Ενωμένους, τον ένα κοντά στον άλλο, στραμμένους προς τα επάνω με τις πτυχωτές φορεσιές τους, έκανε τους ψάλτες να μοιάζουν με μαύρους κίονες και να συγχωνεύονται σε μια ενιαία δομή. Τα σώματά τους έχασαν κάθε βάρος, έγιναν ένα και η ψαλμωδία τους αναδύεται βαθιά μέσα απ΄ τη μια κοινή ψυχή τους. Αυτό είναι κάτι που δεν εντάσσεται σε καμιά καλλιτεχνική σύλληψη, δεν είναι πλέον καμιά ιδέα, καμιά αλληγορία, αλλά η άμεση διακήρυξη της θρησκευτικής εμπειρίας. Ακόμη περισσότερο ένα καλλιτεχνικό έργο που γίνεται μια εξομολόγηση πίστης ή η ανακάλυψη μιας καινούργιας, πανάρχαιας τέχνης, που εννοείται μόνο σαν δωρεά και θυσία και που προκύπτει μόνο από το απόλυτο άδειασμα και την αφοσίωση.
Την αποκαλυπτική λειτουργία των ζωγραφικών έργων τέχνης του Βαρλάμη που παρουσιάζονται στο λεύκωμα της έκθεσης, έρχονται να συμπληρώσουν και τα εξίσου αποκαλυπτικά θεολογικά και λογοτεχνικά αποσπάσματα κειμένων που παρατίθενται ως σχόλια, αλλά και ως πνευματική προέκταση των πινάκων του δημιουργού.
Θεωρώντας ότι και αυτά αποτελούν μια πολύτιμη αρωγή στην προσέγγιση της έκθεσης τα παραθέτουμε με την σειρά που παρουσιάζονται:
Μοναχική Γλυκοφιλούσα λένε τη Βασίλισσα των Αγγέλων εδώ στο Όρος.
Έπλεχε κατά την Κύπρο με συντροφιά τον Ιωάννη τον Αγαπημένο να πάει να βρει το Λάζαρο τον τετραήμερο και τη εσύντυχε κλύδωνας και θαλασσοταραχή κατά τον Άθωνα και την εξέβρασε θεία συνάρσει στο Όρος και το πάτησε και το πρωτοοίκησε και πέσαν τα είδωλα του Διός και έχτοτε γίνηκε η Γλυκοφιλούσα του Άθωνα και έχτοτε βγήκαν τα σιγγίλια να μην πατάει άλλη γυναίκα, άπαξ και πάτησεν η Παναγία…..
Τάκη Παπατσώνη: «Άσκηση στον Άθω»
Όλη η κτίσι και τα χρώματα της φύσεως αλλοιώνονται θείως, ενδυόμενα μαρμαρυγή λειτουργικής κατανύξεως. Τα κτίρια γίνονται ανάλαφρα, ανασαίνουν και μιλούν. Οι λίθοι εν σιγή κράζουν.
Αρχιμ. Βασιλείου: «Φως Χριστού φαίνει πάσι».
Και τα Μοναστήρια του Αγίου Όρους είναι σταυροπηγιακά. Έχει μπει ο σταυρός στην καρδιά των κτιτόρων. Έχουν οι ίδιοι σταυρωθεί από αγάπη, για να αντιμετωπίσουν τους χίλιους πειρασμούς του εχθρού.
Αρχιμ. Βασιλείου: «Φως Χριστού φαίνει πάσι».
Ενώ αι τοποθεσίαι, εφ΄ων εισίν ωκοδομημένα τα μοναστήρια του Άθω και συνωκισμέναι αι σκήται, έχουσι το γραφικόν, οι ανεγείραντες εκείνα και συνοικίσαντες ταύτας εγίγνωσκον, ως και γιγνώσκουσιν έτι, να συνδυάζωσι φιλοκάλως και κινούντες την έκπληξιν του περιηγητού, το σχήμα και το μήκος των κελίων και των ναών και των θόλων αυτών και των οροφών των παρεκκλησίων και των κελίων και των εξωστών και των κωδωνοστασίων και των υψηλών πύργων.
Μανουήλ Γεδεών: «Θυμίαμα Αχειροποίητον».
Μοναχός εστι, τάξις και κατάστασις ασωμάτων, εν σώματι υλικώ και ρυπαρώ εκτελουμένη… Μοναχός εστιν, ηγνισμένον σώμα, κεκαθαρμένον στόμα και πεφωτισμένος νους.
Ιωάννου του Σιναΐτου: «Κλίμαξ»
Η όλη ζωή της Σκήτης είχε βλαστήσει σαν τα αγριολούλουδα που βγαίνουν μόνα τους, τα βλέπει ο ήλιος, τα θωπεύει ο άνεμος. Δεν φυτεύονται, δεν ποτίζονται από χέρια ανθρώπινα. Δεν στολίζουν βάζα σαλονιών.
Είχε έναν αέρα ανέγγιχτης αλήθειας και κάλλους αχειροποίητου η αρχιτεκτονική της Σκήτης και η συμπεριφορά των μοναχών της.
Αρχιμ.Βασιλείου: «Κάλλος και ησυχία στην Αγιορίτικη Πολιτεία».
Το πόσα τράβηξαν οι άγιοι κτίτορες, για να κτίσουν τα μοναστήρια, για να διοργανώσουν τις αδελφότητες, το περιγράφει ο βίος τους. Αλλά τα απερίγραπτα βάσανα και τις ανείπωτες ουράνιες χαρές που δοκίμασαν οι άγιες ψυχές τους, μόνο εκείνοι τα ξέρουν.
Και είναι από εκείνα τα «άρρητα… α ουκ εξόν ανθρώπω λαλήσαι».
Αρχιμ. Βασιλείου: «Φως Χριστού φαίνει πάσι».
Για όσους δεν γνωρίζουν ποιός είναι ο αρχιτέκτονας και ζωγράφος Ευθύμιος Βαρλάμης, πιστεύουμε ότι το παρακάτω βιογραφικό σημείωμα είναι κατατοπιστικό σχετικά με τον σημαντικό αυτό Έλληνα δημιουργό της διασποράς
.
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Ο Ευθύμιος Βαρλάμης γεννήθηκε στην Βέροια το 1942 και σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Τεχνών της Βιέννης, όπου και δίδαξε Αρχιτεκτονική από το 1974 ως το 1981. Από το 1992 διευθύνει το Διεθνές Κέντρο Σχεδιασμού I.DE.A. που ίδρυσε στο Schrems της Αυστρίας και από το 2008 το “The Waldviertel Art Museum” στην Αυστρία.
Το 1988 στο τμήμα Αρχιτεκτονικής της Θερινής Ακαδημίας του Σάλτσμπουγκγ ανέπτυξε την εργασία του για μια φυσική και ανθρώπινη αρχιτεκτονική που δίνει σημασία στις ανάγκες των παιδιών. Με το project της «Πόλης των Παιδιών» και το Children’s Museum Programme διακηρύσσει τη στροφή της αρχιτεκτονικής και της κουλτούρας προς την πολύτιμη ουσία της παιδικότητας.
Ο Βαρλάμης είναι ο δημιουργός της θεωρίας της «Προαρχιτεκτονικής» και της «Σχολής των Αισθήσεων» που για πρώτη φορά παρουσίασε στο Γερμανικό Μουσείο Αρχιτεκτονικής (D.A.M.) της Φρανκφούρτης στην έκθεσή του “Un cité imaginaire”. Πραγματοποίησε σειρά από πειραματικά ερευνητικά προγράμματα όπως η «Σαντορίνη, Παγκόσμια Οικολογική Ακαδημία», που οργάνωσε με την συνεργασία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και Μεσογειακών Πανεπιστημίων.
Το 1995 ζωγράφισε την «Αποκάλυψη του Ιωάννη», στα πλαίσια του εορτασμού από το Οικουμενικό Πατριαρχείο των 1900 χρόνων της συγγραφής του έργου στην Πάτμο. Στην έκθεσή του «Το τέλος της Ατλαντίδας – Αρχιτεκτονικές Ουτοπίες» στο Grand Palais στο Παρίσι υποστήριξε την αναγκαιότητα της σύνδεσης της μεταβιομηχανικής κοινωνίας με την οργανική πραγματικότητα της φύσης.
Το 1993 στο Convention Center της Νέας Υόρκης έκανε διεθνή επιτυχία την ιδέα της «Θεραπευτικής Αρχιτεκτονικής».
Για περισσότερο από 20 χρόνια αφοσιώθηκε στο μεγάλο εικονογραφικό project του «ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ 2000» και δημιούργησε περισσότερα από 1000 έργα με θέμα τον Μεγαλέξανδρο, που παρουσιάστηκαν στη Θεσσαλονίκη και από το 1999 σε μουσεία και πινακοθήκες σε όλο τον κόσμο.
Το 2002 παρουσίασε στη Θεσσαλονίκη τη μεγαλειώδη εικαστική συλλογή «Θεσσαλονίκη, η Αδελφή του Μεγαλέξανδρου», το 2004 στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας την έκθεση «ΜΑΝΑ, η Δύναμη της Αγάπης» και το 2006 το μεγάλο πειραματικό έργο του «Ο Μυστικός Κήπος», που αποδίδει εικαστικά τη μουσική του Β. Α. Μότσαρτ.
Από το 2009 λειτουργεί στην Κάτω Αυστρία το Kunstmuseum Waldviertel που παρουσιάζει το συνολικό καλλιτεχνικό έργο του Βαρλάμη και το Νοέμβριο του ίδιου έτους ο Πρόεδρος της Αυστρίας Dr. Heinz Fischer του απένειμε το Μεγαλόσταυρο της Τιμής για τα Γράμματα και τις Τέχνες. Τον Φεβρουάριο του 2010 η Ακαδημία Καλών Τεχνών της Ρωσίας οργάνωσε την έκθεσή του «Ποιητική Αρχιτεκτονική» στη Μόσχα και τον ανακήρυξε επίτιμο μέλος της, ενώ τον επόμενο Μάιο το Πανεπιστήμιο του Κλουζ τον αναγόρευσε επίτιμο διδάκτορα. Την ίδια χρονιά έγινε δεκτός σε προσωπική ακρόαση από τον Πάπα Βενέδικτο στη Ρώμη.
Από τις 25 Μαρτίου του 2011 παρουσιάζεται στο Kunstmuseum Waldviertel η μεγαλειώδης συλλογή του «Ο Χριστός Σήμερα».
Διάρκεια έκθεσης: 8 Νοεμβρίου – 11 Δεκεμβρίου.
Ώρες λειτουργίας: Τρίτη έως Πέμπτη 08.30 – 15.00 και Παρασκευή έως Κυριακή 08.30 – 20.00.
