Για να καταλάβετε το κείμενο που παραθέτουμε πιο κάτω, έχετε υπόψη ότι saheeh (σαχίχ) όσον αφορά κάποιο χαντίθ, δηλ. κάποιο λόγο που συνήθως είναι του «προφήτη» Μουχάμμαντ, σημαίνει «αυθεντικό», mawqoof (μαουκούφ) σημαίνει κάποιο χαντίθ που αποτελεί δήλωση ενός Συντρόφου του Μουχάμμαντ, την οποία αυτός δεν απέδωσε απευθείας στον Μουχάμμαντ, ενώ isnaad σημαίνει «αλυσίδα αφηγητών», δηλ. ποιος αφηγήθηκε το χαντίθ σε ποιον, μέχρι να φτάσει το χαντίθ σε αυτόν που το κατέγραψε. Σύμφωνα με τους λογίους του Ισλάμ που έκαναν το «ξεσκαρτάρισμα» ανάμεσα στα χιλιάδες αχαντίθ, για να χαρακτηριστεί ένα χαντίθ αυθεντικό πρέπει να πληροί 5 προϋποθέσεις:
1) Καθένας από τους αφηγητές του να ήταν καλού χαρακτήρα
2) Καθένας από τους αφηγητές του να είχε καλή μνήμη
3) Η αλυσίδα αφηγητών να μην διακόπτεται από την αρχή ως το τέλος
4) Το χαντίθ να είναι βάσιμο και χωρίς ανωμαλίες στην αλυσίδα αφηγητών και στο κείμενό του
5) Το χαντίθ να είναι βάσιμο και χωρίς λάθη στην αλυσίδα αφηγητών και στο κείμενό του.
Μπορείτε να επιβεβαιώσετε ότι αυτά ισχύουν, επισκεπτόμενοι την έγκυρη ισλαμική ιστοσελίδα http://www.onislam.net/english/shariah/hadith/faqs/452206-what-is-a-hadith-sahih-and-its-isnad-is-sahih.html
Ας προχωρήσουμε λοιπόν στην ανάγνωση του κειμένου με τίτλο «Βεβαίωση πως ο Αλλάχ έχει δύο πόδια» , (Affirmation that Allah has two feet) το οποίο μπορείτε να βρείτε στα αγγλικά στη σελίδα http://islamqa.info/en/166843 . Πρόκειται για τον έγκυρο ισλαμικό ιστότοπο «IslamQuestionandAnswer», με γενικό επόπτη (General Supervisor) τον σεΐχη (Shaykh) Muhammad Saalih al-Munajjid. Στον οποίο κάποιος απηύθυνε την παρακάτω ερώτηση:
|
Είμαι ένας αναζητητής της γνώσης και είμαι μπερδεμένος: Οφείλουμε να βεβαιώνουμε πως ο Αλλάχ έχει δύο πόδια – όπως αναφέρεται μέσα στο mawqoof χαντίθ, το isnaad του οποίου καταλήγει με τα λόγια του IbnAbbaas: “Το kursiy (υποπόδιο) είναι η θέση των ποδιών”; Ή οφείλουμε να βεβαιώνουμε πως ο Αλλάχ έχει μόνο ένα πόδι, όπως λέει μέσα το χαντίθ: “… μέχρι ο Θεός της Δόξας τοποθετήσει το πόδι Του πάνω της…); Αν ο Αλλάχ έχει δύο πόδια, τότε θα τοποθετήσει ο Αλλάχ –ας είναι δοξασμένος και εξυψωμένος- και τα δύο Του πόδια πάνω στην Κόλαση, λαμβάνοντας υπ’ όψιν το γεγονός πως στα λόγια του Προφήτη (οι ευλογίες και η ειρήνη του Αλλάχ ας είναι επάνω του) το “πόδι Του” εμφανίζεται στην Γενική (ή ως Κτητική) και -όπως γνωρίζουμε- η γενική στον ενικό αριθμό είναι γενική σε νόημα; Δοξασμένος ο Αλλάχ. |
Η απάντηση του σεΐχη, που ταξινομήθηκε στην ενότητα «Βασικά δόγματα της πίστεως – Ταουχίντ (Μονοθεϊσμός) Ονόματα και χαρακτηριστικά του Αλλάχ»[1] έχει ως εξής:
|
Ένα από τα χαρακτηριστικά του Αλλάχ – ας είναι δοξασμένος και εξυψωμένος – είναι το πόδι. Η απόδειξη για αυτό είναι η αναφορά που αφηγείται ο al-Bukhaari (6661) και Muslim (2848) από τον AnasibnMaalik, σύμφωνα με την οποία ο Προφήτης (οι ευλογίες και η ειρήνη του Αλλάχ ας είναι επάνω του) είπε: «Η Κόλαση συνεχώς θα λέει, ‘Είναι και άλλοι (να έρθουν);’ μέχρι ο Κύριος της Δόξας – ας είναι δοξασμένος και εξυψωμένος – να τοποθετήσει το πόδι Του επάνω της, και τότε αυτή θα πει, ‘Αρκετοί, αρκετοί, δια της δόξας Σου!’, και όλα τα τμήματά της θα ενωθούν μαζί .» Οι Al-Bukhaari (4850) και Muslim (2847) αφηγήθηκαν πως ο AbuHurayrah (είθε να ευχαριστεί τον Αλλάχ) είπαν: «Ο προφήτης (οι ευλογίες και η ειρήνη του Αλλάχ ας είναι επάνω του) είπε: «Η Κόλαση και ο Παράδεισος φιλονικούσαν, και η Κόλαση είπε: ‘Εγώ έχω τύχει εύνοιας, με τους υπερήφανους και τους υπερόπτες.’ Ο Παράδεισος είπε: ‘Τι συμβαίνει με μένα, ώστε κανείς δεν θα εισέλθει μέσα μου παρά μόνο οι αδύναμοι, οι ταπεινοί και οι ποδοπατημένοι;’ Ο Αλλάχ, – ας είναι δοξασμένος και εξυψωμένος – είπε στον Παράδεισο: ‘Εσύ είσαι το έλεός Μου, δια του οποίου θα δείξω έλεος σε οποιονδήποτε από τους δούλους Μου θελήσω. Και ο καθένας σας θα είναι πλήρης.’ Όσο για την Κόλαση, δεν θα είναι πλήρης μέχρι ο Αλλάχ – ας είναι δοξασμένος και εξυψωμένος – να τοποθετήσει το πόδι Του επάνω της και πει ‘Αρκετά, αρκετά.’ Τότε θα είναι πλήρης και όλα τα μέρη της θα ενωθούν μαζί, και ο Αλλάχ δεν θα συμπεριφερθεί άδικα σε οποιοδήποτε μέρος της δημιουργίας Του. Όσο για τον Παράδεισο, ο Αλλάχ θα δημιουργήσει μια δημιουργία μόνο για αυτόν.» Αυτό δείχνει πως επιβεβαιώνεται ότι ο Αλλάχ – ας είναι εξυψωμένος – έχει ένα πόδι. Ο Ibn ‘Abbaas (είθε να ευχαριστεί τον Αλλάχ) είπε: «Το Kursiy (υποπόδιο) είναι η θέση των δύο ποδιών, και το μέγεθος του θρόνου δεν είναι δυνατόν να γίνει γνωστό.” Αυτό αφηγήθηκε από τον IbnKhuzaymah στο at-Tawheed, 1/248, no. 154, τον IbnAbiShaybah στο al-‘Arsh, 61, τον ad-Daarimi στο ar-Radd ‘alaal-Muraysi, τον Abdullahibnal-ImamAhmad στο as-Sunnah, και τον al-Haakim στο al-Mustadrak, 2/282 (αυτός το ενέταξε στα saheeh σύμφωνα με τους όρους των δύο σεΐχηδων – τον al-Bukhaari και τον Muslim – και συμφώνησε μαζί του ο adh-Dhahabi. Παρομοίως χαρακτηρίστηκε ως saheeh από τον al-Albaani στο Mukhtasaral-‘Uluw, σελ. 102, και από τον AhmadShaakir στο ‘Umdatat-Tafseer, 2/163. Ο AbuMoosaal-Ash‘ari (είθε να ευχαριστεί τον Αλλάχ) είπε: «Το Kursiy (υποπόδιο) είναι η θέση για τα δύο πόδια, και τρίζει όπως τρίζει μια σέλλα.» Αυτό αφηγήθηκε από τον ‘Abdullahibnal-ImamAhmad στο as-Sunnah, τον IbnAbuShaybah στο al-‘Arsh, 60, και από τον IbnJareer, τον al-Bayhaqi και άλλους. Το isnaad του χαρακτηρίστηκε ως saheeh στο al-Fath, 8/47 και από τον al-Albaani στο Mukhtasaral-‘Uluw, σελ. 123-124 Οι δύο αυτές αναφορές επιβεβαιώνουν πως ο Αλλάχ – ας είναι δοξασμένος και εξυψωμένος – έχει δύο πόδια, και αυτό είναι η πίστη του Ahlas-Sunnah. Ο Ιμάμης Abu ‘Ubaydal-QaasimibnSalaam (είθε ο Αλλάχ να τον ελεεί) είπε: «Αυτά τα χαντίθ που λένε πως ο Κύριός μας χαμογελά με την απόγνωση των δούλων Του όταν σύντομα αλλάξουν τα πράγματα, και πως η Κόλαση δεν θα γεμίσει μέχρι ο Κύριός σας να τοποθετήσει το πόδι Του επάνω της, και πως το Kursiy (υποπόδιο) είναι η θέση για τα δύο πόδια – αυτά τα χαντίθ, όπως αφηγούνται, είναι αληθινά κατά την γνώμη μας∙ είχαν αφηγηθεί από αξιόπιστους αφηγητές σε άλλους αξιόπιστους αφηγητές. Αν όμως μας ρωτήσουν για το νόημά τους, δεν τα εξηγούμε, και ούτε έχουμε δει ποτέ κανένα λόγιο να συζητά τα νοήματά τους.» Αφηγήθηκε από τον al-Bayhaqi στο al-Asma’ wa’s-Sifaat, 2/198, τον Ibn ‘Abdal-Barr στο at-Tamheed, 7/149 Στο Fataawaal-Lajnahad-Daa’imah (2/376) αναφέρει: Αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να βεβαιώνουμε αυτό που ο Αλλάχ έχει επιβεβαιώσει για τον εαυτόν Του, όπως δύο χέρια, δύο πόδια, δάχτυλα και άλλα χαρακτηριστικά που αναφέρονται στο Κοράνι και την Σούννα, με τρόπο που αρμόζει στον Αλλάχ – ας είναι εξυψωμένος – χωρίς να παραποιείται το νόημα, συζητώντας πώς, παρομοιάζοντάς Τον στην δημιουργία Του ή αρνούμενοι οποιοδήποτε από τα χαρακτηριστικά Του, επειδή Εκείνος – ας είναι εξυψωμένος – λέει (ερμηνεία της έννοιας): “Πες, (Ω Μωάμεθ (ειρήνη σε αυτόν)): “Είναι ο Αλλάχ, ο Ένας. Ο Allah-us-Samad (Ο Αυτάρκης Κύριος, τον Οποίον έχουν ανάγκη όλα τα δημιουργήματα, ο Οποίος ούτε τρώει ούτε πίνει). Δεν γεννά, ούτε ήταν γεννητός; Και δεν υπάρχει κανείς να είναι ίσος ή συγκρίσιμος με Εκείνον.” [al-Ikhlaas 112:1-3] “Δεν υπάρχει τίποτε σαν Εκείνον, και Εκείνος είναι ο Ακούων τα πάντα και ο τα πάντα βλέπων” [ash-Shoora 42:11]. Έτσι παίρνουμε όλα αυτά (τα χαρακτηριστικά) ως αληθή πραγματικώ τω τρόπω και όχι μεταφορικά. Όσο το να πηγαίνουμε στα άκρα για να βεβαιωθούν χαρακτηριστικά που δεν αναφέρονται στο Κοράνι ή Σούννα, οφείλουμε να αποφεύγουμε να το διαπράττουμε αυτό. Μόνιμη Επιτροπή για την Ακαδημαϊκή Έρευνα και έκδοση Fatwas : Bakr Abu Zayd, ‘Abd al-‘Azeez Aal ash-Shaykh, Saalih al-Fawzaan, ‘Abdullah ibn Ghadyaan, ‘Abd al-‘Azeez ibn ‘Abdullah ibn Baaz. Τέλος παράθεσης. Ο Σεΐχης ‘Abdar-Rahmaanal-Barraak (είθε να τον διαφυλάξει ο Αλλάχ) είπε: Αυτό το χαντίθ επιβεβαιώνει πως ο Αλλάχ – ας είναι δοξασμένος και εξυψωμένος – έχει πόδι. Τα Ahlas-Sunnah βεβαιώνουν πως ο Αλλάχ έχει εκείνο που αναφέρεται μέσα στο χαντίθ αυτό με αληθή τρόπο, όπως βεβαιώνουν όλα τα άλλα θεϊκά χαρακτηριστικά, όπως βεβαιώνουν ότι έχει δύο χέρια και δύο μάτια, και λένε πως Εκείνος – ας είναι δοξασμένος και εξυψωμένος – έχει δύο πόδια, όπως αναφέρεται μέσα στην πασίγνωστη αναφορά από τον Ibn ‘Abbaas που περιγράφει το Kursiy (υποπόδιο) και λέει πως είναι η θέση για τα πόδια, δηλαδή, τα πόδια του Κυρίου – ας είναι δοξασμένος και εξυψωμένος. Η θεώρηση περί των ποδιών και των χεριών είναι η ίδια, και δεν υπάρχει χώρος για διαφοροποίηση. Τέλος παράθεσης από το Sharh al-Waasitah, σελ. 172 Αυτό που αποδεικνύεται είναι πως ο Αλλάχ – ας είναι εξυψωμένος – θα τοποθετήσει το πόδι Του πάνω στην Κόλαση. Πιστεύουμε σε αυτό, αλλά σταματούμε στο σημείο αυτό και αποφεύγουμε να προχωρούμε πιο πέρα (στην συζήτηση). Δεν λέμε πως θα τοποθετήσει και τα δύο Του πόδια πάνω της, ακριβώς όπως δεν λέμε πως Εκείνος έγραψε την Τορά με τα δύο Του χέρια. Μάλλον προσκολλώμεθα σε ό,τι έχει αφηγηθεί, επειδή σε ό,τι αφορά τα θεϊκά χαρακτηριστικά, το ζήτημα βασίζεται πάνω σε tawqeef (δηλαδή, στο να περιορίζεται μόνο σε ό,τι έχει αφηγηθεί σε ηχητικά κείμενα). Και ο Αλλάχ γνωρίζει καλύτερα.” |
Όπως είδαμε λοιπόν, σύμφωνα με το Ισλάμ, ο Αλλάχ έχει δυο πόδια, δυο χέρια και δυο μάτια, με δυο λόγια στο Ισλάμ υπάρχει ανθρωπομορφισμός : «Ανθρωπομορφισμός νοείται η προσπάθεια του ανθρώπου να αποδώσει σε μη ανθρώπινα όντα, αντικείμενα, φυσικά ή υπερφυσικά φαινόμενα, ανθρώπινες ιδιότητες ή μορφή».[2] Τον ανθρωπομορφισμό τον γνωρίζουμε ήδη από τους αρχαίους Έλληνες, Ρωμαίους κ.α. ειδωλολατρικούς λαούς, αλλά δεν περιορίζεται στις δικές τους ειδωλολατρικές θρησκείες. Για την ακρίβεια, «και η Ιουδαϊκή θρησκεία και η Μουσουλμανική καίτοι απαγορεύουν την απεικόνιση του “Θείου”, με ανθρωπομορφισμό τον εννοούν (να ομιλεί, να σκέπτεται και να αποφασίζει)».[3] Με δυο λόγια, η απαγόρευση απεικόνισης του Θείου που υπάρχει στο Ισλάμ και που παρουσιάζεται ως υψηλό πνευματικό χαρακτηριστικό αυτής της θρησκείας, είναι ένα προκάλυμμα του πόσο ανθρωπομορφική, βαθιά υλιστική και χονδροειδής είναι η προσέγγιση της θρησκείας αυτής προς το θείο, αφού σύμφωνα με αυτήν ο Θεός έχει «δύο χέρια, δύο πόδια, δάχτυλα και άλλα χαρακτηριστικά που αναφέρονται στο Κοράνι και την Σούννα» και «παίρνουμε όλα αυτά (τα χαρακτηριστικά) ως αληθή πραγματικώ τω τρόπω και όχι μεταφορικά».
Όλα αυτά όμως, έρχονται σε απόλυτη αντίθεση με τον Χριστιανισμό. Όπως σημειώνει ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκι, ακόμα και «οι ανθρωπομορφίτες της αιγυπτιακής ερήμου», οι οποίοι κατηγορήθηκαν από τους οπαδούς του Ωριγένη ως αιρετικοί που, παρασυρόμενοι από την «ιουδαϊκή αδυναμία» (τον ανθρωπομορφισμό) φαντάζονται τον Θεό με ανθρώπινα χαρακτηριστικά, απλά την ώρα που προσεύχονταν εστιάζονταν στη μορφή που πήρε ο Λόγος του Θεού με την ενσάρκωσή Του.[4] Αυτό μπορεί να μην είναι το τέλειο, καθώς το ζητούμενο είναι στην προσευχή ο νους να είναι άδειος από οποιαδήποτε εικόνα, δεν είναι όμως και κατακριτέο, καθώς ο Θεάνθρωπος είναι όχι μόνο ο προαιώνιος Λόγος του Θεού, αλλά και το ιστορικό πρόσωπο Ιησούς Χριστός, με μητέρα και κανονικότατο ανθρώπινο σώμα, αλλά και όλα τα αδιάβλητα πάθη[5] : «…η ίδια η υπόσταση του Θεού Λόγου έγινε υπόσταση με σάρκα, και σχετικά μ’ αυτό ‘ο Λόγος σαρκώθηκε’, δηλαδή χωρίς μεταβολή, και
η σάρκα έγινε Λόγος χωρίς μεταβολή, και ο Θεός έγινε άνθρωπος· διότι ο Λόγος ήταν Θεός και ο άνθρωπος έγινε Θεός χάρη στην υποστατική ένωση.»[6]
Ασφαλώς, γνωρίζουμε ότι διάφοροι απολογητές του Ισλάμ μαζεύουν κακομεταφρασμένα εδάφια της Παλαιάς Διαθήκης από τα οποία προσπαθούν να εξάγουν τραβηγμένα από τα μαλλιά συμπεράσματα, ότι δήθεν και οι χριστιανοί έχουν ανθρωπομορφική θεώρηση του Θεού. Δυστυχώς όμως γι’ αυτούς, για τους χριστιανούς ισχύουν οι αρχές που διατυπώθηκαν αιώνες τώρα στο έργο «Έκδοσις ακριβὴς της ορθοδόξου πίστεως» του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού:
|
«Γνωρίζουμε και ομολογούμε ότι ο Θεός είναι χωρίς αρχή και τέλος, αιώνιος, παντοτινός, αδημιούργητος, αμετάβλητος, αναλλοίωτος, απλός, ασύνθετος, ασώματος, αόρατος, αψηλάφητος, απερίγραπτος, άπειρος, απεριόριστος, ακατάληπτος, αχώρητος στο νου, αγαθός, δίκαιος, παντοδύναμος, δημιουργός όλων των κτισμάτων,παντοκράτορας, παντεπόπτης, προνοητής όλων, εξουσιαστής και κριτής.[7] {…} Επειδή όμως βρίσκουμε στην Αγία Γραφή να έχουν ειπωθεί πάρα πολλά για το Θεό με τρόπο ανθρωπομορφικό, πρέπει να γνωρίζουμε, εφόσον είμαστε άνθρωποι και έχουμε αυτή την παχιά σάρκα, ότι είναι αδύνατο να εννοήσουμε ή να μιλήσουμε για τις θείες, υψηλές και άϋλες ενέργειες της θεότητος, εάν δεν χρησιμοποιήσουμε ανάλογες σε μας εικόνες, τύπους και σύμβολα. Όσα, λοιπόν, λέμε με ανθρωπομορφικό τρόπο για το Θεό, τα λέμε με συμβολική σημασία, και έχουν κάποιο βαθύτερο νόημα· διότι το θείο είναι απλό και δεν παίρνει σχήματα. |
Στο μέλλον, πρώτα ο Θεός, θα αναφερθούμε στις αποτυχημένες προσπάθειες απολογητών του Ισλάμ να παρουσιάσουν την ιδέα περί Θεού που προωθεί το Κοράνι ως δήθεν ανώτερη από αυτήν που περιγράφει η Αγία Γραφή. Στο μεταξύ, οι μουσουλμάνοι που βλέπουν πόσο θεοπρεπέστερη είναι η χριστιανική αντίληψη περί Θεού από τις χονδροειδείς υλιστικές χειροποδολογίες του Κορανίου και της Σούννα, αλλά από εγωισμό και άλλους λόγους που αυτοί ξέρουν, δεν σκοπεύουν να πάψουν να τις προωθούν και να τις υπερασπίζονται, ας παρηγορηθούν: Κι αυτό όχι επειδή θα μπορούσε το Ισλάμ να πάσχει και από ζωομορφισμό εκτός από ανθρωπομορφισμό, να παρουσιάζει π.χ. τον Αλλάχ με κεφάλι σκύλου όπως οι αρχαίοι Αιγύπτιοι τον Αννούβι, ή επειδή ο Αλλάχ έχει τουλάχιστον δύο πόδια αντί για ένα… Αλλά επειδή ο πραγματικός Θεός που περιγράφουν και λατρεύουν οι Χριστιανοί, αυτός που τους ακολούθους Του οι ομόπιστοί τους συνηθίζουν να δολοφονούν κραυγάζοντας «Ο Θεός είναι μεγάλος!» δεν θα πάψει ποτέ να τους περιμένει, γεμάτος αγάπη, να έρθουν στην επίγνωση της Αλήθειας Του.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Basic Tenets of Faith » Tawheed (Divine Unity) » Names and Attributes of Allaah .
[2] http://el.wikipedia.org/wiki/Ανθρωπομορφισμός
[3] Στο ίδιο.
[4] Φλορόφκσι Γεωργίου, Θέματα εκκλησιαστικής Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 1979, εκδ. Πουρνάρα, σελ. 105-114
[5] «Πιστεύουμε ακόμη ότι (ο Χριστός) πήρε όλα τα φυσικά και αδιάβλητα (άμεμπτα) πάθη του ανθρώπου. Διότι προσέλαβε όλο τον άνθρωπο καί όλα τα γνωρίσματα του ανθρώπου, εκτός από την αμαρτία. Διότι αυτή δεν είναι φυσικό πράγμα ούτε ο Δημιουργός την έσπειρε μέσα μας, αλλά την αποκτήσαμε θεληματικά με την επίδραση του διαβόλου στην προαίρεσή μας, χωρίς να κυριαρχεί πάνω μας με βία. Φυσικά και αδιάβλητα πάθη είναι αυτά που δεν εξαρτώνται από τη θέλησή μας· όσα εισήλθαν στην ανθρώπινη ζωή μας εξαιτίας της καταδίκης λόγω της παραβάσεώς μας· για παράδειγμα η πείνα, η δίψα, ο κόπος, ο πόνος, τα δάκρυα, η φθορά, η αποφυγή του θανάτου, η δειλία, η αγωνία (από την οποία προέρχονται οιιδρώτες και οι θρόμβοι του αίματος), η βοήθεια από τους αγγέλους εξαιτίας της αδύναμης φύσεώς μας και τα παρόμοια, τα οποία υπάρχουν μέσα σε κάθε άνθρωπο από τη φύση του. Όλα, λοιπόν, τα προσέλαβε, για να τ’ αγιάσει όλα.» Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού, Έκδοσις ακριβὴς της ορθοδόξου πίστεως, ΚΕΦΑΛΑΙΟ 64, «Για τα φυσικά και αδιάβλητα πάθη» (βλ. http://users.uoa.gr/~nektar/orthodoxy/paterikon/iwannhs_damaskhnos_ekdosis_akribhs.htm ).
[6] Στο ίδιο, κεφ. 5 «Για τη φύση και διαφορά, την ένωση και σάρκωση που θεωρείται στο γένος και στο άτομο, και πώς πρέπει να εννοούμε ‘τη μία φύση του Θεού Λόγου σαρκωμένη’».
[7] Στο ίδιο, κεφ. 2 «Γι’ αυτά που είναι δυνατόν να λεχθούν και γι’ αυτά που είναι άρρητα, και για όσα μπορεί να είναι γνωστά και όσα άγνωστα».
[8] Στο ίδιο, κεφάλαιο 11, «Γι’ αυτά που λέγονται για το Θεό ανθρωποπαθώς».
