Από τις ιερές τελετές που τελούνται μεγαλόπρεπα τη Μ. Εβδομάδα στην αγία πόλη της Ιερουσαλήμ, η περισσότερο σημαντική τόσο για τη σημασία της όσο και για την παλαιότητά της, η οποία τυχαίνει να είναι τόσο ποθητή και παρηγορητική για τους πιστούς, είναι η ιερή και σεβάσμια τελετή του αγίου φωτός, που τελείται κατά το μεγάλο και υπερευλογημένο Σάββατο στον ίδιο τόπο που έγινε η ταφή και η ανάσταση του Σωτήρα Χριστού. Η ιερή αυτή τελετή, κατά τη διάρκεια της οποίας ο πρώτος ιεράρχης της Σιωνίτιδος Εκκλησίας ή κάποιος άλλος από τους ιεράρχες της δίνει στους πιστούς το άγιο φως που προέρχεται από το Πανάγιο Τάφο, καθιερώθηκε από τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού.

Ιστορική Μελέτη για το Άγιο Φως

Από τις ιερές τελετές που τελούνται μεγαλόπρεπα τη Μ. Εβδομάδα στην αγία πόλη της Ιερουσαλήμ, η περισσότερο σημαντική τόσο για τη σημασία της όσο και για την παλαιότητά της, η οποία τυχαίνει να είναι τόσο ποθητή και παρηγορητική για τους πιστούς, είναι η ιερή και σεβάσμια τελετή του αγίου φωτός, που τελείται κατά το μεγάλο και υπερευλογημένο Σάββατο στον ίδιο τόπο που έγινε η ταφή και η ανάσταση του Σωτήρα Χριστού. Η ιερή αυτή τελετή, κατά τη διάρκεια της οποίας ο πρώτος ιεράρχης της Σιωνίτιδος Εκκλησίας ή κάποιος άλλος από τους ιεράρχες της δίνει στους πιστούς το άγιο φως που προέρχεται από το Πανάγιο Τάφο, καθιερώθηκε από τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού.

Α'.

Ιστορία της τελετής του αγίου φωτός.

Η πρώτη αφορμή της τελετής του αγίου φωτός, αν δεν υποθέσουμε πως είναι υπερφυσική, ήταν σίγουρα η συμβολική ανάμνηση και της ανάστασης του Σωτήρα μας και αυτών που έζησαν από κοντά τα γεγονότα.

Από το ιερό Ευαγγέλιο μαθαίνουμε πρώτα ότι κατά τον καιρό της ανάστασης του Κυρίου ο άγγελος που παρουσιάστηκε στις Μυροφόρες και έσπρωξε την πέτρα από την είσοδο του Τάφου, καθόταν πάνω σε αυτήν και έλαμπε ολόκληρος:

«Ην δέ η ιδέα αυτού ως αστραπή» (Ματθ. κη' 3.) (Η εξωτερική του εμφάνιση ήταν σαν αστραπή)

Έπειτα, όταν πάλι ο Πέτρος και ο Ιωάννης ήρθαν στον τάφο, ενώ υπήρχε ακόμα σκοτάδι και δεν ήταν παρών κανένας άγγελος, είδαν τις λωρίδες από σεντόνια που είχαν χρησιμοποιηθεί ως σάβανο και την πετσέτα με την οποία είχαν σκεπάσει το κεφάλι του Κυρίου και πίστεψαν (Ιωάν. κ'.)∙ είδαν όμως αυτά, ενώ υπήρχε ακόμα σκοτάδι, διότι όλος ο Τάφος του Κυρίου ήταν τότε διάχυτος από ουράνιο φως. Γι' αυτό ψάλλει και ο θείος Δαμασκηνός:

«Καί τό φως εν τω τάφω ορών (ο Πέτρος) κατεπλήττετο, όθεν καί κατειδε τά οθόνια μόνα, ουδείς γάρ βλέπειν δύναται εν νυκτί τά προκείμενα.»

(Kαι βλέποντας (ο Πέτρος) το φως στον τάφο έμεινε κατάπληκτος, γι' αυτό και είδε μόνο τις λωρίδες από τα σεντόνια, γιατί κανείς δεν μπορεί να δει μέσα στο σκοτάδι αυτά που βρίσκονται μπροστά του).

Και ο ίδιος ο άγιος Γρηγόριος της Νύσσης λέει:

«Και ταυτα (τά οθόνια καί τά σουδάρια) ιδόντες οι περί τόν Πέτρον επίστευσαν... πλήρης γάρ ην ο Τάφος φωτός, ώστε καί νυκτός ούσης έτι, διπλως θεάσασθαι τά ένδον, καί αισθητως καί πνευματικως»
(για την ανάσταση του Χριστού, λόγος β' σελ. 406 τόμος γ') (=Και αφού είδαν αυτά [τις λωρίδες από τα σεντόνια και τις πετσέτες] οι σύντροφοι του Πέτρου πίστεψαν...γιατί ο Τάφος ήταν γεμάτος με φως, ώστε, αν και ήταν νύχτα ακόμα, δύο φορές είδαν αυτά που βρίσκονταν μέσα στον Τάφο, και με τις αισθήσεις τους και με το πνεύμα τους).

Αυτά βέβαια ενέπνευσαν στην τελετουργία της Εκκλησίας μας από τους πρώτους αιώνες (ίσως σύμφωνα με την Αποστολική παράδοση) το έθιμο να κρατάμε λαμπάδες κατά τη γιορτή του Πάσχα. Η διαδεδομένη σε όλες τις Ορθόδοξους Εκκλησίες τελετή της διανομής του φωτός από τον εκκλησιαστικό προϊστάμενο στο λαό κατά τη νύχτα της Κυριακής του Πάσχα, ψάλλοντας «Δευτε λάβετε φως εκ του ανεσπέρου φωτός και ασπάσασθε Χριστόν τόν αναστάντα εκ νεκρων» (=ελάτε πάρτε φως από το άσβεστο φως και ασπαστείτε τον Χριστό που αναστήθηκε από τους νεκρούς), είναι αναντίρρητα πάρα πολύ παλιά. Αυτήν την ανέκαθεν φωταγωγία της Εκκλησίας, σύμβολο της χαράς, της δόξας και του ουράνιου φωτός, μαρτυρούν πολύ παλιά παραδείγματα. Όταν Επίσκοπος της Ιερουσαλήμ ήταν ο Νάρκισσος, το 162, κατά το βράδυ της ανάστασης, στην ίδια την Ιερουσαλήμ, άναψαν όλα τα καντήλια της Εκκλησίας με το θαυματουργό λάδι,όπως αναφέρει ο ιστορικός Ευσέβιος ο Παμφίλου:

«Κάποτε, κατά το μεγάλο βράδυ του Πάσχα, λένε ότι είχε εξαντληθεί το λάδι από τους διακόνους (της εκκλησίας). Επειδή, εξαιτίας αυτού, φοβερή απογοήτευση συντάραξε όλο το πλήθος, ο Νάρκισσος διέταξε να ετοιμάσουν τα φώτα, και αφού άντλησε νερό από κάποιο κοντινό πηγάδι, το μετέφερε ο ίδιος. Ενώ έγινε αυτό αμέσως, προσευχόταν και παρακαλούσε με πίστη προς τον Κύριο το νερό να χυθεί στους λύχνους. Αφού έγιναν και αυτά, ενάντια σε κάθε λογική και με παράδοξη και θεϊκή δύναμη μετέβαλε το νερό σε λάδι∙ αυτό διαφυλάχτηκε από τους περισσότερους από τους αδελφούς για μεγάλο χρονικό διάστημα από τότε και σε μας έχει απομείνει ένα μικρό δείγμα από το τότε θαύμα»[1].

Και πού υπήρχε τότε η εκκλησία αυτή στην άγια πόλη, όπου ήταν παρών και ο Επίσκοπος και πλήθος εκκλησιαζομένων, δεν είναι γνωστό∙ βέβαιο, όμως, είναι ότι, και μετά την ανάκτηση της Ιερουσαλήμ από τον Αδριανό, υπήρχε στην πόλη και η εκκλησία για την οποία έγινε λόγος, όπως πιθανόν και άλλοι τόποι προσευχής, στους οποίους μαζεύονταν οι πιστοί και μέσα και έξω από αυτούς, ειδικά αυτοί που είχαν πάει στην πόλη κατά την εορτή του Πάσχα. Ο Μ. Κωνσταντίνος, κάνοντας πιο λαμπερή τη φωταγωγία και τη λαμπαδηφορία της Εκκλησίας, διέταξε να φωτιστεί όλη η πόλη.

«Την ιερή αγρυπνία μετέβαλε σε φώτα της ημέρας δένοντας πάρα πολύ ψηλούς κίονες από κερί σε όλη την πόλη, πάνω στους ήδη υπάρχοντες στύλους∙ οι λαμπάδες ήταν αναμμένες και φώτιζαν όλον τον τόπο, ώστε η αγρυπνία να ακτινοβολεί πιο πολύ και από τη λαμπερή ημέρα[2].»

Και ο Γρηγόριος ο θεολόγος λέει:

«... το άγιο Πάσχα και περιβόητο, η πιο μεγάλη μέρα όλων των ημερών και η λαμπρή νύχτα, αυτή που έδιωξε το σκοτάδι της αμαρτίας, κατά την οποία εμείς γιορτάζουμε τη σωτηρία μας κάτω από το πλούσιο φως.» (λόγ. ιθ'.)

Αυτό, όμως, το φως που φωτίζει όλες τις εκκλησίες της νύχτας της Αναστάσεως πώς το αντιλαμβάνεται και πώς το ονομάζει η γλώσσα του Γρηγορίου του θεολόγου;

«Αυτό, λέει, το αντίγραφο του μεγάλου φωτός, όσο και ο ουρανός από πάνω λάμπει, φωτίζοντας όλο τον κόσμο με τις δικές του ομορφιές, και όσο υπερουράνιο, και με την πρώτη φωτεινή φύση στους αγγέλους, και όσο στην Τριάδα, από την οποία όλο το φως έχει έρθει, από το αδιαίρετο φως που θεωρείται μέρος του και τιμάται∙ και αυτό είναι πρόδρομος του μεγάλου φωτός που υπάρχει, το (φως της διανυκτέρευσης κατά την εορτή του Πάσχα).» (λόγ. εις τό Πάσχα)

«Εάν, όμως, και εξολοκλήρου το φως που φωτίζει δυνατά κατά τη νύχτα της Αναστάσεως κάθε Εκκλησία (η οποία είναι η απεικόνιση της Σιών, όπως και η θεία Τράπεζα είναι η απεικόνιση του Μνήματος της Αναστάσεως), γράφει ο Κωνσταντίνος ο πρεσβύτερος ο εξ Οικονόμων, έτσι είναι ιερό και τιμώμενο, πόσο περισσότερο αξιοσέβαστο και κατεξοχήν πρόδρομος του μεγάλου φωτός εκλάμπει, αυτό που πηγάζει ευθύς από το ίδιο το πρωτότυπο και ζωηφόρο Μνήμα και, όπως θα μπορούσες να πεις φανερά και κατανοητά, αυτό που θεωρείται μέρος του αδιαίρετου φωτός; Ω νύχτα εκείνη ιερότατη και μεγάλη εορτή και μυστηριώδης, κατά την οποία το αμέτρητο πλήθος των προσκυνητών, όλα τα έθνη, όλοι με υψωμένες τις ψυχές και γεμάτοι με πίστη και ευλάβεια γιορτάζουν τη σωτηρία του σύμπαντος, στεκούμενοι απέναντι στον Τάφο που δέχτηκε τον Κύριο και παρατηρώντας από αυτό να ανατέλλει το αντίγραφο του μεγάλου φωτός και το πρόδρομο φως! Ω εκείνης της χαράς, με τη συνοδεία της οποίας προσέρχονται με χαρούμενο πόδι και νου, κρατώντας λαμπάδες, για να συναντήσουν από κοντά τον νυμφίο τον νικητή του θανάτου, παρακολουθώντας με τα μάτια της πίστης να βγαίνει από το ίδιο εκείνο θείο Μνήμα, απ' όπου αναστήθηκε και σωματικά[3].»

Γι' αυτό, από πολύ παλιά καθιερώθηκε ξεχωριστή ιερή τελετή του αγίου φωτός το απόγευμα του Μ. Σαββάτου στον ίδιο τόπο που έγινε η Ταφή και η Ανάσταση του Σωτήρα Χριστού, όπως μαρτυρούν πολλά ιστορικά μνημεία, στα οποία βρίσκουμε περιγραφές της τελετής του αγίου φωτός. Στο «Ιεροσολυμιτικό Κανονάριο» (Τυπικό της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων), το οποίο ανάγεται χρονικά στο δεύτερο μισό του 7ου αιώνα, η τελετή του αγίου φωτός περιγράφεται έτσι:

«Το Μεγάλο Σάββατο το απόγευμα, κατά τη δύση του ηλίου, ο επίσκοπος, οι ιερείς και οι διάκονοι εισέρχονται στην αγία Ανάσταση και κλείνουν τις πόρτες. Ετοιμάζουν τρία θυμιατήρια και απαγγέλλουν εκτενή και ευχή. Ο επίσκοπος βάζει στο θυμιατήριο θυμίαμα και ο ίδιος θυμιατίζει. Προηγείται ο επίσκοπος, μετά από αυτόν ακολουθούν οι ιερείς και οι διάκονοι και, ψάλλοντας τον ψαλμό «Άσατε τω Κυρίω ασμα καινόν, ψάλατε τω Κυρίω πάσα η γη» (όλη η γη ας τραγουδήσει προς τον Κύριο τραγούδι καινούριο, ας ψάλλει προς τιμή του Κυρίου), κάνουν πομπή γύρω από την Εκκλησία. Μπαίνοντας στο άγιο Βήμα απαγγέλλουν εκτενή και ευχή με γονυκλισίες, όπου ο επίσκοπος λέει το παρακάτω: «Νυν αναστήσομαι, λέγει Κύριος, νυν δοξασθήσομαι, νυν υψωθήσομαι» (Τώρα θα αναστηθώ, λέει ο Κύριος, τώρα θα δοξαστώ, τώρα θα υψωθώ). Πηγαίνουν γύρω από την Εκκλησία για δεύτερη φορά ψάλλοντας το εξής: «Είη το όνομα Κυρίου ευλογημένον» (Ας είναι το όνομα του Κυρίου ευλογημένο). Αφού έρθουν μπροστά από την είσοδο του αγίου Βήματος, απαγγέλλουν εκτενή και ευχή και ψάλλοντας τον ψαλμό «Άσατε τω Κυρίω άσμα καινόν» με πομπή γυρνούν γύρω από την Εκκλησία για τρίτη φορά. Αφού επιστρέψουν εκεί, μπροστά στην είσοδο του αγίου Βήματος, απαγγέλλουν εκτενή και ευχή. Ο επίσκοπος ασπάζεται τους ιερείς και τους διακόνους, ευλογούν τα κεριά και ανάβουν τις λυχνίες. Ανοίγουν τις πόρτες και μπαίνουν στην καθολική Εκκλησία ψάλλοντας το «Κύριε, εκέκραξα» μαζί με το στιχηρό «Φωτίζου, φωτίζου Ιερουσαλήμ...». Μετά το «φως ιλαρόν...», τα δώδεκα αναγνώσματα και η Λειτουργία[4].»

Το Τυπικό του Ναού της Αναστάσεως, το οποίο γράφτηκε το 1122, αλλά βρισκόταν εν χρήσει στη Σιωνίτιδα Εκκλησία ήδη από τον 8ο και 9ο αιώνα[5], περιγράφει την τελετή του αγίου φωτός λεπτομερέστατα ως εξής:

«Και κατά τη δεύτερη ώρα της αγίας αυτής ημέρας (του Μ. Σαββάτου) έρχονται οι μυροφόρες και αρχίζουν να πλένουν τα καντήλια και τα τακτοποιούν μέσα στον πανάγιο και ζωοποιό Τάφο, ενώ βρίσκονται παρόντες ο Πατριάρχης και ο αρχιδιάκονος και ο δευτεράριος και ο παραμονάριος και τρεις διάκονοι και ψάλτες∙ και ενώ εκτελούν το έργο τους οι μυροφόρες ψάλλουν τον κανόνα και την ακολουθία των ωρών σύντομα. Και όταν τελειώσουν με το πλύσιμο των καντηλιών και την τακτοποίησή τους, τότε κλειδώνει ο Πατριάρχης τον άγιο Τάφο και παίρνει τα κλειδιά μαζί του, και τότε σβήνουν όλα τα καντήλια του ναού∙ και ανεβαίνει ο Πατριάρχης στα Κατηχούμενα, για να ψάλλει τις ώρες. Και όταν γίνεται εννιά η ώρα, ο Πατριάρχης κατεβαίνει μαζί με τον κλήρο ντυμένοι στα άσπρα στην αγία Ανάσταση χωρίς φωταψίες και θυμιατό και τότε αρχίζουν τον εσπερινό πίσω από τον άγιο Τάφο μέσα σε κλίμα γαληνότητας...

Αμέσως μετά το τέλος των Προφητειών εισέρχεται ο Πατριάρχης στο άγιο Βήμα και κόβει το θυμίαμα των μητροπολιτών, των επισκόπων και των πρεσβυτέρων, και αρχίζουν να θυμιατίζουν ο ίδιος (ο Πατριάρχης) και οι αρχιερείς και οι ιερείς μαζί του∙ θυμιατίζουν το Ναό έξω από τον άγιο Τάφο και περιέρχονται γύρω από αυτόν τρεις φορές, ενώ είναι κλειστός. Αμέσως έρχονται και ανεβαίνουν στον άγιο Γολγοθά και αφου έχουν θυμιατίσει κάτω, όπως και στον άγιο κήπο και στον άγιο Κωνσταντίνο και στην αγία Φυλακή, μέχρι να έρθουν στην πύλη της αγίας Αναστάσεως, η οποία ονομάζεται η πύλη των Μυροφόρων. Τότε παίρνουν οι υποδιάκονοι τα θυμιατά από τους αρχιερείς και τους ιερείς και μπαίνουν όλοι στο άγιο Βήμα και αρχίζει ο Πατριάρχης το «Κύριε ελέησον» εκτενώς και χωρίς παύση και τότε εξέρχεται ο Πατριάρχης από το Βήμα ο ίδιος και ο αρχιδιάκονος και ο πρωτοδιάκονος - κρατούν τα χέρια του Πατριάρχη από τη μια και από την άλλη μεριά - και προπορεύεται μπροστά από αυτούς ο σακελλάριος και τον ακολουθεί από πίσω ο παραμονάριος και ο καστρίνσιος∙ και τότε πέφτει ο Πατριάρχης μπροστά από το άγιο Βήμα με το πρόσωπο στο έδαφος και προσεύχεται με δάκρυα για τις αμαρτίες του λαού∙ και σηκώνει τα χέρια του ψηλά∙ έτσι κάνει τρεις φορές, το ίδιο και αυτοί που είναι μαζί του∙ και ο λαός ψάλλει το «Κύριε ελέησον» δυνατά και ακατάπαυστα. Και τότε με την είσοδο του Πατριάρχη και των ακολούθων του στον άγιο Τάφο, κάνει τρεις μετάνοιες και προσεύχεται και παρακαλεί για τον ίδιο και για το λαό και τότε ανάβει από το άγιο Φως και το δίνει στον αρχιδιάκονο και ο αρχιδιάκονος στο λαό και μετά από αυτό βγαίνει ο Πατριάρχης και η συνοδεία του ψάλλοντας το στιχηρό: «Φωτίζου, φωτίζου η νέα Ιερουσαλήμ»[6].»

Εκτός από τα Τυπικά της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων και διάφοροι επισκέπτες των αγίων Τόπων αναφέρονται στο άγιο φως, όπως ο Βασίλειος ο επίσκοπος της Εμέσης κατά το πρώτο μισό του 9ου αιώνα στο βίο του αγίου Θεοδώρου που ήταν γνωστός για την ασκητική του ζωή στη λαύρα του αγίου Σάββα. Ο διαπρεπής αυτός μοναχός, αφού εκλέχτηκε εκείνη την εποχή από τους δύο πατριάρχες Αντιοχείας και Ιεροσολύμων, χειροτονήθηκε αρχιεπίσκοπος Εδέσσης από αυτούς στο Ναό της Αναστάσεως κατά τη Μ. Πέμπτη.

«Αφού συνέφαγε, λέει ο βιογράφος του Βασίλειος, με τους Πατριάρχες και λειτούργησε μαζί τους και τη Μ. Παρασκευή και το άγιο Σάββατο και μετά το άναμμα των καντηλιών από το ουράνιο φως της Αγίας Αναστάσεως συλλειτούργησε μαζί με τους Πατριάρχες, το ίδιο και την αγία και μεγάλη Κυριακή αφού τέλεσε την λαμπρή εορτή, έφυγε για τη Βαβυλώνα[7].»

Για την τελετή του αγίου φωτός και της μετάδοσής του από τον Πατριάρχη «στους επισκόπους και στον υπόλοιπο λαό, για να φωτίσει με αυτό ο καθένας το σπίτι του» κάνει μνεία και ο Μοναχός Βερνάρδος ο σοφός που επισκέφτηκε την άγια Πόλη το 870 [8].

Αξιοσημείωτη τυχαίνει να είναι η επιστολή του Νικήτα, βασιλικού κληρικού της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης, σχετικά με τη φωτοφάνεια (εμφάνιση του φωτός) από τον άγιο Τάφο κατά το Μ. Σάββατο. Αυτός επισκέφτηκε την Ιερουσαλήμ το 947, για να προσκυνήσει τους αγίους Τόπους, όταν Πατριάρχης Ιεροσολύμων ήταν ο Χριστόδουλος ο Α' (937-950), φέρνοντάς του δώρα από τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο τον Πορφυρογέννητο τον Ζ', όπως γράφει ο ίδιος στην επιστολή προς τον ίδιο τον Αυτοκράτορα[9]. Αυτή η επιστολή έχει ως εξής:

«Άρα επρόκειτο, Θειότατε βασιλιά, η ζωή μας να μην είναι χωρίς σημασία εξαιτίας της μεγαλειότητας του Θεού, αλλά να δοξάζεται ο πραγματικά κυρίαρχος και μόνος αληθινός Θεός μας με την προς το Χριστό ταπείνωσή σου στα εξέχοντα[10] θαύματα και στις εμφανίσεις του φωτός, σαν να μην πρόκειται μόνο για τα παλιά εξαίσια θαύματα, αλλά και να ευφραίνεται και να δοξάζεται μέσω των τελετών που γίνονται κατά την εν Χριστώ βασιλεία σου· γιατί όλοι οι πολίτες και οι νεοφερμένοι γνωρίζουν τα γεγονότα σχετικά με την έλευση του φωτός την ημέρα της Ανάστασης κατά την ιερή ταφή του Κυρίου, αρκετά παράδοξα-αναφέρομαι στη λάμψη της φωτοφάνειας-ότι γίνεται με τη Θεία έμπνευση· γιατί παλιότερα με μεγάλη επιθυμία ποθούσα να παρατηρήσω αυτήν (τη φωτοφάνεια) και να προσκυνήσω το ιερότατο εκείνο και σεβάσμιο έδαφος, όμως δεν πραγματοποίησε αυτήν την παράκλησή μου η Θεοφρούρητος βασιλεία σου που παρέχει και δώρο χρυσού, αλλά με έστειλε προηγουμένως στον Θεοφιλή αρχιεπίσκοπο που βρίσκεται εκεί· γι' αυτό, λοιπόν, ο Θεός, επειδή γνωρίζει την εξολοκλήρου αφοσίωσή σου προς αυτόν, σε προστάτεψε από κάθε φθορά των ανόσιων Αγαρηνών.

Στις 7, λοιπόν, Απριλίου, με την πρόνοια του Θεού, αφού συνάντησα τον αρχιεπίσκοπο της αγίας πόλης Χριστόδουλο, έμεινα μαζί του και είδα τη θεϊκή επιφάνεια της αναστάσιμης ημέρας· και ενώ πλησίαζε το άγιο και μεγάλο Σάββατο, ο διάβολος που φθονεί πάντα τους καλούς δε μας άφησε ήρεμους, αλλά έτσι στεφανωμένος προσέκρουσε στον ακρογωνιαίο λίθο τον Χριστό, όμως ο ίδιος περισσότερο συντρίφτηκε παρά συνέτριψε. Γιατί, κάποιος Αμηράς από το Παγδάτι κατά την πρώτη ώρα του αγίου και μεγάλου Σαββάτου, ενώ βρισκόταν εκεί γύρω, μπήκε γεμάτος θυμό και μανία στον Αμηραίο τόπο στο πραιτώριο· τότε, αμέσως, κάποιοι φοβεροί και σκληροί αγγελιοφόροι ανακοίνωσαν την άφιξή του στον αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο και όδευαν προς το πραιτώριο· όταν, όμως, έφτασε εκεί ο Θεοφιλής και πραγματικά πολύτιμος αρχιεπίσκοπος, ο φοβερός και κατάπληκτος Αμηραίος είπε:

› Δεν μπορείς, αρχιεπίσκοπε, να τελέσεις τώρα την εορτή, γι' αυτό έχω έρθει εδώ, γιατί με μαγικό και δόλιο τέχνασμα κάνεις το θαύμα για το οποίο γίνεται πολύς λόγος και έχεις γεμίσει όλη τη Συρία με τη θρησκεία των χριστιανών· και σχεδόν έχεις αποτελειώσει τη Ρωμανία εξαφανίζοντας τα δικά μας ήθη.

Ο θεοφιλής τότε αρχιεπίσκοπος, με ήρεμη τη φωνή του απάντησε:

› Εάν μία φορά, ή και δύο φορές κάνατε προσπάθεια, από αυτά τα έργα δε γίνατε αξιόπιστος αμέτρητες φορές· θα μας φαινόταν πιο ανεκτό να πούμε ότι τάχα αυτό τελείται με κάποιο μαγικό και δόλιο τέχνασμα.

Και επειδή πέταξε μπροστά στον προϊστάμενο αρχιεπίσκοπο σίδηρο αντί φυτίλι στο καντήλι που βρισκόταν στον άγιο Τάφο και επειδή είδαμε αυτό να ανάβει ολόκληρο σαν κερί με τη θεϊκή συναίνεση, μέχρι ποιο σημείο επιχειρούμε να θαυμάζουμε το ανήκουστο από τις τυραννίες; Οι γραφείς που στέκονταν εκεί,-έτσι ονομάζονται αυτοί που προσφέρουν υπηρεσίες στον Αμηραίο τόπο και είναι μέτοχοι στη δική μας ακέραιη πίστη, έλεγαν στον μαιοφόνο Αμιρά:

› Δεν κάνεις καλά που εμποδίζεις τον αρχιεπίσκοπο να τελέσει την εορτή που γίνονταν σύμφωνα με τα ήθη σε αυτόν τον τόπο· γιατί με ποιον τρόπο εισπράττεται το μεγαλύτερο μέρος των δημοσίων φόρων, εάν δεν επιτρέπεται να τελούνται οι καθιερωμένες εορτές εδώ; Και επειδή, εάν εμμείνεις σε αυτό το λογισμό, μπορούμε να κάνουμε αναφορά στον πρώτο σύμβουλο της Συρίας, δε θα προξενήσεις στον εαυτό σου κάποια τυχαία αγανάκτηση.

Επειδή, λοιπόν, οργίστηκε με τα λεγόμενα, ο δυστυχής αποβλέπει σε άλλο καινούριο τέχνασμα, γεμάτος με θυμό και μανία αφαιρεί με τη βία από τον αρχιεπίσκοπο 7000 χρυσά· και λέει ότι, εάν δεν πάρει τα χρήματα, δε θα επιτρέψει με κάθε τρόπο στον αρχιεπίσκοπο να τελέσει την αγία και καθολική εορτή της Ανάστασης του Χριστού· ο αρχιεπίσκοπος τότε πολύ στεναχωρημένος αναστέναξε βαθιά και εκβίασε τους φονιάδες ότι θα απαλλαγεί ο ίδιος από την παρούσα ζωή με ένα ξίφος, γιατί θεωρούσε ότι ήταν συμφέρον για τον εαυτό του αυτό, ότι δηλαδή θα απαλλασσόταν από την κακία αυτών· ο Θεός, όμως, που επινοεί για αυτούς που βρίσκονται σε δυσκολίες και που δίνει δύναμη στον ασθενή, εξάλειψε αυτήν την σκέψη· γιατί, αφού έδωσαν δύο χιλιάδες (2000) χρυσά οι γραφείς-οι οποίοι μνημονεύτηκαν παραπάνω-εγγυήθηκαν στον αρχιεπίσκοπο να δώσουν τις πέντε χιλιάδες (5000) και έτσι ματαίωσαν το σχέδιο του ασεβούς Αμηραίου.

Ενώ ο αρχιεπίσκοπος πιεζόταν με αυτά στο Πραιτώριο, ο Θεός των αξιοθαύμαστων έργων, με την ακατανόητη και ακαταμάχητη δύναμή του, γέμισε με τρίφωτο θείο φως δύο από τα καντήλια, σε εκείνον τον τόπο που έγινε η Σταύρωση, όπου λέγεται ότι, αφού κατέβασαν το τίμιο Σώμα του Κυρίου και Θεού μας, από το Σταυρό, το έπλυναν· αυτό, λοιπόν, το παράδοξο, μόλις αναγγέλθηκε στο πραιτώριο, αμέσως το πλήθος των χριστιανών και των ασεβών Αγαρηνών, αναμειγμένο, συνέρρεε στην αγία Εκκλησία του Θεού, οι μεν Ορθόδοξοι εξαιτίας του έντονου πόθου τους και της διάπυρης πίστης, οι δε άθεοι Αγαρηνοί με φονική διάθεση και με καταστροφικό φρόνημα, κρατώντας άλλοι μαχαίρια και άλλοι από αυτούς λόγχες, ώστε, εάν ανακαλυφθεί ότι κάποιος από τους χριστιανούς έχει λαμπάδα φωτός, να φονευθεί μέσα στο ναό· ο πάνσοφος, όμως, Αρχιεπίσκοπος μαζί με τους άλλους κληρικούς και τους Αγαρηνούς πήγαινε γρήγορα στον Άγιο Τάφο του Κυρίου και μάλιστα, αφού έριξε από δω και από εκεί μικρές ματιές, επειδή γνώριζε ότι ποτέ ως τότε δεν έβγαινε και εκεί η λάμψη του θείου φωτός, μαζί με τους ασεβείς Αγαρηνούς τον θεϊκό Τάφο ασφάλισε. Και κατά την ανατολή, αφού ύψωσε τα Μωσαϊκά εκείνα χέρια μαζί με το λαό των χριστιανών, ικέτευε για πολύ ώρα τον Θεό όλων.

Γύρω στις έξι η ώρα της ημέρας, μόλις παρατήρησε στον θεϊκό Τάφο του Σωτήρα, βλέπει τη θεϊκή φωτοφάνεια (εμφάνιση του φωτός), καθώς η είσοδος της πόρτας δημιουργήθηκε γι' αυτόν από άγγελο· πήρε, λοιπόν, την ευκαιρία να μεταδώσει το φως στα πολύφωτα στην αγία μεγάλη Εκκλησία του Θεού, καθώς αυτό συνήθιζε να κάνει, και ξαφνικά μπορούσε να δει όλη την Εκκλησία του Θεού γεμάτη με το ανέπαφο θεϊκό φως, ώστε άλλοτε ο ευσεβής λαός να μεταφέρεται στο δεξί μέρος, άλλοτε στο αριστερό, άλλοι στα προπύλαια, άλλοι στον τόπο του Κρανίου και άλλοι στην κρεμάμενη σταυροειδή αλυσίδα, επειδή και εκείνη περικύκλωνε τα καντήλια, και λέγεται για αυτήν ότι το δικό μας κόσμο μνημονεύει και χάρη στο σημείο αυτή είναι κρεμασμένη, ώστε με την απροσδόκητη φωτοφάνεια να εκπλήξει τους πάντες· αλλά όμως, γέμισε με έκπληξη και ντροπή και τους ίδιους τους άθεους Αγαρηνούς· γιατί από την Ανάληψη του Χριστού μέχρι τότε, σε ένα από τα καντήλια που υπάρχουν μέσα στον Άγιο Τάφο λέγεται ότι κάθε χρόνο γεννιόταν η λάμψη του θεϊκού φωτός· όμως, αυτή τη φορά η θεϊκή φωτοχυσία έλαμψε όλη την Εκκλησία, ώστε όλοι με μία φωνή είπαν:

› Τις Θεός μέγας, ως ο Θεός ημών, συ εί ο Θεός ο ποιών θαυμάσια μόνος.

Και ενώ ο ασεβής Αμηραίος ήταν ανάμεσα στους Κατηχουμένους κρατώντας γυμνό ένα λαμπερό ξίφος, έπεσε μπροστά στο ναό και έγινε ένα εξαίσιο και αξιοθαύμαστο θαύμα· το καντήλι που κρεμόταν απέναντι από εκεί που έπεσε ο Αμηραίος, μεγαλύτερο και από μέγεθος κρατήρα, με κάποια οικονομία του Θεού, συνέβη να μείνει άδειο από νερό και λάδι, και αμέσως να γεμίσει με θεϊκό φως, χωρίς να υπάρχει κανένα φυτίλι σε αυτό· ο φονικός και δύστυχος, λοιπόν, Αμηραίος μπροστά σε αυτό το παράδοξο θέαμα έμεινε άναυδος, ώστε φανερά μπροστά σε όλους προτίμησε να βλέπει το χέρι σαν φωτιά και έτσι έγιναν αυτά τα παράδοξα και εξαίσια· αυτό, όμως, το κατά το δρακόντιο σταυρό ήδη παράδοξο που τελέστηκε, ας μη θεωρηθεί από τους πολλούς ότι έχει κάποιο ίχνος ψεύδους, γιατί σε κανέναν άλλον δεν αναθέτω τη δική μου αμαρτωλή συνείδηση, εάν δεν ερευνήσει τα βάθη της λογικής με το ακοίμητο μάτι· εκεί, λοιπόν, από τα δρακόντια που υπήρχαν στο δεξί μέρος της αγίας Εκκλησίας του Θεού, στο σταυρό που είχαν στο πάνω μέρος τους, αφού εμφανίστηκε αστέρι στο μέσο, ακτινοβολούσε σαν τον ήλιο, μετά, όμως, από λίγη ώρα, αφού διαιρέθηκε στα τέσσερα, φάνηκε ψηλά να λάμπει σε σχήμα σταυρού, ώστε όλοι να μαζί να τρέχουν προς αυτόν, και να ανακράζουν νικητήριους ύμνους για τον Θεό που προνοεί για τα δικά μας, αλλά δε νομίζω ότι κάτι τέτοιο είναι φανερό, αλλά ότι η δύναμη της πιστής προς τον Θεό αγίας βασιλείας σου θα καθυποτάξει τον μισητό Ισμαήλ, θα αμαυρώσει, όμως, και τη μιαρή θρησκεία των Αγαρηνών, ακριβώς όπως αυτό έχει ομολογηθεί και από τους βέβηλους και ασεβείς Αγαρηνούς· ο Θεός μέσω του σταυρού έδωσε τη νίκη στον φημισμένο από τους βασιλείς Κωνσταντίνο, αφού δώρισε ομώνυμο και όμοιο σταυρό, αναφέροντας μέσω του αστεριού την αγία βασιλεία σου, ο ίδιος και τώρα καθυπόταξε, ενδυνάμωσε και ενίσχυσε, δέσποτα, την κεφαλή όλου του έθνους, αποκαθιστώντας τη δύναμη της σιδηράς σου βασιλείας.»

Ο πιο αμαρτωλός από τους κληρικούς Νικήτας έχω παραδώσει αυτά γραμμένα, κατά το έτος Αδάμ, στυε'. (=947 μ.Χ.).

Ακόμα πιο λεπτομερή και γεμάτη ενδιαφέρον περιγραφή για την τελετή του αγίου φωτός συναντούμε στο Οδοιπορικό του Ρώσου ηγουμένου Δανιήλ, ο οποίος επισκέφτηκε την αγία Γη το 1106-7, όταν η περιοχή ήταν στα χέρια των Σταυροφόρων.

«Εκθέτω, λέει, την αλήθεια, όπως την είδα. Την αγία Παρασκευή σφουγγαρίζουν τον άγιο Τάφο και πλένουν τα καντήλια που βρίσκονται εκεί, έπειτα τα γεμίζουν με καθαρό λάδι, χωρίς νερό, και αφού βάλλουν μέσα σε αυτά τα φυτίλια, τα αφήνουν με αυτόν τον τρόπο προετοιμασμένα· και κατά τη δεύτερη ώρα της νύχτας σφραγίζουν τον Άγιο Τάφο. Τότε σβήνουν όλα τα καντήλια και τα κεριά, όχι μόνο αυτά που είναι μέσα στο ναό, αλλά και τα άλλα που βρίσκονται σε όλες τις Εκκλησίες της Ιερουσαλήμ.

Την ίδια μέρα, τη μεγάλη Παρασκευή, κατά την πρώτη ώρα της ημέρας, εγώ ο αμαρτωλός, αφού παρουσιάστηκα μπροστά στον ηγεμόνα Βαλδουίνο, τον προσκύνησα. Ο ηγεμόνας χαρούμενος με πλησίασε και μου είπε:

› Τι επιθυμείς, Ρώσε ηγούμενε;

Ο ηγεμόνας όντας αγαθός και καθόλου υπερήφανος με γνώριζε ήδη καλά και με αγαπούσε. Τότε, λοιπόν, απάντησα σε αυτόν:

› Καλοκάγαθε ηγεμόνα, στο όνομα του Θεού και της αφοσίωσης, την οποία εγώ εξακολουθώ να έχω από τους Ρώσους ηγεμόνες, σε παρακαλώ να εισακούσεις σε αυτήν την παράκλησή μου. Επιθυμώ να βάλλω με το ίδιο μου το χέρι το καντήλι μου στον άγιο Τάφο του Κυρίου μας Ιησού Χριστού εκ μέρους όλης της Ρωσικής γης, για τους δικούς μας ηγεμόνες και χριστιανούς της Ρωσίας.

Στο λόγο αυτό ο ηγεμόνας με ιδιάζουσα καλοκαγαθία μου το επέτρεψε και μου έδωσε τον καλύτερο ακόλουθό του, για να με οδηγήσει στον οικονόμο του Ναού της Αναστάσεως και στον κλειδοφύλακα του αγίου Τάφου. Ο οικονόμος τότε και ο κλειδοφύλακας με διέταξαν να φέρω το καντήλι μου με λάδι, κι εγώ, αφού τους ευχαρίστησα, γεμάτος χαρά έτρεχα στην αγορά· αφού αγόρασα το πιο μεγάλο κρυστάλλινο καντήλι και το γέμισα με καθαρό λάδι, χωρίς νερό, γύρισα το απόγευμα στον άγιο τάφο κρατώντας το. Βρήκα μόνο τον κλειδοφύλακα στο εσωτερικό του μικρού ναού του Αγίου Τάφου (του ιερού Κουβουκλίου). Αυτός, αμέσως μετά τη δική μου παράκληση, άνοιξε τις πύλες και αφού με παρακάλεσε να αφήσω τα σανδάλια μου, με έβαλε μέσα στον Άγιο Τάφο με γυμνά τα πόδια μου και έχοντας στα χέρια το καντήλι. Μου είπε να το αφήσω με τα ίδια μου τα χέρια πάνω στον άγιο Τάφο· το άφησα στο μέρος όπου κείτονταν τα ιερά πόδια του Σωτήρα μας.

Το καντήλι των Ελλήνων ήταν τοποθετημένο προς το μέρος του κεφαλιού, ενώ του μοναστηριού του αγίου Σάββα και των υπόλοιπων μονών βρίσκονταν στο μέρος του στήθους. Είναι συνήθεια να βάζουν εδώ καντήλι των Ελλήνων και μεμονωμένα ένα άλλο για το μοναστήρι του αγίου Σάββα...

Αφού έβαλα το δικό μας καντήλι πάνω στον άγιο Τάφο, προσκύνησα στη γη μπροστά στον άγιο αυτό τόπο, φίλησα και έβρεξα με τα δάκρυά μου τον ιερό τόπο, όπου το αγιότατο σώμα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού κειτόταν· έπειτα, βγήκα γεμάτος με ανείπωτη χαρά από το εσωτερικό του αγίου Τάφου και κατευθύνθηκα προς το δωμάτιό μου.

Το πρωί του μεγάλου Σαββάτου, κατά την έκτη ώρα της ημέρας, μεγάλο πλήθος λαού μαζεύτηκε μπροστά στο Ναό της Αναστάσεως. Οι κάτοικοι της χώρας, οι περιηγητές και οι προσκυνητές που είχαν έρθει γι αυτό από τη Βαβυλώνα, την Αίγυπτο και την Αντιόχεια και από άλλες χώρες μαζεύτηκαν την ίδια μέρα. Αμέτρητο πλήθος γέμισε την πλατεία γύρω από τον Ναό και τον Γολγοθά· τόσο στριμωγμένοι, όμως, ήταν, που έβλεπε κανείς ανθρώπους να πνίγονται από την πίεση των ανθρώπων, οι οποίοι κρατούσαν στα χέρια τους κεριά σβησμένα και περίμεναν τη στιγμή που θα ανοίξουν οι πόρτες της Εκκλησίας. Στο εσωτερικό της Εκκλησίας βρίσκονταν μόνο ιερείς, περιμένοντας τον ερχομό του ηγεμόνα Βαλδουίνου και της ακολουθίας του. Μόλις φάνηκε αυτός, οι πόρτες της Εκκλησίας άνοιξαν και ο λαός όρμησε τότε όλος μαζί, γεμίζοντας όλη την Εκκλησία και τα διπλανά μέρη, τον Γολγοθά και τον τόπο της σταύρωσης και περισσότερο το μέρος όπου βρίσκεται ο σταυρός του σωτήρα μας. Αυτοί που δεν μπορούσαν να μπουν μέσα στην Εκκλησία στέκονταν έξω. Όλος αυτός ο λαός έλεγε μόνο τις λέξεις «Κύριε ελέησον». Αυτές οι ζωηρές και αδιάκοπες αναφωνήσεις δημιουργούσαν θόρυβο που δονούσε τις γύρω περιοχές...

Έτσι στέκονταν οι πιστοί. Οι καρδιές τους ήταν συγκινημένες, τα μάτια τους γεμάτα δάκρυα. Έβλεπε κανείς και τον ηγεμόνα Βαλδουίνο να αισθάνεται συγκίνηση και να κλαίει, ενώ οι ακόλουθοί του περικύκλωναν το αρχικό θυσιαστήριο που βρισκόταν απέναντι ακριβώς από τον άγιο Τάφο (από τη βασιλική κάμαρα, όπως λέγεται σήμερα). Κατά την έβδομη ώρα της ημέρας του μεγάλου Σαββάτου ο ηγεμόνας Βαλδουίνος και οι ακόλουθοί του όδευαν ξυπόλητοι από το σπίτι του προς τον άγιο Τάφο. Προσκάλεσε και από το μετόχι του αγίου Σάββα τον ηγούμενο και τους αδελφούς μοναχούς του, οι οποίοι με όμοιο τρόπο κατευθύνονταν προς τον Τάφο του Κυρίου, μαζί με αυτούς ήμουν και εγώ ο αμαρτωλός. Όλοι βρεθήκαμε μπροστά στον ηγεμόνα και τον χαιρετήσαμε, ο ίδιος χαιρέτησε τον ηγούμενο και τους αδελφούς που ήταν μαζί του και υποχρέωσε τον ηγούμενο του αγίου Σάββα και εμένα τον αμαρτωλό να πλησιάσουμε και να σταθούμε δίπλα σε αυτόν, όπως ακριβώς και κάναμε. Επιπλέον, υποχρέωσε τους υπόλοιπους ηγουμένους και τους άλλους μοναχούς να προηγηθούν, ενώ η συνοδεία του ακολουθούσε την πομπή της τελετής. Φτάσαμε, τέλος, στη δυτική πόρτα του Ναού της Αναστάσεως, αλλά το πλήθος που ήταν μαζεμένο μας εμπόδιζε να μπούμε.

Τότε, λοιπόν, ο ηγεμόνας Βαλδουίνος διέταξε το στράτευμά του να διασκορπίσει το πλήθος και μας άνοιξαν δίοδο ανάμεσα στο πλήθος μέχρι τον άγιο Τάφο και έτσι, αφού μπορέσαμε να περάσουμε, φτάσαμε στην ανατολική πόρτα του αγίου Τάφου. Ο ηγεμόνας μπήκε μαζί μας και κάθισε στο δεξί μέρος, κοντά στον τοίχο που χωρίζει το αρχικό θυσιαστήριο, μπροστά στην ανατολική πόρτα, σε μία ψηλή θέση που προορίζεται για τον ηγεμόνα. Διέταξε, λοιπόν, τον ηγούμενο του αγίου Σάββα να σταθεί μαζί με τους μοναχούς του και τους Ορθόδοξους ιερείς πάνω στον άγιο Τάφο, ενώ εμένα με διέταξε να σταθώ ψηλότερα, επάνω (απέναντι) από τις πόρτες του αγίου Τάφου, μπροστά από το αρχικό θυσιαστήριο, ώστε να μπορώ να βλέπω στην πόρτα του Αγίου Τάφου, του οποίου και οι τρεις πόρτες ήταν σφραγισμένες με τη βασιλική σφραγίδα. Οι Λατίνοι ιερείς βρίσκονταν στο αρχικό θυσιαστήριο. Κατά την όγδοη ώρα της ημέρας οι Ορθόδοξοι ιερείς, οι οποίοι βρίσκονταν πάνω, βέβαια, στον Άγιο Τάφο, άρχισαν την ακολουθία του εσπερινού· μεγάλος αριθμός εκκλησιαστικών και μοναχών βρίσκονταν μαζί τους. Οι Λατίνοι, επίσης, έψαλλαν την ακολουθία σύμφωνα με το δικό τους Τυπικό...

Όταν άρχισε η ανάγνωση των Παροιμιών του αγίου Σαββάτου, ο επίσκοπος, ακολουθούμενος από τον διάκονο, άφησε το αρχικό θυσιαστήριο και αφού πλησίασε στις πόρτες του Αγίου Τάφου, παρατήρησε μέσα από τα κάγκελα των θυρών και, αφού δεν είδε φως στον Ἀγιο Τάφο, γύρισε στο θυσιαστήριο. Ενώ γινόταν η ανάγνωση της στ' Παροιμίας, ο ίδιος ο Επίσκοπος, ακολουθούμενος από τον διάκονο, έρχεται και πάλι, για να δει μέσα από την πόρτα του Αγίου Τάφου, εάν δεν υπάρχει εδώ φως. Όλος ο λαός δακρυσμένος άρχισε να αναφωνεί «Κύριε ελέησον». Αφού πέρασε και η ενάτη ώρα, ο χορός άρχισε να ψάλλει το άσμα της διάβασης της ερυθράς θάλασσας «Άσωμεν τω Κυρίω». Αυτήν την ώρα φαίνεται να έρχεται από την ανατολή μικρό σύννεφο και να στέκεται πάνω από τον υπερυψωμένο Τρούλο της Εκκλησίας, πέφτει βροχή πάνω στον άγιο Τάφο και λάμψη φοβερή και λαμπερή βγαίνει από αυτόν. Τότε ο Επίσκοπος συνοδευόμενος από τέσσερις διακόνους, έρχεται, για να ανοίξει τις πόρτες του αγίου Τάφου και αφού πήρε τα κεριά, τα οποία κρατούσε ο ηγεμόνας Βαλδουίνος, μπήκε στον Άγιο Τάφο και, αφού άναψε πρώτα τα κεριά του ηγεμόνα, βγήκε δίνοντας τα αναμμένα κεριά στον ηγεμόνα Βαλδουίνο, ο οποίος επανήλθε στη θέση του με μεγάλη χαρά και έχοντας τα κεριά στα χέρια.

Εμείς ανάψαμε τα κεριά από τον ηγεμόνα και έπειτα δώσαμε το φως σε αυτούς που βρίσκονταν εκεί και στον λαό. Το άγιο φως μου φάνηκε ότι διέφερε από το συνηθισμένο φως· η λάμψη του είχε κάτι το ιδιαίτερο και η φλόγα του ήταν κόκκινη. Όλος ο λαός κρατώντας τα κεριά στα χέρια, συγκινημένος και γεμάτος χαρά στην όψη του αγίου φωτός, δε σταμάτησε να επαναλαμβάνει «Κύριε ελέησον»...

Έπειτα άναψαν με το άγιο φως όλα τα καντήλια των Εκκλησιών και τα κεριά και τέλεσαν την ακολουθία του εσπερινού σε αυτές τις Εκκλησίες. Στη μεγάλη Εκκλησία του αγίου Τάφου έμειναν μόνο ιερείς, για να τελέσουν την ακολουθία του εσπερινού, ενώ ο λαός έφυγε. Εμείς επιστρέψαμε στο μοναστήρι μας μαζί με τον ηγούμενο και τους αδελφούς, κρατώντας τα κεριά αναμμένα, όταν τελειώσαμε την ακολουθία. Αφού αναγνώσαμε τις εσπερινές ευχές, ο καθένας αποχώρησε για το δωμάτιό του, δοξάζοντας τον Θεό που μας καταξίωσε να δούμε τη χάρη του[11].»

Και άλλος Ρώσος προσκυνητής, ο Αρχιμανδρίτης Αγρεθένιος το 1375 αναφέρει για την τελετή του αγίου φωτός τα παρακάτω:

«Σύμφωνα με το έθιμο, γράφει στο Οδοιπορικό του, ο Πατριάρχης κάνει λιτανεία γύρω από τον Άγιο Τάφο το μεσημέρι του Μ. Σαββάτου για το άγιο φως. Βγήκε ο Πατριάρχης και μαζί του ο Μητροπολίτης Γερμανός από την Αίγυπτο και ο Μάρκος ο Επίσκοπος από τη Δαμασκό.

...και ο ηγούμενος Στέφανος του αγίου Σάββα μαζί με όλο τον κλήρο και έκαναν περιφορά γύρω από τον Τάφο του Κυρίου δύο φορές και κατά τον τρίτο κύκλο φάνηκε πάνω από τον άγιο Τάφο λεπτός καπνός. Έπειτα άνοιξαν τον Τάφο (το Κουβούκλιο) και μπήκε ο Πατριάρχης, μαζί με αυτόν και ο Αρμένιος Επίσκοπος, γιατί γέμισε με φως το ιερό σπήλαιο και άναψαν όλα τα καντήλια, που είχαν σβηστεί από τη Μ. Πέμπτη και ήταν έτοιμα (να ανάψουν). Και άναψε ο Πατριάρχης τα κεριά από το άγιο φως, από τον Πατριάρχη (άναψε τα κεριά) όλη η Εκκλησία και έγινε φοβερός αναστεναγμός σε όλη την Εκκλησία στη θέα του φωτός. Μετά από λίγο έσβησαν τα κεριά, τα οποία ο καθένας φυλάει για ευλογία. Έπειτα ο πατριάρχης αρχίζει τη λειτουργία του Μ. Σαββάτου[12].»

Κατά τον ίδιο τρόπο περιγράφουν την τελετή του αγίου φωτός κατά τον 16ο και 17ο αιώνα και άλλοι Ρώσοι προσκυνητές, ο Ποζνιακώφ και ο Αρσένιος Σουχάνωφ, που επισκέφτηκαν τους Αγίους Τόπους, ο πρώτος το 1582, όταν Πατριάρχης ήταν ο Σωφρόνιος (1579-1608), και ο δεύτερος το 1652, όταν Πατριάρχης ήταν ο Παϊσιος (1645-1661). Ο τελευταίος στο Προσκυνητάριό του γράφει τα ακόλουθα:

«Κατά το απόγευμα του Μ. Σαββάτου ο Πατριάρχης με τη συνοδεία του εισέρχεται στον Ναό (της Αναστάσεως) και εκεί αναπαύεται στο κελί του. Αργότερα εμφανίστηκαν δύο Μουσουλμάνοι (θυρωροί του Ναού) και, αφού ξεκουράστηκαν για λίγο, μπήκαν στον Άγιο Τάφο μαζί με τους Έλληνες μοναχούς και έσβησαν όλα τα καντήλια που βρίσκονταν μέσα σε αυτόν και βγαίνοντας τον σφράγισαν. Γίνεται αμέσως μετά λιτανεία γύρω από το Κουβούκλιο· προηγούνται οι Ορθόδοξοι και ακολουθούν οι Αρμένιοι, μαζί με αυτούς οι Κόπτες, οι Αιθίοπες και οι Νεστοριανοί. Μετά τον τρίτο κύκλο ο Πατριάρχης Παϊσιος στάθηκε μπροστά στην πόρτα του Αγίου Τάφου και έβγαλε τον σάκκο και τη μίτρα, το ίδιο έκανε και ο Αρμένιος Πατριάρχης, ο οποίος ήρθε και στάθηκε κοντά στον δικό μας Πατριάρχη, που βρισκόταν κοντά στην κλειστή πόρτα του Κουβουκλίου. Μπήκε μέσα και ο Τούρκος και την ξεσφράγισε. Ο Πατριάρχης Παϊσιος, αφού πήρε δύο δεσμίδες κεριών και άνοιξε την πόρτα, μπήκε μέσα και την έκλεισε πάλι, χωρίς να επιτρέψει τον Αρμένιο Πατριάρχη να μπει. Ο Παϊσιος έμεινε κλεισμένος στον Τάφο ένα τέταρτο της ώρας και, αφού άνοιξε την πόρτα, βγήκε κρατώντας σε κάθε χέρι δεσμίδα αναμμένων κεριών. Ο Πατριάρχης Παϊσιος στεκόταν σε υπερυψωμένο σημείο, εκεί όπου ήταν η αγία Τράπεζα των Σέρβων[13], κάτω από τη λεγόμενη μεγάλη καμάρα, απέναντι από το άγιο Κουβούκλιο· εκεί όλος ο λαός άναψε τα κεριά από αυτόν. Όταν όλοι άναψαν (τα κεριά τους), κατέβηκε ο Πατριάρχης από εκείνο το μέρος, μπήκε στο Καθολικό, φόρεσε το σάκκο και τη μίτρα και τέλεσε τη λειτουργία του Μ. Βασιλείου[14].»

Για την τελετή του αγίου φωτός κατά το Μ. Σάββατο και της μετάδοσής του στο λαό από τον Πατριάρχη, που στέκεται κοντά στην τράπεζα, απέναντι από το Ιερό Κουβούκλιο, γίνεται αναφορά και στα Ελληνικά Προσκυνητάρια του 16ου και 17ου αιώνα[15].

Όταν ήταν Πατριάρχης Ιεροσολύμων ο Σωφρόνιος, το 1580, έγινε το εξής παράδοξο θαύμα κατά το Μ. Σάββατο. Το άγιο φως βγήκε δίπλα από την Πύλη του Ναού της Αναστάσεως, αφού ράγισε η κολόνα, κάτι το οποίο φαίνεται και τώρα. Η αιτία ήταν η εξής: Οι Αρμένιοι, κατά την εποχή εκείνη, ήταν εχθρικοί απέναντι στους Ορθοδόξους και υποσχέθηκαν να δώσουν στον ηγεμόνα της Ιερουσαλήμ αρκετά χρήματα, για να εμποδίσει τον Πατριάρχη και τους Ορθοδόξους να μπουν στον Ναό της Αναστάσεως κατά το άγιο και μεγάλο Σάββατο. Ο ηγεμόνας, αφού πήρε τα χρήματα, πρόσταξε και έγινε αυτό (που ήθελαν οι Αρμένιοι). Μπήκαν, λοιπόν, στον Ναό μόνο οι Αρμένιοι χαρούμενοι, ελπίζοντας ότι θα πάρουν το άγιο φως, οι Ορθόδοξοι, όμως, στέκονταν έξω από τον Ναό, στην αυλή, περίλυποι και παρακαλούσαν μαζί με τον Πατριάρχη τον άγιο Θεό, με δάκρυα και συντετριμμένη την καρδιά, να δείξει το έλεος της ευσπλαχνίας (γενναιοψυχίας) του· κι ενώ προσεύχονταν, σχίστηκε η αναφερόμενη παραπάνω ραγισμένη κολόνα και βγήκε από εκεί το άγιο φως. Μόλις είδε αυτό ο Πατριάρχης έτρεξε με μεγάλη προθυμία και ευλάβεια και άναψε τα κεριά που είχε στα χέρια του και μοίρασε το φως στους Ορθοδόξους για να τους αγιάσει. Οι Μωαμεθανοί θυρωροί βλέποντας αυτό το θαύμα άνοιξαν αμέσως την αγία Πόρτα και μπήκε μέσα στον Ναό και ο Πατριάρχης και όλο το πλήθος των Ορθοδόξων ψάλλοντας το «Τίς Θεός μέγας ως ο Θεός ημων» και τέλεσε τη λειτουργία. Εξαιτίας αυτού του θαύματος ένας από τους θυρωρούς του Ναού παραδέχτηκε μεγαλόφωνα τον Χριστό, τον Υιό του Θεού, και πίστεψε σε αυτόν. Οι άλλοι Μωαμεθανοί, μόλις άκουσαν αυτά, θύμωσαν και τον έκαψαν μέσα στην αγία Αυλή και έτσι είχε μαρτυρικό θάνατο[16].

Όταν Πατριάρχης ήταν ο Θεοφάνης (1608-1645), και πάλι οι Αρμένιοι προκάλεσαν ταραχές το Πάσχα του 1634 στον Ναό της Αναστάσεως κατά την απουσία του Πατριάρχη στην Κωνσταντινούπολη, έχοντας ως σκοπό να αφαιρέσουν από τους Ορθοδόξους το πρωτείο που είχαν στην τελετή του αγίου φωτός.

«Επειδή δεν ήξεραν τι να κάνουν, έγραφε ο Πατριάρχης Θεοφάνης στον Τσάρο της Ρωσίας Μιχαήλ, έκλεισαν τον Άγιο Τάφο με την εξουσία των αλλόθρησκων και δεν επέτρεπαν στους Ορθόδοξους χριστιανούς, σύμφωνα με το παλιό Πασχάλιο, να κάνουν το Μ. Σάββατο την τελετή του αγίου φωτός και να αξιωθούν να δουν αυτό. Έκλαιγαν, τότε, όλοι οι χριστιανοί, αλλά ο δίκαιος Θεός ελέησε αυτούς που ελπίζουν σε αυτόν. Και επειδή οι αλλόθρησκοι φύλαγαν ένοπλοι και οι πόρτες ήταν κλειδωμένες, οι χριστιανοί εκδιώχθηκαν από την Εκκλησία και στέκονταν θλιμμένοι και έκλαιγαν· τότε έγινε σεισμός και το άγιο φως εμφανίστηκε από τον καπνοδόχο της σκεπής του Αγίου Τάφου και φώτισε όλη την Εκκλησία. Οι χριστιανοί με χαρά και δάκρυα κραύγαζαν προς τον Θεό. Βλέποντας οι Αρμένιοι ότι ο Κύριος φανέρωσε το άγιο φως, για να κρύψουν την ατιμία τους, μοίραζαν χρήματα στους αλλόθρησκους, για να μη μιλήσουν για αυτό[17].»

Για την τελετή του αγίου φωτός, ο απεσταλμένος στη Μόσχα το 1650 από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Παϊσιο (1645-1661) για να ζητήσει οίκτο, ο αρχιεπίσκοπος της Ναζαρέτ ο Γαβριήλ γράφει στο έργο του «Διήγησις περί των αγίων και θεοβαδίστων τόπων της αγίας Πόλεως» (Μόσχα 1651) τα εξής:

«Κατά το Μ. Σάββατο έρχονται οι Τούρκοι το πρωί και σβήνουν τα καντήλια σε όλη την Εκκλησία και, αφού κλείσουν την πόρτα του αγίου Τάφου, την σφραγίζουν και κάθονται δίπλα στην πόρτα και την φυλάνε. Οι πιστοί με δάκρυα ικετεύουν τον Κύριο επικαλούμενοι τη βοήθεια από τον ουρανό. Κατά τη 9η ώρα της ημέρας ντύνεται ο Πατριάρχης και όλος ο κλήρος και τελούν λιτανεία γύρω από τον Άγιο Τάφο τρεις φορές. Και αμέσως ανοίγουν οι Τούρκοι την πόρτα του Κουβουκλίου και μπαίνει μέσα ο Πατριάρχης και παίρνει το φως από τον Τάφο σαν δροσερή φλόγα και το δίνει στους πιστούς. Έπειτα, τελείται η λειτουργία του Μ. Βασιλείου.»

Σχετικά με το εξαίσιο θαύμα της εμφάνισης του φωτός από τη ραγισμένη κολόνα δίπλα από την Πύλη του Ναού της Αναστάσεως κατά το Μ. Σάββατο, ο αρχιεπίσκοπος Γαβριήλ ανάγοντας αυτό το θαύμα σε προγενέστερη εποχή αναφέρει τα εξής:

«Κατά την εποχή του Σουλτάνου της Αιγύπτου και της Ιερουσαλήμ Αμηράκ ή Αμουράδ, επειδή τότε δεν υπήρχε βασιλιάς στην Κωνσταντινούπολη και κατείχαν τον Ναό[18] οι Βενετοί-Παπιστές, αυτοί έδωσαν άφθονο χρυσάφι στον βασιλιά της Αιγύπτου και έβγαλαν τον ευσεβή Πατριάρχη από την εκκλησία του Αγίου Τάφου. Και έτσι κατά το Μ. Σάββατο οι ίδιοι προσπάθησαν να ανάψουν τα κεριά από τον Τάφο του Χριστού και δεν μπόρεσαν οι δυστυχείς. Ο Πατριάρχης μαζί με τον ορθόδοξο λαό ήταν έξω από την πόρτα του Ναού και προσευχόταν, όταν ξαφνικά σαν αστραπή βγήκε φως από την κολόνα και έπεσε πάνω στον τότε Πατριάρχη που ονομαζόταν Δωροθέος Ιεροσολυμίτης. Οι Τούρκοι, μόλις είδαν το θαύμα, έβγαλαν αμέσως από την Εκκλησία τους Παπιστές και έβαλαν τον ευσεβή Πατριάρχη. Τότε οι Τούρκοι κάρφωσαν πολλά καρφιά στις πέτρες μπροστά στην Πύλη για να βλέπουν οι άπιστοι· δύο Μουσουλμάνοι πίστεψαν στον Χριστό και κήρυξαν φανερά την ευσέβειά τους και κατέκριναν τα πιστεύω του Μωάμεθ και γι' αυτό αξιώθηκαν με το στεφάνι του μαρτυρίου[18].»

Περιγραφή της σύγχρονης τελετής του αγίου φωτός

Από το πρωί του αγίου και μεγάλου Σαββάτου μέσα στον θεοσέβαστο Ναό της Αναστάσεως, όπως και στον άγιο Τάφο σβήνουν όλες οι λυχνίες, Ορθοδόξων, Λατίνων, Αρμενίων και Κοπτών, από τους διακονητές από το κάθε δόγμα από αυτά που μένουν συνεχώς στον ναό. Έξω από τον Ναό όλοι οι κάτοικοι και οι προσκυνητές της αγίας Πόλης-όλων των χριστιανικών φύλων εκτός από τους Λατίνους- και οι θεατές συρρέουν όλοι μαζί και γεμίζουν τον χώρο της αγίας Αυλής του Ναού, περιμένοντας το άνοιγμα της κλειστής πόρτας του, για να μπουν μέσα σε αυτόν.

Κατά την ώρα 8.30'-9.30' π.μ., όταν στο Μοναστηριακό Ναό των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης τελείται ο εσπερινός και η λειτουργία του Μ. Σαββάτου, κατά την οποία χοροστατεί ο Πατριάρχης και παρευρίσκονται οι Αρχιεπίσκοποι και τα υπόλοιπα μέλη της Ιεράς Αδελφότητας, ανοίγεται από τους μουσουλμάνους θυρωρούς η πύλη του Παναγιότατου Ναού, με την παρουσία των Δραγουμάνων, και του δικού μας και του Αρμένιου, και των στρατιωτικών αρχών της αγίας πόλης. Και πρώτα μπαίνει η παρατεταγμένη στρατιωτική δύναμη για την τήρηση της τάξης, η οποία τοποθετείται με την καθοδήγηση των Δραγουμάνων και των αξιωματικών της γύρω από το Ιερό Κουβούκλιο και στα κεντρικότερα σημεία του Ναού σχηματίζοντας έτσι διόδους για τα πλήθη. Μετά από αυτήν την τοποθέτηση των στρατιωτών, αφήνεται ελεύθερη η είσοδος για τα πλήθη, τα οποία ως χείμαρρος ακατάπαυστος μπαίνουν στον Ναό και τοποθετούνται στα ιδιαίτερα μέρη που ορίζονται για κάθε δόγμα. Ενώ περνά η ώρα, τα πλήθη αυξάνονται και συνωστίζονται σε τέτοιο βαθμό, ώστε κάθε προσπάθεια μετακίνησης μεταξύ αυτών καθίσταται όχι μόνο δύσκολη, αλλά και επικίνδυνη. Όλα, λοιπόν, τα μέρη του πολύ μεγάλου Ναού, και πάνω και κάτω, και μέσα και έξω γεμίζουν με ευσεβείς προσκυνητές ή περίεργους θεατές, ενώ συγχρόνως άλλα πλήθη μέσω του δικού μας Μοναστηριού, από τις πόρτες των αιθουσών, περνούν και καταλαμβάνουν τις στοές και τις εξοχές των δύο θόλων, και ο ίδιος ο χώρος της αγίας Αυλής και οι αίθουσες του Παναγιότατου Ναού της Αναστάσεως, του Μοναστηριού του Πατριάρχου Αβραάμ, της Εκκλησίας του αγίου Ιακώβου και οποιοσδήποτε εκεί κοντά ελεύθερος χώρος καταλαμβάνεται. Μεταξύ του πλήθους που βρίσκεται μέσα στον Ναό διακρίνονται οι Ορθόδοξοι από την Παλαιστίνη και τη Συρία με τους ιδιαίτερους στίχους, τους οποίους μεγαλόφωνα χτυπώντας τα χέρια απαγγέλλουν ρυθμικά στη δική τους γλώσσα και έχουν το εξής περιεχόμενο:

«Ο Θεός να δίνει πολλά χρόνια στον Πατριάρχη, ο θεός να στεριώνει το Δέρ-Ρούμ(=Μοναστήρι των Ρωμαίων, δηλαδή το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο των Ιεροσολύμων), Μία μόνο ορθή πίστη υπάρχει, αυτή των Ορθοδόξων.»

Κατά τις 11 π.μ. με την παρουσία των στρατιωτικών αρχών γίνεται επιθεώρηση του ιερού Κουβουκλίου του αγίου Τάφου από τους Δραγουμάνους που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Μετά την επιθεώρηση ο δικός μας Δραγουμάνος κλείνει την πόρτα του Κουβουκλίου, έπειτα, αφού πάρει από τον δικό μας φύλακα μοναχό του αγίου Τάφου ταινία λευκή, την περιστρέφει δύο φορές γύρω από το πάνω μέρος των δύο πτυχών της πόρτας, όπου υπάρχουν καρφιά, και την αριστερή άκρη της ταινίας, αφού την διαπεράσει μέσα από το δεξί κρίκο της πόρτας, την δίνει στον δικό μας Αρχιμανδρίτη που στέκεται εκεί, ενώ τη δεξιά τη διαπερνά μέσα από τον αριστερό κρίκο και τη δίνει στον Αρμένιο Αρχιμανδρίτη. Έτσι, με την ταινία σχηματίζεται ένας σταυρός και στο κέντρο αυτού ο Δραγουμάνος βάζει μαλακό κερί, το οποίο παίρνει από τον ίδιο τον Μοναχό προσέχοντας να το προσαρμόσει και στις δύο μεριές της πόρτας του Ιερού Κουβουκλίου· έπειτα, φωνάζει τον μουσουλμάνο θυρωρό του Ναού της Αναστάσεως που βρίσκεται εκεί να έρθει, ο οποίος, σύμφωνα με το αρχαίο έθιμο, σφραγίζει τέσσερις φορές πάνω στο κερί και στην ταινία με τη σφραγίδα του, ως ανάμνηση της σφραγίσεως από τη φρουρά, σύμφωνα με το Ευαγγέλιο: «Οι δέ πορευθέντες ησφαλίσατο τόν Τάφον, σφραγίσαντες τόν λίθον μετά της κουστωδίας» (Ματ. κζ' 66) (=και εκείνοι πήγαν και ασφάλισαν τον Τάφο, έβαλαν δηλαδή σφραγίδες στο λίθο που έκλεινε το μνημείο και τοποθέτησαν φρουρά). Πλέον, όλα τα μέρη του Ναού είναι γεμάτα κόσμο, καθώς και τα απέναντι υπερυψωμένα μέρη του Ιερού Κουβουκλίου του αγίου Τάφου, τα δεξιά από τους ανώτερους κυβερνητικούς υπαλλήλους, τα αριστερά από την Ελληνική αντιπροσωπεία και άλλα επίσημα πρόσωπα.

Κατά τη δωδεκάτη της ημέρας ο Πατριάρχης ή, αν λείπει, ο Επίτροπος που τον αντιπροσωπεύει, ενώ χτυπάει πένθιμα η μεγάλη καμπάνα του Ναού, κατεβαίνει από το Πατριαρχείο μαζί με όλο τον κλήρο από τη σκάλα του αγίου Ιακώβου στον ναό της Αναστάσεως και μπαίνουν όλοι από τη νότια πύλη του Καθολικού στο άγιο Βήμα. Μετά από λίγη ώρα έρχονται προς τον Πατριάρχη μας και ασπάζονται το δεξί του χέρι τέσσερις κληρικοί από τους Αρμένιους, δύο από τους Κόπτες και δύο από τους Σύριους, παίρνοντας, όπως λέμε, ευλογία για να συμμετέχουν στην τελετή. Αυτή η εθιμοτυπία βασίζεται σε ρητές διατάξεις που ορίζουν για μας οι Σουλτάνοι, ως ένδειξη ότι έχουμε τα πρωτεία στον Παναγιότατο Τάφο, σύμφωνα με τα προνόμια που χορήγησε ο Ομάρ Χαττάπ και οι διάδοχοί του στο Γένος των Ορθοδόξων Ρωμαίων. Μετά την αποχώρηση των Αρμενίων και των υπόλοιπων αλλόθρησκων κληρικών, για τους οποίους έγινε αναφορά παραπάνω, οι δικοί μας ιερείς και διάκονοι που επρόκειτο να συμμετάσχουν στη λιτανεία, παίρνουν την ευκαιρία και ντύνονται όλοι με λευκές στολές, συγχρόνως βάζει και ο Πατριάρχης στο σκευοφυλάκειο όλη την αρχιερατική του στολή. Ταυτόχρονα, η λυχνία, η οποία χρησιμοποιείται στην ιερή τελετή, μεταφέρεται με πομπή από το κελί-στο οποίο φυλάσσεται, κοντά στην αγία Αποκαθήλωση-από τον δικό μας Σκευοφύλακα του Ναού της Αναστάσεως, ενώ προπορεύονται της πομπής ο Δραγουμάνος και ένας Αρχιερέας, προς το άγιο Κουβούκλιο από τον πιο σύντομο δρόμο, δηλαδή μέσω της περιοχής που βρίσκεται μεταξύ της αγίας Αποκαθήλωσης και του αγίου Κουβουκλίου.

Μόλις αυτοί φτάσουν, ο Δραγουμάνος ξεκλειδώνει την πόρτα του Κουβουκλίου και μπαίνει μέσα μόνο ο δικός μας Σκευοφύλακας, αυτός που κρατάει την ιερή λυχνία, την οποία και τοποθετεί πάνω στον άγιο Τάφο. Αμέσως μόλις αυτός βγει, σφραγίζεται και πάλι η πόρτα του Κουβουκλίου, αφού τη δέσουν με τους δύο κρίκους της ταινίας, της οποίας τα άκρα παίρνουν τότε οι δύο Αρχιερείς που βρίσκονται εκεί, ο δικός μας και ο Αρμένιος, αντικαθιστώντας τους δύο Αρχιμανδρίτες που αναφέραμε προηγουμένως. Πριν, όμως, γίνουν όλα αυτά, η στρατιωτική αρχή παίρνει θέση μπροστά στην είσοδο του αγίου Κουβουκλίου προς το βόρειο μέρος. Η αστυνομία σχηματίζει μία ζώνη και ανοίγει δίοδο από το άγιο Βήμα του Καθολικού μέχρι το ιερό Κουβούκλιο και γύρω από αυτό λόγω της λιτανείας που θα γίνει. Σε κανέναν δεν επιτρέπεται να μπει στη δίοδο που έχει ανοιχτεί, εκτός από τους αξιωματικούς της τάξης, των κληρικών που έχουν παραταχθεί για τη λιτανεία και των αξιωματούχων των Πατριαρχείων. Οι αντιπρόσωποι των Κοπτών και των Συρίων, αυτοί που ορίστηκαν να παραλάβουν το άγιο φως από τον Πατριάρχη, μένουν έξω από τη σχηματιζόμενη ζώνη.

Στις 12.30' ξεκινάει η λιτανεία από το άγιο Βήμα του Καθολικού ως εξής: Στην αρχή της πομπής είναι τα εκκλησιαστικά λάβαρα (κοινώς μπαϊράκια) που τα κρατούν, σύμφωνα με την παλιά συνήθεια, αρχηγοί αρχαίων Ορθόδοξων οικογενειών της Ιερουσαλήμ, ακολουθούν οι χοροί των ψαλτών, οι ντυμένοι ιερείς και τέσσερις διάκονοι-εκ των οποίων οι δύο κρατούν από ένα πυρσό (δαυλό) αργυρό, ενώ οι άλλοι δύο διάκονοι από μία δεσμίδα αποτελούμενη από 33 κεριά- τελευταίος όλων έρχεται ο Πατριάρχης που κρατάει την ποιμαντορική ράβδο. Αφού ευλογήσει ο Πατριάρχης από την αγία είσοδο της ωραίας Πύλης του Καθολικού, ξεκινάει η πομπή κατευθυνόμενη προς το Κουβούκλιο του Παναγίου Τάφου, όταν ξαφνικά στο μέσο του γενικού θορύβου στον Ναό και της αναμεμειγμένης βοής ακούγεται η γλυκιά και πολυπόθητη μελωδία των ψαλτών μας, οι οποίοι ψάλλουν το γνωστό τροπάριο «Τήν Ανάστασίν Σου, Χριστέ Σωτήρ, άγγελοι υμνουσιν εν ουρανοις καί ημας τους επί γης καταξίωσον εν καθαρα καρδία Σε δοξάζειν» (Την Ανάστασή Σου, Χριστέ Σωτήρα, άγγελοι υμνούν στους ουρανούς και καταξίωσε εμάς που είμαστε στη γη με καθαρή καρδιά να Σε δοξάσουμε)· ο ιερός κλήρος γυρίζει τρεις φορές γύρω από το άγιο Κουβούκλιο, ενώ κατά την τρίτη φορά ο χορός ψάλλει το «Φώς ιλαρόν» μελωδικά. Αφού γίνεται και η Τρίτη στροφή, οι κληρικοί που κρατάνε τα λάβαρα επιστρέφουν στο άγιο Βήμα και βγάζουν τις ιερατικές στολές, ενώ ο Πατριάρχης παίρνει από τους Αρμένιους τον κληρικό που έχει οριστεί, για να μπει μέσα στο άγιο Κουβούκλιο, και μαζί με αυτόν έρχεται μπροστά στο άγιο Κουβούκλιο.

Απέναντι από την πόρτα του αγίου Κουβουκλίου (ο Πατριάρχης) βγάζει τη μίτρα, τα εγκόλπια, το μέγα ωμοφόριο, τον αρχιερατικό σάκκο και το επιγονάτιο με τη βοήθεια των διακόνων, οι οποίοι στη συνέχεια δένουν γύρω από τα επιμάνικα, τα οποία φοράει ο Πατριάρχης, λευκά μαντίλια. Τότε ο δικός μας Δραγουμάνος αφαιρεί την ταινία και ανοίγει την πόρτα του αγίου Κουβουκλίου. Ο πατριάρχης, αφού πάρει από τους διακόνους τους δύο πυρσούς και τρεις δεσμίδες κεριών μπαίνει μέσα στο Κουβούκλιο, όπου τον ακολουθεί μόνο ο Αρμένιος κληρικός, φορώντας και αυτός μόνο την εσωτερική ιερατική στολή και κρατώντας δύο μεταλλικούς πυρσούς[19]. Η πόρτα του αγίου Κουβουκλίου κλείνεται πάλι και ο Πατριάρχης μπαίνει στον Τάφο, ενώ ο Αρμένιος μένει στον προθάλαμο αυτού. Ο Πατριάρχης, αφού γονατίσει, με φόβο και κατάνυξη διαβάζει την παρακάτω ευχή:

«Δέσποτα Κύριε Ιησού Χριστέ, η αρχίφωτος σοφία του ανάρχου Πατρός. Ο φως οικών απρόσιτον, ο ειπών εν σκότους φως λάμψαι, ο ειπών γενηθήτω φως και εγένετο φως, Κύριε, ο του φωτός χορηγός, ο εξαγαγών ημάς από του σκότους της πλάνης και εισαγαγών εις το θαυμαστόν φως της σης επιγνώσεως, ο την γην μεν πάσαν δια της εν αυτή ενσάρκου παρουσίας σου, τα καταχθόνια δε της εις Άδην καταβάσεως σου φωτός πληρώσας και χαράς, μετά δε ταύτα δια των αγίων σου αποστόλων φως καταγγείλας πάσι τους έθνεσιν.

Ευχαριστούμεν σοι, ότι δια της ευσεβούς πίστεως μετήγαγες ημάς από του σκότους εις φως και γεγόναμεν υιοί δια του αγίου βαπτίσματος, θεασάμενοι την δόξαν σου πλήρη ούσαν χάριτος και αληθείας, αλλ' ω φωτοπάροχε Κύριε, ο το μέγα φως ων, ο ειπών, ο λαός ο καθήμενος εν σκότει. Δέσποτα Κύριε, το φως το αληθινόν, ο φωτίζει πάντα άνθρωπον ερχόμενον εις τον κόσμον, το μόνον φως του κόσμου και φως της ζωής των ανθρώπων, ου από της δόξης επληρώθη τα σύμπαντα, ότι φως εις τον κόσμον ελήλυθας δια της ενσάρκου σου οικονομίας, ει και οι άνθρωποι ηγάπησαν μάλλον το σκότο ή το φως, συ Κύριε φωτοδότα, επάκουσον ημών των αμαρτωλών και αναξίων δούλων σου των την ώρα ταύτη παρισταμένων τω παναγίω σου και φωτοφόρω τούτω τάφω και πρόσδεξαι ημάς τιμώντας τα άχραντα πάθη σου, την παναγίαν σου σταύρωσιν, τον εκούσιον θάνατον και την εν τω πανσεβάστω τούτω μνήματι του τεθεωμένου σου σώματος κατάθεσιν και ταφήν και τριήμερον εξανάστασιν, ήν χαρμονικώς ήση αρξάμενοι εορτάζειν μνείαν ποιούμεθα και της εν Άδου καθόδου σου, δι' ης τας εκείσε των δικαίων κατέχομενας ψυχάς δεσποτικώς ηλευθέρωσας τη αστραπή της σης θεότητος, φωτός πληρώσας τα καταχθόνια. Όθεν δη αγαλλόμενη καρδία και χαρά πνευματική κατά τούτο το υπερευλογημένον Σάββατον τα εν γη και υπό γην θεοπρεπώς τελεσθέντα σοι σωτηριοδέστατα μυστήρια σου εορτάζοντες και σε το όντως ιλαρόν και εφετόν φως εν τοις καταχθονίοις θεϊκώς επίλαμψαν, εκ τάφου δε θεοπρεπώς αναλάμψαν αναμιμνησκόμενοι, φωτοφάνειαν ποιούμεθα σου την προς ημάς συμπαθώς γενομένην θεοφάνειαν εικονίζοντες, επιδή γαρ τη σωτηρίω και φωταυγεί νυκτί πάντα πεπλήρωται φωτός ουρανός τε και γη και τα καταχθόνια δια το υπερφυές μυστήριον της εν Άδου καθόδου σου και της εκ Τάφου σου τριημέρου αναστάσεως.

Δια τούτο εκ του επί τούτον τον φωτοφόρον σου Τάφον ενδελεχώς και αειφώτως εκκαιομένου φωτός ευλαβώς λαμβάνοντες διαδιδόαμεν τοις πιστεύουσιν εις σε το αληθινόν φως και παρακαλούμεν και δεόμεθά σου, Πανάγιε Δέσποτα, όπως αναδείξης αυτό αγιασμού δώρον και πάσης θεϊκής σου χάριτος πεπληρωμένον δια της χάριτος του Παναγίου και φωτοφόρου Τάφου σου και τους απτομένους ευλαβώς αυτού ευλογήσης και αγιάσης, του σκότους των παθών ελευθερών και των φωτεινοτάτων σου σκηνών καταξιώσης, όπου φως το ανέσπερον της σης θεότητος λάμπει, χάρισαι αυτοίς, Κύριε, υγιείαν και ευζωΐαν και τους οίκους αυτών παντός αγαθού πλήρωσον.

Ναι, Δέσποτα φωτοπάροχε, επάκουσον μου του αμαρτωλού εν τη ώρα ταύτη και σος ημίν τε και αυτοίς περιπατείν εν τω φωτί σου και εν αυτώ μένειν, έως το φως της προσκαίρου ζωής έχομεν. Δος ημίν, Κύριε, ίνα το φως της προσκαίρου ζωής ταύτης έχωμεν. Δος ημίν, Κύριε, ίνα το φως των καλών έργων ημών λάμπη έμπροσθεν των ανθρώπων και δοξάζωσι σε συν τω αναρχώ σου Πατρί και τω Παναγίω Πνεύματι. Εις φως γαρ εθνών ημάς τέθεικας, ίνα αυτοίς τη σκοτία περιπατούσι φαίνωμεν. Αλλ' ημείς ηγαπήσαμεν το σκότος μάλλον ή το φως φαύλα πράσσοντες. Πας γαρ ο φαύλα πράσσων μισεί το φως κατά τον αψευδή λόγον σου, δια τούτο οσήμεραι προσκοπτόμεν αμαρτάνοντες, επειδή περιπατούμεν εν τη σκοτία. Αλλ' αξίωσον ημάς το υπόλοιπον της ζωής ημών βιωτεύσαι πεφωτισμένους τους οφθαλμούς της διανοίας ημών. Δος ημίν, ίνα ως τέκνα φωτός περιπατήσωμεν εν τω φωτί των εντολών σου, το του αγίου βαπτίσματος φωτεινόν ένδυμα, υπέρ δια των έργων ημαυρώσαμεν, λεύκανον ως το φως, ο αναβαλλόμενος το φως ώσπερ ιμάτιον. Δος ημίν ενδύσασθαι τα όπλα του φωτός, ίνα δι' αυτών τον άρχοντα του σκότους τροπούμεθα, ως μετασχηματίζεται εις άγγελον φωτός. Ναι, Κύριε, και ως εν ταύτη τη ημέρα τοις εν σκότει και σκιά θανάτου καθημένοις φως έλαμψας, ούτω σήμερον λάμψον εν ταις καρδίαις ημών το σον ακήρατον φως, ίνα δια τούτου φωτιζόμενοι και θερμαινόμενοι εν τη πίστει δοξάζομεν σε το μόνον εκ μόνου του αρχιφώτου φωτός ιλαρόν φως εις τους ατελεύτητους αιώνας. Αμήν.»

Κατά την ώρα που ο Πατριάρχης διαβάζει αυτήν την ευχή, βαθιά σιγή διαδέχεται τις δυνατές κραυγές που σείουν τις αχανείς διαστάσεις μπροστά στο μικρό Ναό· μυστική αγωνία καταλαμβάνει από τη μια μεριά ως την άλλη τα πλήθη και αμέσως σταματάει ο θορυβώδης και ταραχώδης εκείνος χείμαρρος· όλοι εκείνη τη στιγμή έχοντας το μυαλό τους στον Ύψιστο και περιμένοντας το έλεος, τον παρακαλούν να έρθει σε αυτούς η θεία χάρη του παναγίου φωτός. Μετά το τέλος της ευχής ο Πατριάρχης με κάθε ευλάβεια ασπάζεται τον άγιο Τάφο και παίρνει το άγιο φως, το οποίο βέβαια, αφού πάει στον προθάλαμο, δίνει πρώτα στον Αρμένιο κληρικό που βρίσκεται εκεί, συγχρόνως όμως ο Πατριάρχης από το βόρειο άνοιγμα του Κουβουκλίου και ο Αρμένιος από το νότιο παραδίδουν τους πυρσούς αναμμένους πλέον σε αυτούς που είχαν παραταχθεί εκεί από πριν και στους ιερείς και τους λαϊκούς που περιμένουν έξω από τις πόρτες.

Την εμφάνιση του αγίου φωτός χαιρετούν οι ήχοι των βαρύγδουπων καμπάνων του Ναού και των σημάντρων και τυμπάνων του· ακούγεται ανάμεικτη βοή, ιαχή θεσπέσια που φτάνει ως τον ουρανό και συγκινεί τους πάντες μέχρι δακρύων· ο καθένας αισθάνεται χαρά και αγαλλίαση. Πόσο ζωηρή και αξιοθέατη είναι εκείνη η στιγμή στους θεατές! Στα πρόσωπα όλων ζωγραφίζεται ανέκφραστη αγαλλίαση, δάκρυα χαράς βρέχουν τα μάγουλά τους και σκέφτονται ότι πράγματι είναι θεατές ευσεβούς και ιερής τελετής, την οποία ποθούσαν να δουν από την παιδική τους ηλικία. Η θέα της μυστηριώδους αυτής μεταβολής τόσων καρδιών είναι αδύνατον να μη συγκινήσει και τον ψυχρότερο από τους θεατές. Ο πρεσβύτερος της Ιερουσαλήμ που βρίσκεται στο βόρειο άνοιγμα του Κουβουκλίου, αφού πάρει το άγιο φως από τον Πατριάρχη μέσα σε αργυρό πυρσό, το μεταφέρει τρέχοντας στο άγιο Βήμα από τη Βόρεια πύλη του Καθολικού και το παραδίδει στον Σκευοφύλακα του Ναού που βρίσκεται στην παραπρόθεση του δεξιού μέρους, ο οποίος το παραδίδει σε αυτούς που βρίσκονται στο άγιο Βήμα. Αμέσως το άγιο φως διαδίδεται σε όλα τα μέρη του Ναού, πάνω και κάτω και στην πιο μακρινή γωνιά του. Ο Ναός που πριν από λίγο δεν είχε κανένα φως μεταμορφώνεται σε θάλασσα φωτός φωτιζόμενος αμέσως από 30000 περίπου φώτα.

Έπειτα ανοίγεται η πόρτα του αγίου Κουβουκλίου από τον δικό μας Αρχιερέα που αναφέραμε προηγουμένως, όταν ο Πατριάρχης από μέσα τη χτυπήσει. Αμέσως μπαίνουν στο Κουβούκλιο ένας Κόπτης και ένας Σύριος από αυτούς που πήραν σε προηγούμενη φορά και παίρνουν το άγιο φως από τον Πατριάρχη. Αφού περιοριστεί ο θόρυβος, ο Πατριάρχης βγαίνει πρώτος από το ιερό Κουβούκλιο κρατώντας τρεις δεσμίδες κεριά, εκ των οποίων τη μια τη δίνει στον Διοικητή της Πόλης που στέκεται κοντά στην πόρτα του Κουβουκλίου, και, ενώ τον κρατάνε οι κυβερνητικοί υπάλληλοι και ο Δραγουμάνος, διασχίζει γρήγορα το συνωστισμένο πλήθος και φτάνει στο άγιο Βήμα, όπου δίνει το άγιο φως. Μετά την έξοδο του Πατριάρχη από το άγιο Κουβούκλιο, βγαίνουν από εκεί ο Αρμένιος κληρικός και ο Σύριος και μεταφέρουν το φως στους ομοεθνείς τους, ενώ μπαίνουν οι καντηλανάφτες των τριών εθνών και ανάβουν τα καντήλια τους μέσα και έξω από τον άγιο Τάφο. Ταυτόχρονα ο δικός μας Αρχιερέας σηκώνει την αναμμένη ιερή λυχνία από τον Πανάγιο Τάφο και τη μεταφέρει αμέσως από το άγιο Κουβούκλιο στο άγιο Βήμα του δικού μας Καθολικού. Αφήνεται, λοιπόν, ελεύθερο το άγιο Κουβούκλιο στους Αρμένιους, στους Κόπτες και στους Σύριους για τη λιτανεία τους, την οποία όλοι μαζί κάνουν γύρω από τον Τάφο του Κυρίου, δοξάζοντας και αυτοί τον νικητή του θανάτου.

Αμέσως μετά την τελετή ο Πατριάρχης γυρίζει στη θέση του με τη συνηθισμένη παράταξη. Την τελετή του αγίου φωτός επισφραγίζει στη συνέχεια η τέλεση της θείας λειτουργίας του Μ. Σαββάτου στο Καθολικό του Ναού της Αναστάσεως. Τα πλήθη των προσκυνητών αμέσως βγαίνουν από τον Ναό και διασκορπίζονται κρατώντας στα χέρια αναμμένα κεριά. Αυτοί που έχουν σταλεί από τα περίχωρα της Ιερουσαλήμ, αφού πάρουν το άγιο φως με πυρσούς, το μεταφέρουν βιαστικά στις πόλεις και στα χωριά και στα Μοναστήρια, όπου οι κάτοικοι τους δέχονται με θρησκευτική ευλάβεια και κραυγές. Από αυτή τη στιγμή όλα τα φώτα που ήταν πριν σβησμένα στις Εκκλησίες της Ιερουσαλήμ και των περιχώρων ανάβουν.

Αναμφίβολα η τελετή αυτή του αγίου φωτός έδωσε έμπνευση στον κορυφαίο από τους υμνωδούς της Εκκλησίας μας, στον Ιωάννη τον Δαμασκηνό, και έγραψε το τροπάριο του κανόνα του Πάσχα «Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός ουρανός τε καί γη καί τα καταχθόνια...» (Τώρα όλα έχουν γεμίσει με φως, και ο ουρανός και η γη και ο κάτω κόσμος...), που ψάλλεται κατά τη λαμπρά και ένδοξη Ανάσταση του Σωτήρα.

Αυτή τυχαίνει να είναι η σεβάσμια και υψηλή τελετή του αγίου φωτός εξαιτίας της παλαιότητάς της, η οποία στην ιστορία του θρησκευτικού βίου των Ορθοδόξων λαών της Ανατολής κατέχει πάρα πολύ σπουδαία θέση[20].

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Patrol. Migne, τεύχος 20, σελ. 538-540.

[2] Ευσεβίου του Παμφίλου στον βίο του Μ. Κωνσταντίνου του Βασιλέως λόγος Δ'. P. Migne, τόμος 20, σελ. 1169.

[3] Ιεροσολυμιτικό Κανονάριο (Τυπικό) σύμφωνα με τη μετάφραση του Ρωσικού, από τον Αρχιμανδρίτη Κάλλιστο, Ιεροσόλυμα 1914, σελ. 68-69.

[4] Αρχιμανδρίτη Καλλίστου, Οι Άγιοι Τόποι στην Παλαιστίνη κτλ., τόμος Α', σελ. 276 και εξής.

[5] Ανάλεκτα Ιεροσολυμιτικής Σταχυολιγίας, τόμος Β', σελ. 179-184.

[6] Βίος του Αγίου Θεοδώρου αρχιεπισκόπου Εδέσσης, εκδόσεις Πομιαλόβσκη, Πετρούπολη 1892, σελ. 38.

[7] Αρχαία Οδοιπορικά της αγίας Γης, από τον Α. Κλέοπα και Ι. Φωκυλίδη. Ιεροσόλυμα 1912, σελ. 248.

[8] Η επιστολή αυτή διασώθηκε σε χειρόγραφο της Λαύρας του αγίου Σάββα, δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1807 από τον Αρχιμανδρίτη Χρύσανθο τον αγιοταφίτη στο Προσκυνητάριο της αγίας Πόλης Ιερουσαλήμ και όλης της Παλαιστίνης που συντάχτηκε από αυτόν (σελ. 47-50).

[9] Άλλη γραφή «κατ' εποχή».

[10] Βενιαμίν Ιωαννίδης, Προσκυνητάριο της αγίας Γης, σελ. 240-41. Για την τελετή του αγίου φωτός γράφουν και οι Λατίνοι χρονογράφοι της εποχής των Σταυροφοριών, αυτόπτες μάρτυρες, ο Φουλχέριος και ο Ανώνυμος. Πρβλ. Αρχιμανδρίτη Καλλίστου, Οι Άγιοι Τόποι..., σελ. 322-325.

[11] Πρβλ. Αρχιμανδρίτη Καλλίστου, Οι Άγιοι Τόποι στην Παλαιστίνη κτλ., τόμος Α', Ιεροσόλυμα 1928, σελ. 483-84.

[12] Ορθόδοξος Παλαιστινή συλλογή, τεύχος 27, Πετρούπολη 1888, σελ. 9-15.

[13] Στην αγία αυτή τράπεζα είχαν αποκτήσει οι Σέρβοι το δικαίωμα να κάνουν τελετές κατά τη διαμονή τους στους αγίους Τόπους. Αυτήν κατέστρεψαν εξολοκλήρου οι Λατίνοι, όταν το 1689 κατέλαβαν τα κυριότερα προσκυνήματα παρά τις διαμαρτυρίες των δικών μας.

[14] Αρσένιου Σουχάνωφ, Προσκυνητάριον, 1649-1653 ( στα ρώσικα), Πετρούπολη 1889, σελ. 86-87.

[15] Κλέοπα Κοικυλίδου και Ι. Φωκυλίδου, Αρχαία Οδοιπορικά...εν Ιεροσολύμοις 1912, σελ. 534-35, 551. Δες και Ορθόδοξο Παλαιστίνη συλλογή, τόμος XVIII, τεύχος Γ', Πετρούπολη 1901, σελ. 4.

[16] Αρχιμανδρίτου Χρυσάνθου, Προσκυνητάριον της αγίας Πόλεως Ιερουσαλήμ και πάσης Παλαιστίνης, Βιέννη 1807, σελ. 45-46.

[17] Πιθανόν τον Άγιο Τάφο.

[18] Ορθόδοξος Παλαιστίνη συλλογή, τεύχος 52, σελ. 6-7(στα ρώσικα).

[19] Οι Αρμένιοι απέκτησαν το δικαίωμα αυτό πριν από πολλούς αιώνες, πιθανόν από τον 14ο αιώνα, ώστε βέβαια κατά την ιερή τελετή του αγίου φωτός στο άγιο Κουβούκλιο μαζί με τον Ορθόδοξο Πατριάρχη να μπαίνει και ένας Αρμένιος κληρικός για να παραλάβει από εκεί το άγιο φως από τα χέρια του Πατριάρχη.

[20] Για την τελετή του αγίου φωτός δες και στο: Βενιαμίν Ιωαννίδης, Προσκυνητάριον της Αγίας Γης, Ιεροσόλυμα 1877, σελ. 237 και εξής και «Νέα Σιών», τόμος Α'., σελ. 385 και εξής.

(Πηγή: περιοδικό «Νέα Σιών», τόμος ΚΘ’, 1934, Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, φιλολογική επιμέλεια γιά την Ιερά Μονή Παντοκράτορος Μελισσοχωρίου, Τερζή Όλγα, Πτ. φιλοσοφικής σχολής Α.Π.Θ., Ιερά Μονή Παντοκράτορος Μελισσοχωρίου )

Πρώιμες μαρτυρίες περί του Αγίου Φωτός

Διαχρονική έρευνα σε όλη τη Χριστιανική ιστορία

Πρώτη μαρτυρία: 34(;) μ.Χ. Απόστολος Πέτρος: Αναφέρεται στο «Οι Άγιοι Θεόπτες Πατέρες» (Γρηγόριος Νύσσης +394). Δεύτερος λόγος περί Αναστάσεως. Ιωάννης Δαμασκηνός. Οκτώηχος. Η Πρώτη Ανάστασις Σεδαλίχ Ήχος όγδοος.

Αγ. Γρηγόριος Νύσσης (+394): Στο «Δεύτερος λόγος περί Αναστάσεως» γίνεται αναφορά στον Απόστολο Πέτρο (1ος αι.) ο οποίος είδε το Άγιο Φως. (Δεύτερος Λόγος περί Αναστάσεως, 4ος αι.)

Στα πρακτικά του ιστορικού της Εκκλησίας Ευσέβιου (4ος αι.) αναφέρεται πως, παρουσία του Πατριάρχου Ναρκίσσου (2ος αι.), δεν υπήρχε επάρκεια ελαίου στο λυχνάρι της εικόνας. Κάποιος άνδρας το γέμισε το λυχνάρι με νερό από την πηγή Σιλωάμ. Το λυχνάρι άναψε με το Άγιο Φως και παρέμενε αναμένο, καθ' όλη την διάρκεια της Πασχάλιας Λειτουργίας. (Ευσέβιος Παμφυλίας, Ιστορία της Εκκλησίας, Βιβλίο ΣΤ', κεφ. 9, 1-3)

Ο Μέγας Θεοδόσιος (+395), σύμφωνα με την παράδοση, κάποτε επισκέφθηκε κρυφά την Ιερουσαλήμ, και αμέσως μετά, ΟΛΑ τα λυχνάρια των εικόνων άναψαν. «Το θαύμα αυτό εξέπληξε τον Πατριάρχη, αλλά άγγελος του αποκάλυψε πως αυτός που προσευχόταν δεν ήταν απλός άνθρωπος, αλλά ο άγιος βασιλέας Θεοδόσιος» (Επίσκοπος Πορφύριος (Ουσπένσκυ), «Το βιβλίο του είναι μου», Μέρος 3, S-Pb., 1896, σελ. 299-300. (στα Ρώσσικα)

Σίλβια της Ακουιτανίας, 385. Συνέγραψε το "Pilgrimage of Silvia" (Προσκύνημα της Σίλβια), διατέθηκε στο κοινό για ανάγνωση, στην βιβλιοθήκη του Αββαείου του Ροσσάνο (Καλαβρία Ιταλίας). Αργότερα εκδόθηκε και στην Αγγλική: «The pilgrimage of S. Silvia of Aquitania to the holy places» (Το προσκήνυμα της Αγ. Σίλβια στους Αγίους Τόπους) (περίπου 385 μ.Χ.), Εκδόσεις Palestine Pilgrims Text Society, Λονδίνο, 1891.

Ιερός Ιωάννης ο Δαμασκηνός (780) στο υμνολόγιό του συχνά αναφέρεται στο Φως το υπέρλαμπρον επί του Παναγίου Τάφου. Για παράδειγμα: «....Πέτρος εις τον Τάφον, και είδε φως εν αυτώ, και εφοβήθη...» Οκτώηχος. Η πρώτη Ανάστασις σεδαλίχ, Ήχος όγδοος, όπ.πρ.).

Ο Άραβας Μουσουλμάνος Al-Djahis (+869) στο έργο του "The book of animals" κάνει ιδιαίτερη αναφορά στο Άγιο Φως. Krachkovsky I. "Holy Fire"(Αγιο Φως), σύμφωνα με την αφήγηση του al-Biruni και άλλων Μουσουλμάνων συγγραφέων του 10ου - 13ου αι. της Χριστιανικής Ανατολής, Τόμος.3.Έκδοση 3η, 1915, σελ..231. (στα Ρώσσικα)

Ο Λατίνος μοναχός Barnard, (865) έγραψε:

«Είναι περιττό να γράψω πολλά για τον τάφο αυτό, επειδή ο Bede λέει αρκετά γι' αυτόν στην δική του Ιστορία (της Αγγλικής Εκκλησίας). Όμως αξίζει να αναφερθεί πως αυτό που συμβαίνει το Μεγάλο Σάββατο, την Παραμονή του Πάσχα. Το πρωί αρχίζει η λειτουργία μέσα στην εκκλησία αυτή. Μετά, όταν τελειώσει, μπαίνουν ψάλλοντας το «Κύριε Ελέησον» μέχρι να έρθει άγγελος και να ανάψει με φως τα κανδήλια που κρέμονται πάνω από τον τάφο. Ο Πατριάρχης μεταδίδει αυτό το Φως στους επισκόπους και τον υπόλοιπο λαό, και ο καθένας έχει φως, εκεί που στέκεται.»

Mabilon. Acta Sancta. Τόμος. III. P. II. Σελ. 473. (Σχετ.: Επίσκοπος Αυξέντιος Φωτικής. Το Πασχάλιον Πυρ στην Ιερουσαλήμ: Μια Μελέτη της Τελετής του Αγίου Φωτός στον Ναό του Παναγίου Τάφου).

Κώδιξ Ιεροσολύμων Πατριαρχείου Τιμίου Σταυρού Νο.43 [HS 43] (4ος αι.): Ο γνωστός Άραβας νομομαθής, Ahmed ibn al-Kassa (απεβίωσε το 936 μ.Χ.) στο έργο του "Signs of Quibla" (Σημεία του Κίμπλα) έγραψε:

«Οι άνθρωποι πηγαίνουν έξω, σε ένα τόπο με τάφο από πέτρα το Μεγάλο Σάββατο, που τριγύρω του είναι στοές. Παραμένοντας εκεί, παρακολουθούν τον τόπο του τάφου, γονατίζουν και προσεύχονται ενώπιον του Θεού του Υψίστου, από την εωθινή προσευχή μέχρι την δύση του ηλίου. Ο εμίρης και ο ιμάμης ενός τεμένους χαιρετώνται. Ο κυβερνήτης κλείνει την θύρα του τάφου, και κάθεται λίγο πιο πέρα. Όλοι τους μένουν κατ' αυτόν τον τρόπο, μέχρι το Φως, που είναι σαν λευκή φωτιά, να εμφανισθεί μέσα από τον τάφο. Στην συνέχεια, ο κυβερνήτης ανοίγει την θύρα και μπαίνει μέσα. Κρατά ένα κερί, το οποίο έχει ανάψει από την φωτιά αυτή, στο χέρι του..... Το δίνει στον ιμάμη, ο οποίος μεταφέρει το κερί και ανάβει τα λυχνάρια μέσα στο τέμενος.... Η αναφορά η σχετική με αυτό γράφεται προς τον κυβερνήτη, ενημερώνοντάς τον πως φωτιά εμφανίστηκε την τάδε ώρα, της τάδε ημέρας. Εάν το Φως εμφανιστεί μέχρι την εωθινή προσευχή, θεωρείται σημάδι πως η χρονιά θα είναι καρποφόρα, και χωρίς ξηρασία. Αν εμφανιστεί το μεσημέρι, είναι ένδειξη πως η χρονιά θα είναι χωρίς καρπούς.»

(Σχετ.: Krachkovskij I. JU. "Blagodatnyj ogon'" po rasskazu al-Biruni i drugikh musul'manskikh pisatelej X-XIII vekov // Khristianskij Vostok. Spb., 1915, T. 111. Vyp. 3. S. 231-232.) (στα Ρώσσικα)

Ο Abu l-'Abbas Ahmad (απεβίωσε το 947 μ.Χ.) - σύγχρονος πολέμιος των Ελλήνων του 10ου αι. - διηγείται πως ο Μουσουλμάνος κυβερνήτης της Ιερουσαλήμ σφραγίζει την πόρτα του Τάφου ΠΡΙΝ την εμφάνιση της φωτιάς και, όταν το λευκό φως της φωτιάς εμφανιστεί μέσα στον Τάφο, ξεκλειδώνει την πόρτα του και μπαίνει μέσα στον Τάφο και ανάβει ένα κερί από την φωτιά αυτή. (Σχετ.: Zsolt (EDT) Hunyadi, Jozsef (EDT) Laszlovszky, The Crusades and the Military Orders: Expanding the Frontiers of Medieval Latin Christianity - History - (Οι Σταυροφορίες και τα Στρατιωτικά Τάγματα: Επεκτείνοντας τα Σύνορα της Μεσαιωνικής Λατινικής Χριστιανοσύνης - Ιστορία), 2002 - 606 σελίδων. Σελ. 90).

Ο Μητροπολίτης Καισαρείας, Καππαδόκης Αρέθας στο μήνυμά του προς τον Εμίρη της Δαμασκού (αρχές 10ου αι.) γράφει:

«Κάθε χρόνο μέχρι τώρα, την ημέρα της αγίας Του Αναστάσεως ο Πανάγιος και Πολύτιμος Τάφος Του κάνει θαύματα.... (όντας όλα τα φώτα της Ιερουσαλήμ σβηστά, και)..... με την θύρα (του Παναγίου Τάφου) σφραγισμένη....και οι Χριστιανοί να στέκονται τριγύρω του, μέσα στον Ναό της Αναστάσεως (η Ροτόντα που στέγαζε το κουβούκλιο), φωνάζοντας «Κύριε Ελέησον!», ξαφνικά εμφανίζεται μια αστραπή φωτός και ανάβει το καντήλι, και στην συνέχεια όλοι οι κάτοικοι της Ιερουσαλήμ παίρνουν από το φως αυτό και ανάβουν τα δικά τους τα κεριά...»

(Σχετ.: Επίσκοπος Αυξέντιος Φωτικής. Το Πασχάλιον Πυρ στην Ιερουσαλήμ: Μια Μελέτη της Τελετής του Αγίου Φωτός στον Ναό του Παναγίου Τάφου).

Ο Άραβας ιστορικός Masudi (+ 957), χρονολόγησε το Άγιο Φως. Krachkovsky I. "Holy Fire"(Αγιο Φως), σύμφωνα με την αφήγηση του al-Biruni και άλλων Μουσουλμάνων συγγραφέων του 10ου - 13ου αι. της Χριστιανικής Ανατολής,. Τόμος 3. Έκδοση 3η, 1915, σελ. 223-224. (στα Ρώσσικα)

Ένας κληρικός της αυτοκρατορικής αυλής του Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου, ο Νικήτας, το 947 μ.Χ. έστειλε επιστολή στον αυτοκράτορα διηγούμενος την απόπειρα ενός εξοργισμένου εμίρη να δώσει τέλος στην τελετή αφής του Αγίου Φωτός....

«(Ο εμίρης) απαίτησε (από τον Πατριάρχη), με την απειλή απαγόρευσης του λαϊκού εορτασμού της Αναστάσεως του Χριστού, την καταβολή 7000 χρυσών νομισμάτων. Η καταβολή αυτή δεν θα γινόταν, αν δεν είχαν παραδοθεί άμεσα από τους γραμματείς 2000 χρυσά, με εγγύηση για την καταβολή των υπολοίπων 5000. Όση ώρα παρέμενε ο Πατριάρχης φρουρούμενος στο Πραιτώριο, ο Θεός των θαυμάτων γέμισε δύο από τα κανδήλια της τριπλής κανδήλας που κρέμονται στον τόπο που λένε πως εναποτέθηκε το Σώμα του Χριστού, όταν έγινε η Αποκαθήλωση, για να το περιποιηθούν. Όταν τα νέα για το θαύμα έφτασαν στο Πραιτώριο, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι έτρεξαν, πατείς με - πατώ σε, στον ναό. Όμως οι Μουσουλμάνοι ήρθαν γεμάτοι αιματοβαμμένες σκέψεις και φονικά σχέδια, οπλισμένοι και έτοιμοι να σφάξουν κάθε Χριστιανό που κρατούσε αναμμένο φανάρι. Σε λίγο έφτασε ο Πατριάρχης, ακολουθούμενος από τον Κλήρο, και, έχοντας διαπιστώσει πως δεν είχε μέχρι στιγμής λάβει χώρα η εμφάνιση της ιερής φλόγας, με την βοήθεια των Μουσουλμάνων κανόνισε να σφραγισθεί το Άγιο Κουβούκλιο, και άρχισε να προσεύχεται μαζί με τους Χριστιανούς.

Γύρω στην έκτη ώρα, έχοντας προσηλωμένο το βλέμμα του στον Πανάγιο Τάφο, είδε την υπερφυσική εμφάνιση του Φωτός. Μπήκε μέσα στο Άγιο Κουβούκλιο, του οποίου την είσοδο του την έδειχνε ένας άγγελος. Την στιγμή που πήγε να πάρει ένα κερί για να μεταδώσει την ουράνια φωτιά σε όλους όσους ήταν μέσα στον ναό κρατώντας δάδες, δεν είχε προλάβει να βγει από τον Τάφο, όταν είδε τον ναό να πλημμυρίζει ξαφνικά με ένα ουράνιο φως . Οι πιστοί στέκονταν αριστερά και δεξιά, κάποιοι ήσαν κοντά στην θύρα, άλλοι κοντά στον Γολγοθά, άλλοι κοντά στην σταυρόμορφη αλυσίδα που κρέμεται από την οροφή και τριγύρω από την οποία είχαν κρεμασμένα τα καντήλια τους - η αλυσίδα, δηλαδή, που είναι για να αντιπροσωπεύει το κέντρο του κόσμου και που είναι εκεί ως σημείο, ώστε όλοι οι άνθρωποι να θαυμάζουν το φαινόμενο της θεϊκής φωτιάς. Οι ίδιοι οι Μουσουλμάνοι γέμισαν με θαυμασμό, αφού μέχρι εκείνη την στιγμή η εμφάνιση του Φωτός κατ' έτος συνέβαινε μόνο σε ένα από τα κανδήλια μέσα στο Άγιο Κουβούκλιο, ενώ την ημέρα αυτή, ολόκληρος ο ναός είχε γεμίσει με φως. Ο εμίρης, που παρακολουθούσε από κάποιο ψηλότερο σημείο, έγινε μάρτυρας ενός ακόμη μεγαλύτερου θαύματος. Το μεγαλύτερο από τα κανδήλια - που κρεμόταν ακριβώς μπροστά του - άφησε να χυθεί το λάδι και το νερό που περιείχε, και ξαφνικά γέμισε με το θεϊκό πυρ, παρ' ότι δεν υπήρχε πλέον κανένα φυτίλι μέσα του.»

(Σχετ.: Επίσκοπος Αυξέντιος Φωτικής. Το Πασχάλιον Πυρ στην Ιερουσαλήμ: Μια Μελέτη της Τελετής του Αγίου Φωτός στον Ναό του Παναγίου Τάφου).

Ο Μουσουλμάνος Al-Farag ibn Salih από την Βαγδάτη, περί τον 10ο αι. Αναφέρεται από τον al-Biruni.

Ο Μουσουλμάνος ιστορικός, ο al-Biruni, έτος 1000 μ.Χ.:

«Οι Χριστιανοί έχουν ήδη σβύσει τα φανάρια τους και τις δάδες τους από πριν, και περιμένουν, μέχρι να δουν μια καθαρή λευκή φωτιά, που κάνει το κανδήλι να ανάβει. Με την φωτιά αυτή ανάβουν τα κανδήλια μέσα στα τεμένη και τους ναούς. Μετά γράφεται μια αναφορά προς τον Χαλίφη σχετικά με την ώρα που κατέβηκε η φωτιά. Αν γινόταν αμέσως μετά την μεσημβρινή ώρα, αναμενόταν γόνιμη χρονιά, αλλά αν καθυστερούσε μέχρι την εσπέρα ή αργότερα, τότε θα αναμενόταν άγονη χρονιά. Η ίδια πηγή αναφέρει επίσης πως κάποιος κυβερνήτης είχε φέρει μαζί του ένα τεμάχιο χάλκινου σύρματος αντί φυτιλιού, για να μην μπορέσει να αναφλεγεί και να φανεί έτσι πως το όλο φαινόμενο απέτυχε. Όμως κατέβηκε το πυρ, και ο χαλκός πήρε φωτιά. Η κάθοδος αυτής της φωτιάς από ψηλά, σε μια μέρα που επαναλαμβάνεται μετά από συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, γίνεται αφορμή να μένουμε έκπληκτοι....»

(Σχετ.:Krachkovsky I. "Holy Fire"(Αγιο Φως), σύμφωνα με την αφήγηση του al-Biruni και άλλων Μουσουλμάνων συγγραφέων του 10ου - 13ου αι. της Χριστιανικής Ανατολής, Τόμος 3. Έκδοση 3η, 1915 (στα Ρώσσικα). Χρονολόγιο του Μουσουλμάνου λόγιου, Al-Biruni (973 - 1048). Al Biruni / In the Garden of Science (Στον Κήπο της Επιστήμης)/ Reklam - Leipzig 1991. Αγγλική Μετάφραση).

Χρονογράφος της εκκλησίας της Ρώμης Baroni, (ια' αι.) γράφει πως Δυτικοί Χριστιανοί επισκεπτόμενοι την Ιερουσαλήμ είδαν το θαύμα, οταν το Μεγάλο Σάββατο τα κεριά κοντά στο Άγιο Κουβούκλιο άναψαν μόνα τους. Baroni, (Χρονικά), σελίδα 1304, όπισθεν.

Ο Ali al-Kherevi μιλά για «την σκηνή με το Άγιο Πυρ, το οποίο οι άνθρωποι μπορούν να δουν, μέσα στην εκκλησία της Ιερουσαλήμ». (Krachkovskij I. JU. // Khristianskij Vostok. T.3. Vyp.3. Pg., 1915; Ch. Schefer, Description des lieux saints de la Galilée et de la Paléstine, (Περιγραφή αγίων τόπων ης Γαλιλαίας και της Παλαιστίνης) Génes 1881, σελ. 21. Cp. de Goeje, op. cit. 55, οπ. 4 θ Μεδνθκξβ, op. cit. (οεπεβξδ) 961).

Ο Fulcher (Fulk) της Σαρτρ - στρατιωτικός ιερέας του πρώτου βασιλέα της Ιερουσαλήμ Βαλδουίνου (11ος - 12ος αι.) - έγραψε για ένα ατύχημα, όταν το Άγιο Φως δεν εμφανίστηκε μέχρι να απομακρυνθούν οι Λατίνοι μοναχοί και κληρικοί από την εκκλησία του Αγίου Κουβουκλίου. Avdulovsky F.M. Holy Fire Coming From Holy Sepulchre of Our God and Savior Jesus Christ on The Great Saturday in Jerusalem. (Το Άγιο Φως το Προερχόμενο από τον Πανάγιο Τάφο του Θεού και Σωτήρος Ημών Ιησού Χριστού κατά το Μεγάλο Σάββατο) Μόσχα, 1887, σελ. 37-41. (στα Ρώσσικα)

Fulcher (Fulk) της Σαρτρ - στρατιωτικός ιερέας του πρώτου βασιλέα της Ιερουσαλήμ Βαλδουίνου (1101) - έγραψε για κάποια λαϊκή πίστη, πως σε περίπτωση μη εμφανίσεως του Αγίου Φωτός οι Μουσουλμάνοι απειλούσαν να αποδεκατίσουν όλους τους Χριστιανούς της Παλαιστίνης. Dmitrievsky A.A. The grace of Holy Fire on Holy Sepulchre on the Great Saturday. (Η Χάρις του Αγίου Φωτός επί του Παναγίου Τάφου το Μεγάλο Σάββατο) Αγ.Πετρούπολη, 1908, σελ. 96. (στα Ρώσσικα)

J. Mischaud, Histoire des Croisades, Paris 1856, τομ.1, σελ. 291: Το γεγονός διηγείται ως εξής ο αρχιεπίσκοπος καθηγητής Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, όπως παραπάνω, σελ. 426-427:

«Διηγείται ένας αυτόπτης Λατίνος μάρτυρας, ο Πουλχέριος, αυτός που μετά από αυτά έγινε Πατριάρχης, ότι κατά το έτος εκείνο καθόλου δεν εμφανίζονταν το άγιο Φως, παρά όλες τις λιτανείες που τελέσθηκαν, κατά τις οποίες ψάλλονταν το «Κύριε ελέησον» από όλους που συμμετείχαν στις λιτανείες. «Καταληφθήκαμε από μεγάλη λύπη και θλίψη. Πόσες ανακραυγές προς τον Κύριο! Πόσοι στεναγμοί, πόσοι οδυρμοί! Γιατί στους οδυρμούς όλοι ψάλλαμε «Κύριε ελέησον», για να ζητήσουμε με τις ψαλμωδίες το έλεος του Κυρίου, όμως, αν και τον ικετεύαμε, καθόλου δε λαμβάναμε το ζητούμενο. Και ήδη ήρθε η εσπέρα και η μέρα έληξε και επειδή σκεφτήκαμε ότι εξαιτίας των αμαρτιών μας συνέβη ό,τι δεν συνέβη τα άλλα χρόνια, ο καθένας μας αποφάσισε ενδόμυχα να διορθωθεί σε όσα αμάρτησε προς τον Θεό. Το άγιο Φως δεν φάνηκε ούτε κατά το πρωί του Πάσχα, ο Βασιλιάς Βαλδουίνος απελπισμένος προσευχόταν μπροστά στον άγιο Τάφο, ο λατινικός κλήρος βρέθηκε σε πολύ δυσάρεστη θέση, αγνοώντας αν έπρεπε να τελέσει ή όχι την εορτή του Πάσχα, χωρίς το άγιο Φως. Καθώς οι Λατίνοι βρίσκονταν σε τέτοια αγωνιώδη κατάσταση, αποφάσισαν να βγουν από το Ναό της Αναστάσεως. Οι Έλληνες όμως που απέμειναν μέσα έκαναν θερμότερες προσευχές, ακολουθούμενοι από τους Ιακωβίτες και τους Αρμενίους, λιτάνευσαν, ικέτευσαν τον Θεό και το άγιο Φως εμφανίστηκε, πλημμυρίζοντας όλον τον Ναό. Με αλαλαγμούς έτρεξαν οι Λατίνοι να πάρουν το Φως από τους Έλληνες. Και επαναλαμβάνουμε ότι το επεισόδιο αυτό το διηγείται αυτόπτης Λατίνος, και όπως κι αν θελήσει κανείς να το εξηγήσει, είναι αναντίρρητο ότι οι Έλληνες που ταπεινώθηκαν και περιφρονήθηκαν από τους σταυροφόρους εξυψώθηκαν με αυτό. Και από τότε η τελετή του αγίου Φωτός παρέμεινε ως καθαρή ελληνική τελετή, ακόμα και κατά την περίοδο των σταυροφόρων .»

Αρχιμανδρίτης Αρσένιος (1345 μ.Χ.): ... Σύμφωνα με το έθιμο, ο Πατριάρχης τελεί την λιτή κοντά στο Άγιο Κουβούκλιο το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου, χάριν του Αγίου Φωτός. Ο Πατριάρχης ήρθε, και μαζί του ήταν ο Μητροπολίτης Γερμανός από την Αίγυπτο και ο Επίσκοπος Μάρκος της Δαμασκού... και ο Ηγούμενος Στέφανος από την Μονή του Αγίου Σάββα, μαζί με όλον τον κλήρο. Έκαναν την περιφορά του Τάφου του Κυρίου δύο φορές, και μετά την Τρίτη περιφορά τους, εμφανίστηκε πάνω από το Άγιο Κουβούκλιο ένα μικρό συννεφάκι. Μετά άνοιξαν το Άγιο Κουβούκλιο και ο Πατριάρχης μπήκε μέσα, μαζί με τον Αρμένιο επίσκοπο, επειδή το σπήλαιο είχε γεμίσει από Άγιο Φως και όλα τα καντήλια που είχαν σβυστεί και ετοιμαστεί από την Μεγάλη Παρασκευή ήσαν αναμμένα. Ο Πατριάρχης άναψε κεριά από το Άγιο αυτό Πυρ, και από τον Πατριάρχη και ολόκληρο το εκκλησίασμα υψώθηκε μια μεγάλη κραυγή, με την εμφάνιση του Φωτός. Μετά από λίγη ώρα, τα κεριά που όλοι κρατούν για ευλογία, σβύστηκαν. Μετά ο Πατριάρχης άρχισε την Λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου. (Σχετ.: Επίσκοπος Αυξέντιος Φωτικής. Το Πασχάλιον Πυρ στην Ιερουσαλήμ: Μια Μελέτη της Τελετής του Αγίου Φωτός στον Ναό του Παναγίου Τάφου).

Άγνωστος χρονικογράφος της εκκλησίας της Ρώμης (το κείμενο θα προστεθεί αργότερα) Steven Runciman, "Eastern schism" (Ανατολικό Σχίσμα), Oxford, 1955.

Πάπας Ουρβανός Β': Σε ομιλία του (υπάρχει γραπτή) πριν από τις Σταυροφορίες, στην πόλη Κλερμόν το 1095:

«Και όμως, σε εκείνο το μέρος (σας λέω βέβαια κάτι που ήδη το γνωρίζετε) αναπαύθηκε ο Κύριος. Εκεί πέθανε για μας. Εκεί ετάφη. Πόσο πολύτιμος θα ήταν εκείνος ο πολυπόθητος και ασύγκριτος τόπος ταφής του Κυρίου, ακόμα και αν ο Θεός παρέλειπε να τελέσει εκεί το ετήσιό Του θαύμα! Διότι, κατά τις ημέρες του Πάθους Του, όλα τα φώτα μέσα στο Άγιο Κουβούκλιο και γύρω από τον ναό τα οποία έχουν σβηστεί ανάβουν ξανά, με θεϊκή προσταγή. Ποιά καρδιά, αδελφοί μου, είναι τόσο πέτρινη ώστε να μην αγγίζεται από ένα τέτοιο θαύμα;»

(Baldricus, in Gesta Dei per Francos. σελ. 87).

Ο Αρμένιος ιστορικός του 12ου αιώνα Ματθαίος Εδέσσης μας λέει πως το 1102 το Άγιο Φως αρνήθηκε να εμφανιστεί, αφού οι Φράγκοι είχαν αρπάξει τους Αγίους Τόπους από τους τοπικούς ιερείς, και είχαν βγάλει τους Έλληνες έξω από τα μοναστήρια με τις κλωτσιές. Οι νεόφερτοι «πήραν το μήνυμα», και αποκατέστησαν τις ιδιοκτησίες. Το Φως εμφανίστηκε, με μια μέρα καθυστέρηση.
Ο Αββάς Δανιήλ, ο οποίος ταξίδευε σοτυς Αγίους Τόπους την εποχή του πρίγκηπα Sviatopolk Iziaslavovich, όταν βασίλευε ο Βαλδουίνος Α' στην Ιερουσαλήμ, λίγο μετά τις Σταυροφορίες, από το 1093 μέχρι το 1112.

Ο Ibn-al'-Kalanisi (+1162) (χωρίς να είναι αυτόπτης μάρτυρας). Κατηγόρησε το θαύμα του Αγίου Φωτός, ως απάτη. (Σχετ.: Krachkovskij I. JU. "Blagodatnyj ogon'" po rasskazu al-Biruni i drugikh musul'manskikh pisatelej X-XIII vekov // Khristianskij Vostok. Spb., 1915, T. 111. Vyp. 3. S. 231-232). (στα Ρώσσικα)

Ο Θεοδώριχος, που έγραψε την αφήγησή του το 1172, λέει πως μερικές φορές, το Άγιο Φως εμφανιζόταν περίπου την πρώτη ώρα, άλλες φορές περίπου την Τρίτη, ή την έκτη, ή την ενάτη, ακόμα και την Εβδόμη Ώρα του Κανόνα. (Hvidt N.C. Miracles - Encounters Between Heaven And Earth (Θαύματα: Συναντήσεις Ανάμεσα Ουρανού και Γης) Gyldendal. σελ. 203-229).

Ο Gautier Vinisauf, Άγγλος χρονικογράφος, περιγράφει ένα περιστατικό που έχει σχέση με την κάθοδο του Αγίου Φωτός το 1187. Το 1187, οι Σαρακηνοί υπό την διεύθυνση του Σουλτάνου Salah ad-Din, πήραν τα Ιεροσόλυμα. Την χρονιά εκείνη, ο Σουλτάνος επιθύμισε να παρευρεθεί στον εορτασμό, αν και δεν ήταν Χριστιανός. Ο Gautier Vinisauf μας περιγράφει τι συνέβη:

«Κατά την άφιξή του, το Άγιο Πυρ κατέβηκε αιφνιδιαστικά, και οι βοηθοί του ταράχθηκαν πολύ.... οι Σαρακηνοί, βλέποντας το φαινόμενο, είπαν πως η φωτιά που είχαν δει να κατεβαίνει είχε παραχθεί με απατηλά μέσα. Ο Salah ad-Din, επιθυμώντας να ξεσκεπάσει την απάτη, έκανε το κανδήλι που είχε ανάψει με ουράνιο πυρ να σβύσει, όμως το κανδήλι άναψε πάλι, αμέσως. Το έσβυσε για δεύτερη φορά και τρίτη φορά, όμως αυτό άναβε και πάλι από μόνο του. Κατόπιν αυτού, ο Σουλτάνος κατασυγχυσμένος κραύγασε με προφητικό παραλήρημα: «Ε, ναι! Ή σύντομα θα πεθάνω, ή θα χάσω την Ιερουσαλήμ!»

(Hvidt N.C. Miracles - Encounters Between Heaven And Earth (Θαύματα: Συναντήσεις Ανάμεσα Ουρανού και Γης) Gyldendal. σελ 203-229).

Ο al'-Djubari (+ 1242) (χωρίς να είναι αυτόπτης μάρτυρας). Το βιβλίο του, που είναι αφιερωμένο στην εξήγηση διαφόρων μυστηρίων και φαινομένων, περιέχει ένα κεφάλαιο με τίτλο: "Ruse of monks when lighting fire in church of Resurrection". (Το κόλπο των μοναχών ότνα ανάβουν φωτιά στον Ναό της Αναστάσεως) (Σχετ.: Krachkovskij I. JU. "Blagodatnyj ogon'" po rasskazu al-Biruni i drugikh musul'manskikh pisatelej X-XIII vekov // Khristianskij Vostok. Spb., 1915, T. 111. Vyp. 3. S. 235-238).

Ο Ibn-al'-Djauzi (+ 1256) (χωρίς να είναι αυτόπτης μάρτυρας), συμπέρανε ότι υπάρχει κάποια μυστική πηγή φωτιάς, η οποία χρησιμοποιείται για να ανάψουν τα κεριά και τα κανδήλια. (Σχετ.: Krachkovskij I. JU. "Blagodatnyj ogon'" po rasskazu al-Biruni i drugikh musul'manskikh pisatelej X-XIII vekov // Khristianskij Vostok. Spb., 1915, T. 111. Vyp. 3. S. 235-238).

Ο Άραβας γεωγράφος al-Kazvini (+ 1283) κάνει αρνητική κριτική για το Άγιο Φως. (Σχετ.: Krachkovskij I. JU. "Blagodatnyj ogon'" po rasskazu al-Biruni i drugikh musul'manskikh pisatelej X-XIII vekov // Khristianskij Vostok. Spb., 1915, T. 111. Vyp. 3. S. 235-238.)
Οι Akhmed-ibn-al-Khariri, Ibn-al-'Arabi, και Khadzhzhi-Khalif. (Πηγές και λεπτομέρειες θα προστεθούν εν καιρώ).

Ο Jakut (+ 1299). (Σχετ.: Krachkovskij I. JU. "Blagodatnyj ogon'" po rasskazu al-Biruni i drugikh musul'manskikh pisatelej X-XIII vekov // Khristianskij Vostok. Spb., 1915, T. 111. Vyp. 3. S. 235-238.

Ο Ιεροδιάκονος Ζωσιμάς, μοναχός της Λαύρας του Segieva, ο οποίος είχε ταξιδέψει στα Ιεροσόλυμα το 1420.

Ο Paul Walther 1481. Το 148l, ήταν έθιμο να ανοίγονται οι πόρτες του Ναού της Αναστάσεως από Μουσουλμάνους, και τρεις ιερείς ή επίσκοποι να μπαίνουν μέσα στον Πανάγιο Τάφο του Χριστού. Ο ένας ήταν από τους Έλληνες, ο άλλος από τους Αρμένιους και ο τρίτος από τους Αιθίοπες, και αυτοί έμεναν έγκλειστοι μέσα στο Κουβούκλιο για όσο χρόνο χρειαζόταν κανείς να απαγγείλει το Placebo (ειδική προσευχή;;;), περίπου 15-20 λεπτά. Το επόμενο πράγμα που παρατήρησε ο Walther, ήταν να βγαίνει ένας Αρμένιος επίσκοπος από τον Πανάγιο Τάφο, με ένα πύρινο φως, και, αφού άναψαν όλα τα φώτα, τα «έθνη» παρήλασαν τρεις φορές γύρω από το Άγιο Κουβούκλιο. Περιέχει (Σχετ.: Επίσκοπος Αυξέντιος Φωτικής. Το Πασχάλιον Πυρ στην Ιερουσαλήμ: Μια Μελέτη της Τελετής του Αγίου Φωτός στον Ναό του Παναγίου Τάφου).

Τρύφων Korobeinikov, Μοσχοβίτης έμπορος που ταξίδεψε εκεί με συντροφιά, κατόπιν ειδικού διατάγματος του Μεγάλου Πρίγκηπα Ιωάννη Βασίλιεβιτς το 1583. Στο έργο Travels of Trifon Korabeinikov, 1593-1594. (Ταξίδια του Τρύφωνα Κοραμπεϊνικοφ) - Orthodox Palestinian collection (Ορθόδοξη Παλαιστινιακή Συλλογή) έκδοση 27η, Αγ. Πετρούπολη, 1888. (στα Ρώσσικα)

O Vasili Jakovlevich Gagara στο Βίος και Ταξίδια στην Ιερουσαλήμ και Αίγυπτο του Καζάνιου Vasili Jakovlevich Gagara (1634-1637). - Orthodox Palestinian collection (Ορθόδοξη Παλαιστινιακή Συλλογή), έκδοση 33η, Αγ. Πετρούπολη, 1891. (στα Ρώσσικα)

Ο Henry Maundrell, Άγγλος στρατιωτικός ιερέας (1696). (Σχετ.: Επίσκοπος Αυξέντιος Φωτικής. Το Πασχάλιον Πυρ στην Ιερουσαλήμ: Μια Μελέτη της Τελετής του Αγίου Φωτός στον Ναό του Παναγίου Τάφου).

Ο Πατριάρχης Νεκτάριος επιβεβαιώνει πως όταν είχε βρεθεί στα Ιεροσόλυμα, το Άγιο Φως το είχε πάρει από τον Πανάγιο Τάφο ο Πατριάρχης Παϊσιος. (Αρσενία Σουχάνοβα. Προσκυνήτρια (17ο μέρος). (στα Ρώσσικα)

Ο άγαμος ιερέας Ιππόλυτος Vishensky: (Σχετ.: Traveling of celibate priest Ippolit Vishensky in Jerusalem, Sinai and Afon. (Τα ταξίδια του άγαμου ιερέα Ιππόλυτου Βισένσκυ στα Ιεροσόλυμα, το Σινά και τον Άθωνα) (1707-1709). - Orthodox Palestinian collection (Ορθόδοξη Παλαιστινιακή Συλλογή), Έκδοση 61η, Αγία Πετρούπολη, 1914. (στα Ρώσσικα)

Ο Lukjanov Ioann, Μοσχοβίτης ιερέας που περιόδευε κατά τα χρόνια της βασιλείας του Πέτρου Α', από το 1710 μέχρι το 1711. (Avdulovsky F.M. Holy Fire Coming From Holy Sepulchre of Our God and Savior Jesus Christ on The Great Saturday in Jerusalem. (Το Άγιο Φως το Προερχόμενο από τον Πανάγιο Τάφο του Θεού και Σωτήρος Ημών Ιησού Χριστού κατά το Μεγάλο Σάββατο) Μόσχα, 1887, σελ. 37-41. (στα Ρώσσικα)

Barsky V.G. (Plaki-Albov), Αντιόχειος μοναχός - πεζοπόρος προσκυνητής, μεταξύ 1724 και 1727. Avdulovsky F.M. Holy Fire Coming From Holy Sepulchre of Our God and Savior Jesus Christ on The Great Saturday in Jerusalem. (Το Άγιο Φως το Προερχόμενο από τον Πανάγιο Τάφο του Θεού και Σωτήρος Ημών Ιησού Χριστού κατά το Μεγάλο Σάββατο) Μόσχα, σελ. 35-37. (στα Ρώσσικα)

Κωνσταντίνος Volnez (1784), Γάλλος σκεπτικιστής. ‘Εκανε αναφορά στο θαύμα του Αγίου Φωτός και παρόμοια στοιχεία πίστεως. (Σχετ.: Επίσκοπος Αυξέντιος Φωτικής. Το Πασχάλιον Πυρ στην Ιερουσαλήμ: Μια Μελέτη της Τελετής του Αγίου Φωτός στον Ναό του Παναγίου Τάφου).

Ο άγαμος ιερέας Μελέτιος, μοναχός του Ερημητηρίου του Σαρόφ, ο οποίος είχε ταξιδέψει εκεί μεταξύ 1793 και 1794. (στα Ρώσσικα)

Διήγηση του Μητροπολίτη Διονυσίου περί της παράδοξης εμφάνισης του Αγίου Φωτός το 1799. (Avdulovsky F.M. Holy Fire Coming From Holy Sepulchre of Our God and Savior Jesus Christ on The Great Saturday in Jerusalem. (Το Άγιο Φως το Προερχόμενο από τον Πανάγιο Τάφο του Θεού και Σωτήρος Ημών Ιησού Χριστού κατά το Μεγάλο Σάββατο), Μόσχα. (στα Ρώσσικα)

(Πηγή: «Πρώιμες μαρτυρίες περί του Αγίου Φωτός», Μετάφραση: Κ. Ν. από «Early testimonies about miracle of Holy Fire», holyfire.org , Ορθόδοξη Ομάδα Δογματικής Έρευνας)

Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ ΦΥΛΑΚΑ ΣΤΟΝ ΠΑΝΑΓΙΟ ΤΑΦΟ π. ΜΗΤΡΟΦΑΝΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΦΩΣ

Η μαρτυρία στήν οποία τώρα θά αναφερθούμε, είναι η μόνη πού έχουμε συναντήσει νά φθάνει μέχρι τά άδυτα του χώρου του Αγίου Φωτός, εκεί πού ανθρώπινο μάτι στην δεδομένη στιγμή δεν μπορεί να εισχωρήσει, πλην ενός, πού είναι ο ίδιος ο Πατριάρχης.

Από το βιβλίο «ΕΙΔΑ ΤΟ ΑΓΙΟ ΦΩΣ », του γνωστού Κύπριου Αρχιμανδρίτου π. Σάββα Αχιλλέως θα δανεισθούμε τώρα αυτή την περιγραφή. Βασίζεται σε μία συνέντευξη πού είχε δώσει πρό ετών, ο τότε φύλακας του Παναγίου Τάφου π. Μητροφάνης (έχει κοιμηθεί ήδη), και ο οποίος, παρ΄όλο πού ήταν φύλακας εξ΄απορρήτων του Παγκόσμιου αυτού προσκυνήματος και…. διαρκούς θαύματος, εν τούτοις διατηρούσε κάποια ίχνη καλόπιστης αμφιβολίας, επιζητώντας όμως να βρεί την αλήθεια.

Τό περιστατικό συνέβη τό 1926, επί Πατριάρχου Ιεροσολύμων Δαμιανού τού Α΄ . Ας δούμε το σχετικό κείμενο:

«…Όταν οι αιρετικοί αρχηγοί των ξένων δογμάτων, πάρουν την ευλογία από τον Πατριάρχη, τότε εκείνος βγαίνει από τον Ναό της Αναστάσεως και έρχεται απέναντι τού Ιερού Κουβουκλίου. Εκεί, σε ειδικές θέσεις κάθονται όλοι οι πρεσβευτές του κόσμου, οι αρχές της πόλεως, οι πρόξενοι, οι διευθυντές και αξιωματικοί της Αστυνομίας. Πλήθος επισήμων και ανεπισήμων ανθρώπων και εκπροσώπων του λαού. Από τις 10 η ώρα το πρωϊ του Μεγάλου Σαββάτου ως τις 11 γίνεται μεγάλος έλεγχος. Εξουσιοδοτημένα άτομα μπαίνουν μέσα στον Πανάγιο Τάφο.

Επάνω από το ιερό αυτό μνημείο της Ορθοδοξίας υπάρχουν κρεμασμένα 43 κανδήλια ολόχρυσα αναμμένα, ημέρα και νύχτα, εκ των οποίων: 13 κανδήλια ανήκουν στους Ορθόδοξους 13 κανδήλια ανήκουν στους Λατίνους 13 κανδήλια στους Αρμενίους και 4 στους Κόπτες Μονοφυσίτες. Όλα σχηματίζουν ένα παραπέτασμα από χρυσάφι.

Μέσα στον Πανάγιο Τάφο μπαίνουν την τελευταία ώρα, μόνο τα εξουσιοδοτημένα άτομα. Σκοπός τους είναι να σβήσουν τα 43 αναμμένα κανδήλια. Για όλη αυτή την τάξη του Αγίου Φωτός γίνεται αυστηρός έλεγχος και διαρκής παρακολούθηση. Παρακολουθούν τά πάντα, εκπρόσωποι των Λατίνων, των Αρμενίων και των Κοπτών μαζί με τον Ορθόδοξο επιτετραμμένο. Όλα αυτά, έχουν ένα και μόνο σκοπό. Μήπως σκοπίμως ή κατά λάθος, παραμείνη αναμμένο κανδήλι ή υπάρξει κάτι άλλο, πού είναι δυνατόν να μεταδώσει φώς. Γίνεται πλήρης συσκότιση του Παναγίου Τάφου καί ακολουθεί δεύτερος και τρίτος έλεγχος.

Πρέπει να εξακριβωθεί ότι κανένα άτομο δεν βρίσκεται μέσα στον Τάφο. Στις 11 το πρωϊ ακολουθεί η διαδικασία σφραγίσεως του Παναγίου Τάφου με δυό τεράστιες κορδέλες σε σχήμα «Χ» στις 4 γωνίες τής πόρτας, και μέ λειωμένο καθαρό κερί με τις μεγάλες σφραγίδες του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων πάνω τους. Η πράξη αυτή θυμίζει την απεγνωσμένη προσπάθεια των Εβραίων αρχόντων να σφραγίσουν τον ίδιο αυτό Τάφο, εδώ και 2000 χρόνια, για να μη κλαπεί ο Μεγάλος νεκρός. Ζήτησαν μάλιστα κουστωδία-φρουρά από τον Πιλάτο «σφραγίσαντες τον τάφον μετά της κουστωδίας» όπως σημειώνουν χαρακτηριστικά τά Ευαγγέλια.

Ερχόμενος τώρα ο Πατριάρχης με μεγαλοπρεπή συνοδεία, γίνεται Λιτανεία γύρω από το Ιερό Κουβούκλιο, και ακολούθως εξονυχιστικός έλεγχός του Πατριάρχη, παρουσία των επισήμων, ενώ στίς 12 ακριβώς θα κοπούν οι σφραγίδες ελέγχου για να μπεί μέσα.Άς δούμε όμως τις αποκαλύψεις του φύλακα του Παναγίου Τάφου, μοναχού Μητροφάνη, για το πώς είδε το Άγιο Φώς, το Μεγάλο Σάββατο του 1926. ΕΝΑ ΠΡΩΤΟΦΑΝΕΣ ΤΟΛΜΗΜΑ! Ο π. Μητροφάνης, φύλακας τού Παναγίου Τάφου γιά 58 ολόκληρα χρόνια! Τά πρώτα χρόνια είχε καί ο ίδιος τίς αμφιβολίες του γιά τό πώς δίνετε τό Άγιο Φώς μέχρι πού αποφάσισε να τό διαπιστώσει…. Εδώ, στό εσωτερικό τού Παναγίου Τάφου!

«Ήταν ακριβώς, δωδεκάμισυ το βράδυ τής Μεγάλης Παρασκευής προς το Μεγάλο Σάββατο. Η προετοιμασία μου (γι΄αυτή την επιχείρηση) αποτελείτο από ένα μικρό φακό, «φαναράκι», και λίγο νερό σ΄ένα μικρό δοχείο. Ήταν τόσο λίγο, ίσα για να ξεδιψάσει κανείς στις ώρες της αγωνίας μου. Τίποτα άλλο δεν με απασχολούσε πιά, αν και ήμουνα σίγουρος για την επιτυχία μου. Θα έλυνα μια διά παντός την απορία μου, και θα εγνώριζα ένα μυστικό πού κανείς μέχρι σήμερα δεν μπορούσε να γνωρίζει. Όταν τελείωσα κάθε λεπτομέρεια φώναξα τον βοηθό μου π.Νίκανδρο, να μού φέρει την σκάλα. Είμαστε εντελώς μόνοι.

Την στερέωσα, και ανέβηκα λέγοντάς του να πάρη την σκάλα, γιατί μόλις τελείωνα από τον καθαρισμό ψηλά, θα κατέβαινα πηδώντας κάτω. Ετσι και έγινε. Δεν είμαι σε θέση ούτε και έχω την δύναμι να περιγράψω τά αισθήματά μου. Τις ώρες εκείνες έζησα μία κατάσταση αλησμόνητη, γεμάτη φόβο και τρόμο. Κρύος ιδρώτας με περιέλουζε, τρέμοντας σε όλο μου το σώμα. Δεν θα διέφερα από μελλοθάνατο πού τον πηγαίνανε για εκτέλεση. Ενας φόβος πρωτοφανής και πρωτόγνωρος με συγκλόνιζε, και ένα ερώτημα έντονο και ελεγκτικό με αναστάτωνε, μέσα στην κρύπτη μου στο σκοτάδι….

Ποιος άλλος, μού έλεγε, τόλμησε ποτέ κάτι τέτοιο, στην μακρόχρονη Χριστιανική ιστορία του Παναγίου Τάφου; Εσύ, με ποιο δικαίωμα το αποφάσισες; Αν σε ανακαλύψουν εδώ πάνω κρυμμένο, π.Μητροφάνη, φαντάζεσαι τι έχει να γίνει, και ποιά άπολογία θα τολμήσεις να δώσεις; Όμως μέσα στις απαίσιες σκέψεις μου ορθωνόταν και η επιμονή μου. Επρεπε να μάθω για το Αγιο Φώς! Αν ήταν πράγματι θαύμα, ή αν ήταν κοροϊδία και απάτη…

Σε λίγο άρχισα πάλι να πέφτω σε μεταμέλεια. Σαν κάποιος να με έσπρωχνε λέγοντάς μου:

› Κατέβα κάτω γρήγορα, όσο έχεις καιρό. Γιατί σε λίγο θα αρχίσει η λειτουργία των Ορθοδόξων, μέχρι τις 4 το πρωϊ. Μετά θα έλθουν οι Αρμένιοι, κι΄εσύ θα είσαι αναγκασμένος να παραμένεις εδώ κουλουριασμένος, ακίνητος, αμίλητος, και ατάραχος. Κι΄αν δεν αντέξεις; Θα ακολουθήσουν μετά οι Λατίνοι, ως τις 6.30 το πρωϊ. Θα είσαι ακίνητος; Κι΄αν βήξεις; Αλλοίμονό σου τι έχεις να πάθεις, π. Μητροφάνη, έλεγα, ελεεινολογώντας τον εαυτό μου. Όλος ο κόσμος πιστεύει στό θαύμα αυτό, εσύ μόνο δεν πιστεύεις, κι΄είσαι και φύλακας του Παναγίου Τάφου, άθλιε…

Επί τέλους, στις 2 μετά τά μεσάνυκτα προς το Μεγάλο Σάββατο ο Ορθόδοξος ιερέας άρχισε την λειτουργία. Μετά, στις 4 κατέφθασαν οι Αρμένιοι, με την μονότονη, χωρίς αλλαγή ήχων ψαλμωδία τους. Στο τέλος, ήλθαν και οι Λατίνοι. Με στόμα κατάξερο από την αγωνία μου, πού το δρόσιζα βάζοντας λίγο νερό στα χείλη μου, και υποχρεωμένος να ακούω τά πάντα κρυμμένος, περίμενα την συνέχεια.

Τέλος, αποχωρώντας και ο τελευταίος Λατίνος, κατέφθασε ο γέροντάς μου, ο π. Ανατόλιος. Παρακολουθούσα με κάθε λεπτομέρεια τις κινήσεις του, προσπαθώντας να επισημάνω τίποτα ύποπτο. Κι΄ όταν στις 11 το πρωϊ σφραγίσθηκε ο Τάφος και μέσα στο Αγιο Κουβούκλιο πού ήμουν κρυμμένος απλώθηκε βαθύ σκοτάδι, άναψα το φακό μου. Πάνω στο Πανάγιο μνήμα του Χριστού, ήταν η Ιερή των ευχών φυλλάδα. Μέσα της ένα χονδρό, σβησμένο κερί. Και δίπλα, σβηστή και έτοιμη, η Αγία Κανδήλα περίμενε… Θα άναβε από τον Χριστό, ή, μέ φωτιά κάλπικη, από τον Πατριάρχη; Εσβυσα τον φακό και περίμενα…

ΠΩΣ ΒΓΑΙΝΕΙ ΤΟ ΑΓΙΟ ΦΩΣ…

Μέσα στο πέλαγος εκείνης της αγωνίας, άρχισα σιγανά να προσεύχομαι:

› Χριστέ μου, εσύ γνωρίζεις τις συνθήκες και την απόφασή μου να βρεθώ σ΄αυτήν την θέση. Όλα πηγάζουν από μία απορία, και από μία αδύνατη και κλονισμένη πίστη. Εγώ Κύριε, πιο αδύνατος από τον Ευαγγελιστή Ιωάννη, πού δεν πίστευε κι΄αυτός στην αρχή, ότι πραγματικά αναστήθηκες, ζητώ σήμερα να ιδώ με τά μάτια μου τι ακριβώς γίνεται εδώ μέσα, με το Άγιο Φώς…

Σταμάτησα την προσευχή μου, και άναψα τον φακό. Εβλεπα καθαρά το μυστηριώδες «κερί» μέσα στο βιβλίο προσευχών, και οι υποψίες μου μεγάλωναν. «Αχ! αυτό το «κερί» μονολόγησα. Τι γυρεύει εδώ μέσα, αυτό το κερί; Διέκοψα απότομα τις σκέψεις μου, καθώς η πόρτα του Παναγίου Τάφου άνοιξε και μπήκε στα σκοτεινά ο ίδιος ο Πατριάρχης. Κρυμμένος από πάνω τον έβλεπα! Ήταν 12 ακριβώς το μεσημέρι. Η αγωνία μου μεγάλωνε, ενώ ένα σφίξιμο άρχισε να απειλεί την καρδιά μου, έτοιμος να λιποθυμίσω.

Άκουγα ήδη τά πρώτα βήματα του Πατριάρχη, στον χώρο του Ιερού Λίθου. Διέκρινα την σιλουέτα του καθώς έσκυψε για να μπεί στο Ζωοδόχο Μνήμα. Αρχισε νά προσεύχεται… Εκείνη ακριβώς την στιγμή, μέσα στην απέραντη νεκρική σιωπή πού μόλις αισθανόμουν την αναπνοή μου, άκουσα ένα ελαφρό σφύριγμα. Ήταν παρόμοιο με λεπτή αύρα, πνοής ανέμου. Και αμέσως μετά, ένα αλησμόνητο θέαμα με συγκλόνισε. Είδα, ένα γαλάζιο Φώς να απλώνεται σιγά-σιγά, σ΄ ολόκληρο τον Ιερό χώρο του Τάφου. Το γαλάζιο αυτό Φώς, το έβλεπα να στριφογυρίζει σαν ένας δυνατός ανεμοστρόβιλος πού με ορμή ξεριζώνει πανύψηλα δέντρα και τα αρπάζει πηγαίνοντάς τα, μίλια μακρυά. Πόση ανησυχία είχε, εκείνο το παράξενο Φώς! Μέσα από το Φώς αυτό, έβλεπα καθαρά τον Πατριάρχη και χοντρές σταλαγματιές ιδρώτα να κυλούν στο πρόσωπό του.

Όπως ήταν γονατιστός, έφερε το χέρι του στο κενό πού δημιουργούσε το «κερί» στο βιβλίο. Πάνω στο μάρμαρο του Μνήματος ακούμπησε τις 4 δεσμίδες των 33 λευκών κεριών, όσα τά χρόνια του Χριστού, και φωτιζόμενος από το μυστηριώδες εκείνο Φώς άρχισε να διαβάζει τις ευχές. Τότε, το κάπως ήρεμο εκείνο γαλάζιο Φώς άρχισε να κινείται ανήσυχα. Ήταν ένα αφάνταστο και απερίγραπτο στριφογύρισμα, δυνατότερο από το πρώτο. Και αμέσως μετά, άρχισε να μεταβάλλεται σε ένα λαμπερό ολόλευκο Φώς, όπως περιγράφεται από τον Ευαγγελιστή, στην τού Χριστού Μεταμόρφωση! Το Φώς αυτό, μεταμορφώθηκε σε λίγο σε έναν ολοφώτεινο δίσκο Ήλιου, σταματημένο πάνω από τον Πατριάρχη. Τον είδα να υψώνει κατόπιν τις δεσμίδες των κεριών στον αέρα, περιμένοντας «κάτι». Ήταν η βοήθεια του Θεού πού περίμενε! Και όπως σιγά-σιγά ύψωνε παρακλητικά στον ουρανό τά χέρια του, λίγο πρίν φθάσουν στο ύψος της κεφαλής του, εν ριπή οφθαλμού, σαν να άγγιξαν τά κεριά σε αναμμένο καμίνι, πήραν φωτιά, μαζί και η Αγία Κανδήλα! Και ξαφνικά, χωρίς κάν να το καταλάβω, χάθηκε από τά μάτια μου ο ολόλαμπρος αυτός δίσκος…

Τά μάτια μου γέμισαν δάκρυα. Το σώμα μου καιγόταν ολόκληρο. Μια αίσθηση πυρακτωμένης καμίνου με περιέζωνε. Ο Άγιος εκείνος γέροντας Πατριάρχης, φανερά συγκινημένος, οπισθοχώρησε με τα αναμμένα κεριά προς την έξοδο, σεβόμενος να γυρίσει την πλάτη στον Ιερό εκείνο χώρο. Βγήκε στον προθάλαμο του Αγίου Λίθου δίνοντας την μία δεσμίδα αναμμένων κεριών στον Αρμένιο Πατριάρχη, (σύμφωνα με τά προνόμια), πού τον περίμενε αμίλητος στην πόρτα. Έπειτα, από την δεξιά οπή του Αγίου Κουβουκλίου έδωσε πρώτος το Άγιον Φώς στον Ορθόδοξο Αρχιερέα, πού περίμενε. Και εκείνος, βασταζόμενος στους ώμους των Ορθοδόξων πιστών πού φώναζαν από ενθουσιασμό «... ο Χριστός είναι Θεός δικός μας καί αληθινός», το μετέφερε στον Ναό της Αναστάσεως δίπλα, γιά να μεταφερθεί από εκεί, οδικώς, αεροπορικώς, ή με καμήλες, σε όλο τον Ορθόδοξο κόσμο πού τό περίμενε γιά τήν Ανάσταση…

Μέσα στις φωνές ενθουσιασμού και χαράς για το Άγιο Φώς, πήδησα κάτω από την κρύπτη μου, και παρουσιάσθηκα στον γέροντά μου, τον π.Ανατόλιο. Πολύ αργότερα εξομολογήθηκα την πράξη μου αυτή στον ίδιο τον Πατριάρχη, βάζοντάς μου κανόνα για αυτή την παρακοή μου…

Σύμφωνα με την τάξη των προνομίων στους Αγίους Τόπους, πού πηγάζει από την δογματική αλήθεια πίστεως, μόνο Ορθόδοξος Πατριάρχης επιτρέπεται να μεταδώσει σε πιστούς, το ζωντανό αυτό Φώς! Από το χέρι του θα το πάρουν οι αιρετικοί. Πρώτα ο Αρμένιος, και μετά ο Λατίνος, άν τό ζητήσει. Γίνεται αυτό, για να έλθουν κάποτε σε συναίσθηση πίστεως, για να καταλάβουν ότι βρίσκονται σε «λάθος δρόμο», και να επιστρέψουν στην Ορθοδοξία, από την οποία έφυγαν, το 1054 οι Παπικοί, και το 1517 οι Διαμαρτυρόμενοι. Και αφού πιστέψουν, να εκπληρωθούν οι αιώνιοι λόγοι του Χριστού, «… καί τότε γεννήσεται μία ποίμνη, είς ποιμήν» (Ιωάν.ι΄16).

Δείτε εδώ τα σχετικά με τη συνέντυξη του π. Μητροφάνη στο δημοσιογράφο Αντώνη Λεώνη (Πύλες του Ανεξήγητου, ALTER).

(Πηγή: από το βιβλίο «ΕΙΔΑ ΤΟ ΑΓΙΟ ΦΩΣ», π. Σάββας Αχιλλέως, «ΑΓΙΟ ΦΩΣ - Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ ΦΥΛΑΚΑ ΣΤΟΝ ΠΑΝΑΓΙΟ ΤΑΦΟ π. ΜΗΤΡΟΦΑΝΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΦΩΣ - ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ Η ΖΩΣΑ ΠΙΣΤΗ», Νέα Εποχή )

Σχόλιο Τ.Ι.: Το μέγα Θαύμα του Αγίου Φωτός έχουν κατά καιρούς αμφισβητήσει διάφοροι Ορθόδοξοι, και μη, κληρικοί και λαϊκοί, Ελληνικής καταγωγής (εκτός των ξένων). Παραθέτουμε μερικά παραδείγματα:

(1) Αποσπάσματα από το «Διάλογο» του Κοραή για το Άγιο Φώς:

«Δοκίμασε να κηρύξης εις τους προσκυνητάς, ότι ματαίως εξοδεύουν τόσα χρήματα, ματαίως κοπιάζουν ταξιδεύοντες μακράν δια θαύμα, δοκίμασε να διδάξης την τόσην απλήν αλήθειαν ταύτην, και θέλεις ιδεί στράτευμα προσκυνητών μεθυσμένων, ή ώς δέν αισχύνονται να ονομάζωνται Χατζήδων, στρατηγούμενον απο ολίγους θρασυτάτους γόητας, πνέοντας τον όλεθρον σου, ώς ανατροπέως των καθεστώτων…

… θαύμα αισχροκέρδιας, μηχανουργήματα λαοπλάνων ιερέων» και «ψευδοκαταίβατα φώτα της Ιερουσαλήμ.

Αναίσχυντη θαυματοποιία και πλάσμα του μεσαίωνα, κατασκευασμένο από σκοταδιστές Καπουτσίνους.

Της Ελλάδος ο κοινός λαός, μωρός ότι πιστεύει το άγιον φως.

Ιερείς και λαός να καθαρισθώσιν από της δεισιδαιμονίας το όνειδος.

Οι ποιμένες, πρώτοι αυτοί το γέννημα του σκότους να σβέσωσι και τους τρέχοντας εις θέαν και προσκύνησιν αυτού, να εμποδίζωσιν.

Μοναχοί θρασύτατοι γόητες επινόησαν το θαύμα του αγίου φωτός, για να ενισχύσουν τον ηλίθιο ζήλο των προσκυνητών.

Όνειδος και αίσχος, στρατηγούμενον από θρασύτατους θαυματοπλάστες. Αξιοθρήνητοι οι κατ έτος τρέχοντες μωροί και πλανημένοι προσκυνητές του θαύματος.

Τέτοιων θαυμάτων έχουν ανάγκη οι ψευδοθρησκείες.

Ασυγχώρητον, με παντοειδείς δόλους να υπερασπίζεται η θρησκεία πλαστά θαύματα και πάσης λογής ανομήματα.

Ελευθερώστε την Ανατολική εκκλησία από το όνειδος του αισχρού θαυματουργήματος.

Το άγιον φως είναι πλάσμα ασεβές και αναίσχυντον, πλάσμα Λατίνων μοναχών και φραγγοπατερικόν γέννημα.

Μην πιστεύετε λοιπόν όσα λέγουν περί του αγίου φωτός.»

(Πηγή: Αυτόχθονες Έλληνες)

(2) Πρωτοπρεσβύτερος του Οικουμενικού Θρόνου, π. Γεώργιος Τσέτσης, σε άρθρο του στο ΒΗΜΑ στις 21/4/2006:

«Υπάρχει, αιώνες τώρα, διάχυτη η πεποίθηση στον ευσεβή μεν, αλλά θεολογικά και λειτουργικά απαίδευτο ορθόδοξο πιστό, που ψάχνει για «θαύματα» προκειμένου να πληρώσει το πνευματικό του κενό, ότι κατά την τελετή αφής το Άγιον Φως κατέρχεται θαυματουργικά «ουρανόθεν» για να ανάψει την λαμπάδα του Πατριάρχου.

Όπως όμως αναφέρει ο διαπρεπείς καθηγητής Κωνσταντίνος Καλοκύρης στο περισπούδαστο σύγγραμμά του «Το Αρχιτεκτονικό Συγκρότημα του Ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων και το Θέμα του Αγίου Φωτός» πρόκειται για έναν θρύλο, ο οποίος καλλιεργήθηκε στους Άγιους Τόπους μετά την εισβολή των σταυροφόρων και μέσα στα πλαίσια της διαμάχης Ορθοδόξων Λατίνων και Αρμενίων, που ο καθείς διεκδικούσε δι’ εαυτόν το προνόμιο του «λαμβάνειν εξ ουρανού» το ανέσπερο Φως!»

«Η θέση του αυτή, πέρασε στα ψιλά γράμματα, ενώ επίσημα το Οικουμενικό Πατριαρχείο ουδέποτε αναφέρθηκε στο θέμα, αφήνοντας με τη σιωπή του να εννοηθεί ότι είναι σύμφωνο με τις απόψεις του λόγιου ιερέως, ο οποίος ως γνωστόν αποτελεί έναν από τους στενότερους συνεργάτες του Οικουμενικού Πατριάρχη.»

(Πηγή: Ακτίνες)

(3) Σε video (εκπομπή Γρίζες Ζώνες, MEGA, 2001) μιλάει ο Μητροπολίτης Πέτρας Κορνήλιος (που διατέλεσε Τοποτηρητής του Θρόνου του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων και συμμετείχε σε σχετική τελετή με το Άγιο Φώς) για το όλο γεγονός:

«Οι ευχαί έχουν τη δύναμη να αγιάσουν το φυσικό φως. Διότι όπως ξέρουμε υπάρχει και το υπερφυσικό φως. Εδώ μιλούμε για φυσικό φως αλλά αι ευχαί αι οποιαι αναγιγνώσκονται υπό του Πατριάρχου ή υπό του Αρχιερέως καθαγιάζουν και το φυσικό φως και επομένως έχει τη χάρη του Αγίου Φωτός. Είναι φυσικό φως το οποίον ανάβεται από την ακοίμητο καντήλα η οποία φυλάσεται εις το σκευφυλάκιο του Ναού της Αναστάσεως… Το θαύμα είναι η επίκλησης ή η προσευχή του Αρχιερέως και αγιάζεται το φως!»

 

Πηγή: Ιερά Μονή Παντοκράτορος Μελισσοχωρίου , holyfire.org , Ορθόδοξη Ομάδα Δογματικής Έρευνας , Νέα Εποχή , Αυτόχθονες Έλληνες , Ακτίνες