Η πρώτη κυβέρνηση με διάρκεια τριών ετών (περίπου) στην Ελλάδα

Η αρχή του ελληνικού δικομματισμού - Η κυβέρνηση Χ. Τρικούπη (1882-1885) και η αυξανόμενη λαϊκή δυσαρέσκεια - Το επεισόδιο Νίκολσον και η άνοδος στην εξουσία του Θ. Δηλιγιάννη
Το 1881 ήταν μία χρονιά ορόσημο για την Ελλάδα, καθώς προσαρτήθηκαν στη χώρα μας η Θεσσαλία (εκτός από την Ελασσόνα) και τμήμα της Ηπείρου ως την Άρτα (ως το 1913 τα ελληνοτουρκικά σύνορα βρισκόταν στο παλιό, θρυλικό γεφύρι της πόλης της Ηπείρου). Είχε προηγηθεί η ενσωμάτωση των Επτανήσων στην Ελλάδα (1864).

Η εδαφική επέκταση της χώρας μας έγινε μετά τις αποφάσεις του Συνεδρίου του Βερολίνου (1878) και της Συνθήκης ή Συμφωνίας της Κωνσταντινούπολης (1881), μετά από μία τριετία φοβερών διπλωματικών παρασκηνίων, ανατροπών στην ελληνική πολιτική ζωή και συχνών αλλαγών στις θέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων.

Ο Χαρίλαος Τρικούπης πρωθυπουργός - Η πρώτη κυβέρνηση με διάρκεια τριών ετών (περίπου) στην Ελλάδα

Με την προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Άρτας, η έκταση της Ελλάδας αυξήθηκε κατά 26,7% και ο πληθυσμός της κατά 18%. Ωστόσο, έμενε να ρυθμιστούν νομικά το καθεστώς των νέων επαρχιών και η εκπροσώπηση τους στο κοινοβούλιο. Η κυβέρνηση Κουμουνδούρου προκήρυξε εκλογές για στις 20 Δεκεμβρίου 1881. Η νέα Βουλή θα είχε 245 έδρες. 209 του "παλαιού βασιλείου", 35 για τη Θεσσαλία και την Άρτα και μία για τον οικισμό των Κρητών αγωνιστών στον Αδάμαντα της Μήλου.

Ο Τρικούπης εξαπέλυε σφοδρότατες επιθέσεις εναντίον του Κουμουνδούρου κατηγορώντας τον ότι υποχώρησε προδοτικά στο θέμα των συνόρων με την Τουρκία (οθωμανική αυτοκρατορία).
Στα τρία χρόνια από το 1878 ως το 1881, όπως αναφέραμε, έγιναν πυρετώδεις διεργασίες και κάποιες στιγμές φάνηκε ότι τα σύνορα της Ελλάδας θα μπορούσαν να φτάσουν ως τον Όλυμπο και τον ποταμό Καλαμά (με τα Γιάννενα να συμπεριλαμβάνονται στα νέα αυτά όρια).
Στις εκλογές, που έγιναν με σχετική τάξη, κατέβηκαν μόλις 649 υποψήφιοι! Ούτε καν τριπλάσιοι των βουλευτικών εδρών δηλαδή…

Η κυβέρνηση Κουμουνδούρου φαινόταν ότι θα επικρατήσει. Μάλιστα ο Τρικούπης έσπευσε να αμφισβητήσει προκαταβολικά το δικαίωμα των Θεσσαλών- Αρτινών βουλευτών να μετέχουν στο Κοινοβούλιο, με το πρόσχημα ότι η προσάρτηση των περιοχών τους δεν είχε ακόμα εγκριθεί από τη Βουλή.

Τελικά τα αποτελέσματα ήταν αμφίρροπα. Από τους 210 βουλευτές της "παλαιάς Ελλάδας", το κόμμα του Τρικούπη συγκέντρωσε 90 βουλευτές, το κόμμα του Κουμουνδούρου 83, η ομάδα του Θεόδωρου Δηλιγιάννη 92 και η ομάδα του Λεωνίδα Δεληγεώργη 6. Να σημειώσουμε εδώ ότι ο Λεωνίδας Δεληγεώργης ήταν ο μικρότερος αδελφός του Επαμεινώνδα Δεληγεώργη (1829-1879), ο οποίος στις 20 Οκτωβρίου 1865, στα 36 του χρόνια, έγινε ο νεότερος ηλικιακά Έλληνας πρωθυπουργός. Τον τίτλο του νεότερου ηλικιακά Έλληνα πρωθυπουργού που εκλέχτηκε από τον λαό και πήρε ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή κατέχει ο σημερινός πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας.

Επανερχόμαστε στο 1882 όμως. Στη Θεσσαλία και την Άρτα, εκλέχτηκαν 32 ανεξάρτητοι βουλευτές, δύο μουσουλμάνοι (οθωμανοί) και ένας δημοκρατικός, ο Γ. Φιλάρετος. Οι Δεληγεώργης-Δηλιγιάννης ήταν σύμμαχοι του Κουμουνδούρου. Όμως, οι 98 βουλευτές των "κουμουνδουρικών" δεν ήταν αρκετοί. Οι Θεσσαλοί και Αρτινοί βουλευτές δεν είχαν αποφασίσει στο πλευρό ποιου θα ταχθούν. Έτσι, η νέα Βουλή ξεκίνησε τις εργασίες της σε μία αβέβαιη και ομιχλώδη κατάσταση.

Η ξαφνική όμως απόφαση των βουλευτών των νέων επαρχιών να προσχωρήσουν σταδιακά στο κόμμα του Χ. Τρικούπη, σε συνδυασμό με την ακύρωση της εκλογής 7 "κουμουνδουρικών"  στην "παλαιά Ελλάδα" και την αντικατάστασή τους από 7 "τρικουπικούς", είχε σαν αποτέλεσμα να σχηματίσει κυβέρνηση ο Χ. Τρικούπης.

Ήταν η τέταρτη φορά που ο μεγάλος αυτός πολιτικός γινόταν πρωθυπουργός, η πρώτη όμως που είχε τη στήριξη συμπαγούς πλειοψηφίας. Επίσης, η κυβέρνηση αυτή ήταν η μακροβιότερη ως εκείνη την εποχή, καθώς διατηρήθηκε στην εξουσία από τις 3 Μαρτίου 1882 ως τις 19 Απριλίου 1885. Μάλιστα, και οι δύο Μουσουλμάνοι βουλευτές της Θεσσαλίας συντάχθηκαν σύντομα με τον Τρικούπη.  Ίσως γιατί, όπως σημειώνει μάλλον ειρωνικά ο Γάλλος πρεσβευτής De Mouy, πίστευαν ότι η άνοδος του Τρικούπη ήταν "γραμμένη" (το κισμέτ θα λέγαμε σήμερα…).

Ο Κουμουνδούρος, απογοητευμένος από την ήττα του, αρρώστησε. Στην κατάρρευση του, συνέβαλε όμως αποφασιστικά και ένα σκάνδαλο που αποκαλύφθηκε το 1881, Ο ταμίας Θηβών Βελέντζας είχε καταχρασθεί σε διάστημα 9 ετών 800.000 δρχ.

Καταγγέλθηκε ότι το έλλειμμα συγκαλύφθηκε με την ανοχή του κουμουνδουρικού υπουργού οικονομικών Σωτηρόπουλου, κάτι που έθετε θέμα ευθύνης του ίδιου του πρωθυπουργού Κουμουνδούρου. Η εξεταστική των πραγμάτων επιτροπή που συστάθηκε στη Βουλή δεν κατέληξε σε ενοχοποιητικά συμπεράσματα, το κύρος του Κουμουνδούρου είχε τρωθεί οριστικά και αμετάκλητα. Ο τελευταίος εκπρόσωπος της παλαιάς γενιάς πολιτικών, Α. Κουμουνδούρος έφυγε από τη ζωή στις 26/2/1883. Ο θάνατός του προκάλεσε πανελλήνια συγκίνηση.
Η πολιτική της κυβέρνησης Τρικούπη και οι λαϊκές αντιδράσεις – Η Ελλάδα στη Λατινική Νομισματική Ένωση

Ο Χαρίλαος Τρικούπης αντιμετώπισε στις αρχές της θητείας του, δύο σοβαρά εθνικά θέματα. Το ένα ήταν η επανάσταση του Αραμπή στην Αίγυπτο. Η Αγγλία βρήκε ευκαιρία να επιβάλλει την κυριαρχία της στην αραβική χώρα. Ο Τρικούπης, με πρόσχημα την προστασία του ελληνισμού της Αιγύπτου (37.301 με ελληνική υπηκοότητα και περισσότεροι από 70.000 συνολικά), έστειλε δύο μεγάλα ελληνικά πλοία στην Αλεξάνδρεια. Το τελικό όφελος ήταν οι άκρως ευνοϊκές εμπορικές συμφωνίες που υπόγραψε αργότερα η ελληνική κυβέρνηση με την αγγλοκρατούμενη Αίγυπτο.

Το δεύτερο σοβαρό ζήτημα ήταν το λεγόμενο επεισόδιο Καραλί-Δερβέν. Ενώ η προσάρτηση της Θεσσαλίας έγινε ομαλά, υπήρχαν στη νέα ελληνοτουρκική μεθόριο, τέσσερα αμφισβητούμενα σημεία. Η οθωμανική κυβέρνηση πρότεινε να κρατήσει το Καραλί-Δερβέν και να εκχωρήσει στη χώρα μας τα άλλα τρία. Ο Τρικούπης, ανένδοτος, στηριζόμενος στην Αγγλία, αρνήθηκε κάθε συζήτηση και διέταξε τον ελληνικό στρατό να καταλάβει το Καραλί-Δερβέν. Τα συνοριακά επεισόδια άρχισαν να αυξάνονται και υπήρχε κίνδυνος γενικευμένης ελληνοτουρκικής σύγκρουσης.

Με την επέμβαση όμως των Μεγάλων Δυνάμεων, κυρίως της Αγγλίας, η Πύλη αποδέχτηκε ολοκληρωτικά τους ελληνικούς όρους. Η σθεναρή αυτή στάση του Τρικούπη παρουσιάστηκε ως μεγάλη νίκη και χρησιμοποιήθηκε μαζί με τα γεγονότα της Αιγύπτου για την ανύψωση του εθνικού φρονήματος.

Η πρώτη μεγάλη δοκιμασία της κυβέρνησης Τρικούπη ήταν η διαμάχη της με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Γ' που αναγκάστηκε σε παραίτηση (30/3/1884). Επίσης μία προσπάθεια προσέγγισης με την οθωμανική αυτοκρατορία απέτυχε και οδήγησε σε νέες συγκρούσεις στα επόμενα χρόνια. Σταδιακά, η αντιπολίτευση άρχισε να συνέρχεται από τον θάνατο του Α. Κουμουνδούρου και να συσπειρώνεται γύρω από τον Δηλιγιάννη. Ο Τρικούπης, χαλκέντερος και συγκεντρωτικός, "κρατούσε" τρία υπουργεία και ουσιαστικά διηύθυνε και τα υπόλοιπα. Ο Γάλλος πρέσβης De Mouy παρατηρούσε ότι "εκπροσωπεί μόνος αυτός ολόκληρη την κυβέρνηση".

Εσωτερικοί κλυδωνισμοί στην κυβέρνηση, με παραιτήσεις υπουργών, διαφωνίες κλπ. έφθειραν την εικόνα της στον λαό. Στις δημοτικές εκλογές της 3ης Ιουλίου 1883, ο κυβερνητικός υποψήφιος για την Αθήνα, Μιχαήλ Μελάς, που είχε και τη στήριξη ισχυρών οικονομικών παραγόντων, καταβαραθρώθηκε. Νικητής αναδείχτηκε ο Δημήτριος Σούτσος που άφησε δεύτερο τον δηλιγιαννικό Καλλιφρονά. Από εκείνη την εποχή, με τους Τρικούπη-Δηλιγιάννη, ξεκινά ο ελληνικός δικομματισμός. Η οικονομική κρίση που ξέσπασε το 1883-1884 και η φορολογική πολιτική Τρικούπη αποτέλεσαν προνομιακό πεδίο άσκησης αντιπολίτευσης από τον Δηλιγιάννη.

Το 1884, επικυρώθηκε ο νόμος ΣΔ' της 10/4/1867 για την προσχώρηση της Ελλάδας στη… Λατινική Νομισματική Ένωση (που είχε ιδρυθεί το 1865 από τη Γαλλία, το Βέλγιο, την Ιταλία και την Ελβετία). Με την μάλλον άστοχη ενέργεια του αυτή, ο Τρικούπης καθιέρωσε ως επίσημο νόμισμα το χρυσό γαλλικό φράγκο αντί για τη δραχμή που υποτιμήθηκε κατά 12%. Οι τιμές των προϊόντων αυξήθηκαν κατά 30% σε δύο χρόνια, η ανεργία χτύπησε κόκκινο και στον Πειραιά τη Σύρο και την Πάτρα, ξέσπασε κύμα απεργιών.

Οι ναυτεργάτες της Σύρου ζητούσαν αύξηση 27% και στο Λαύριο ξέσπασαν ταραχές που κράτησαν πολλά χρόνια. Ιδιαίτερα χτυπήθηκε από την κρίση ο Πειραιάς, οι τιμές των ακινήτων έπεσαν κατά 30%, η οικοδομική δραστηριότητα του σταμάτησε τελείως, η Εθνική Τράπεζα δεν έδινε δάνεια χωρίς πλήρη εμπράγματη ασφάλεια και τα επιτόκια εκτινάχθηκαν στο 40%.
Είχε βέβαια και η κυβέρνηση Τρικούπη μεγάλο μερίδιο ευθύνης για όλα αυτά. Ωστόσο, τα βαθύτερα αίτια ήταν «η αλόγιστη δανειοδότηση των επιχειρηματιών στην προηγούμενη χρήση δεκαετία, όσο και οι επιπτώσεις της ευρωπαϊκής χρηματιστικής κρίσης» (ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών).

Οι φόροι είχαν εξοντώσει κυρίως τα κατώτερα οικονομικά στρώματα. Σαν πρωθυπουργός, το 1880, ο Τρικούπης αντικατέστησε τη δεκάτη με τον φόρο επί των "αροτριώντων κτηνών" (τα ζώα που χρησιμοποιούνταν στο όργωμα). Στη νέα του θητεία, αύξησε τους φόρους στον καπνό και το φωτιστικό πετρέλαιο, κάτι που προκάλεσε λαϊκές αντιδράσεις. Ο Τρικούπης απέκτησε τα προσωνύμια "Πετρέλαιος" και "Μέγας Μογγόλος". Δεν γνωρίζουμε αν αυτό το παρατσούκλι είχε σχέση με το περίφημο ομώνυμο διαμάντι που ανακαλύφθηκε τον 17ο αιώνα (και σήμερα αγνοείται η τύχη του) ή οφειλόταν κάπου αλλού.

Σε επίσκεψή του στην Τρίπολη, ο Τρικούπης, του οποίου η πολιτική  χαρακτηριζόταν ως "φορομπηξία" έγινε δεκτός από τους ταβερνιάρηδες της πόλης με μαύρες σημαίες.

Ο Δηλιγιάννης βρήκε την ευκαιρία να διακωμωδήσει τις κοινοβουλευτικές διαδικασίες. Αρχικά παρότρυνε τους βουλευτές του να μιλάνε για πολλές ώρες για οποιοδήποτε θέμα. Ιστορική έμεινε η πολύωρη αγόρευση του βουλευτή Αρκαδίας- Κυνουρίας Κωνσταντίνου Κατσικόπουλου για… την έννοια της λέξης μπουρμπουλήθρα! Στη συνέχεια, ο Δηλιγιάννης άρχισε να υποβάλλει συνεχώς ενστάσεις απαρτίας κατά τις αποχωρήσεις βουλευτών. Τον Απρίλιο του 1884 αποχώρησε μαζί με τους βουλευτές του από τη Βουλή "ίνα μη μένει μάρτυς τρόπου ατασθάλου, ασέμνου και τραχείας διακωμωδήσεως των θεσμών".

Έτσι, ο Τρικούπης, χωρίς αντιπολίτευση, περνούσε μόνο με τους δικούς του βουλευτές τα ιδιαίτερα αντιδημοφιλή νομοσχέδια, ενώ η αντιπολίτευση τον υπονόμευε με λυσσαλέες επιθέσεις, εκμεταλλευόμενη και τη λαϊκή αγανάκτηση.

Το επεισόδιο Νίκολσον - Η απόλυτη ταπείνωση της χώρας μας - Η πτώση της κυβέρνησης Τρικούπη

Ο επιτετραμμένος της Αγγλίας στην Αθήνα Άρθουρ Νίκολσον (1849-1928), μαζί με την σύζυγό του Κάθριν Χέμιλτον, στις 4 Ιανουαρίου 1885, το απόγευμα, πήγε στον πρόσφατα πευκοφυτεμένο Λυκαβηττό για περίπατο. Θέλησαν όμως να περπατήσουν σε περιοχή που δεν επιτρεπόταν η διάβαση και παραμονή επισκεπτών. Ο χωροφύλακας που φύλαγε την περιοχή προσπάθησε να του το εξηγήσει. Η αδυναμία συνεννόησης (καθώς ούτε ο Νίκολσον μιλούσε ελληνικά ούτε χωροφύλακας αγγλικά) οδήγησε σε ένταση. Ο χωροφύλακας τον έβρισε, τον χτύπησε τρεις φορές με το ραβδί του και στη συνέχεια άρχισε να του πετά πέτρες!

Ο Νίκολσον, παρακάμπτοντας το πρωτόκολλο, απευθύνθηκε στον ίδιο τον Τρικούπη, ζητώντας την παραδειγματική τιμωρία του χωροφύλακα. Από τις έρευνες που έγιναν, διαπιστώθηκε ότι ο θερμόαιμος χωροφύλακας ήταν ο Λουκάς Καλπούζος. Ο Τρικούπης τον τιμώρησε με δύο μήνες αυστηρή φυλάκιση και εξέφρασε τη συμπάθειά του και την κατανόησή του στον Νίκολσον. Ο Άγγλος διπλωμάτης αποθρασύνθηκε και με τις παροτρύνσεις διπλωματών άλλων χωρών ζήτησε για ικανοποίηση την παρουσία ολόκληρου του σώματος της χωροφυλακής "παρατεταγμένον εν μεγάλη στολή" στην Πλατεία Συντάγματος, όπου θα παρουσίαζε όπλα και θα παιάνιζε τον Αγγλικό εθνικό ύμνο ενώπιον του!

Ο Τρικούπης ενέδωσε στις εξωφρενικές απαιτήσεις του Νίκολσον και στις 7 Ιανουαρίου 1885 το σώμα της χωροφυλακής με επικεφαλής τον διοικητή του, Στεφάνου, παρουσίασε όπλα στην πλατεία Συντάγματος μπροστά στους Άγγλους διπλωμάτες (αναφέρεται και το όνομα του προξένου Μέρλιν ανάμεσά τους). Ο Τρικούπης χαρακτήρισε στη Βουλή "υπερβολική" την ικανοποίηση των αιτημάτων του Νίκολσον και ζήτησε για "εθνικούς λόγους" να πέσουν οι τόνοι.

Όμως η κοινή γνώμη είχε εξαγριωθεί από τον πρωτόγνωρο εξευτελισμό ενώ εφημερίδες της αντιπολίτευσης έγραφαν για προσβολή της τιμής του Έλληνα και ότι τέτοια παροχή ικανοποίησης "αρμόζει μόνο παρά των Ζουλού ή των Κάφρων ή των Αράβων". Σύμφωνα με διαδικτυακές πηγές, οι χωροφύλακες στον Λυκαβηττό ήταν τρεις. Εκείνος όμως που βιαιοπράγησε κατά του Νίκολσον ήταν ο Καλπούζος. Ο Νίκολσον δεν είχε προηγούμενη θητεία στην Κωνσταντινούπολη όπως γράφεται.  Ίσως όμως είχε τις "πλάτες" του Άγγλου πρεσβευτή στην Πόλη, Ντούφεριν.
Μετά το επεισόδιο στην Αθήνα, ο Νίκολσον μετατέθηκε, μάλλον δυσμενώς, στην Τεχεράνη (1885-1888). Στην πρεσβεία της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη υπηρέτησε το 1894. Ο Κορδάτος δίνει και μία άλλη εκδοχή για τη συμπεριφορά του Λ. Καλπούζου.

"Όσο αγράμματος και αν ήταν ο χωροφύλακας αυτός,ο τρόπος που φέρθηκε έδειχνε ότι είχε πλάτες. Ο επιτετραμμένος έκανε συχνά τον περίπατό του στο μέρος αυτό. Είναι πολύ πιθανό ότι άνθρωποι του Δηλιγιάννη έβαλαν το χωροφύλακα να φερθεί  έτσι για να δημιουργηθεί επεισόδιο".

Το θέμα Νίκολσον έφτασε φυσικά και στη Βουλή. Η κυβέρνηση, με ισχνή πλειοψηφία, διατηρήθηκε στην εξουσία. Δεν έγινε όμως το ίδιο στις 5 Φεβρουαρίου 1885, οπότε και με ψήφους 108 κατά, έναντι 104 υπέρ, η κυβέρνηση Τρικούπη καταψηφίστηκε. Την επόμενη μέρα, ο βασιλιάς Γεώργιος κάλεσε τον Θ. Δηλιγιάννη στο παλάτι. Εκείνος για να δείξει ότι έχει το λαό μαζί του στρατολόγησε μπράβους, Μενιδιάτες και άλλους Αρβανίτες της Αττικής που με πίπιζες, νταούλια και πυροβολισμούς τον συνόδευσαν στα ανάκτορα. Η κατάσταση άρχισε να ξεφεύγει. Οι διαδηλωτές φώναζαν "Κάτω ο Πετρέλαιος", "Κάτω η ακρίβεια", "Κάτω οι φόροι". Όπως έγραψε δημοσιογράφος της εποχής, η Αθήνα "μετεβλήθη εις Μενίδι πανηγυρίζον και μεθύσκον"!

Τελικά, παρά τις τέσσερις συναντήσεις του με τον βασιλιά, ο Δηλιγιάννης δεν έλαβε την πολυπόθητη εντολή σχηματισμού κυβέρνησης. Ο Γεώργιος ανέθεσε στον Τρικούπη να σχηματίσει κυβέρνηση με αποστολή τη διενέργεια εκλογών. Αυτές πραγματοποιήθηκαν στις 7 Απριλίου 1885. Σε σύνολο 245 εδρών, ο Δηλιγιάννης είχε 184 βουλευτές, ο Τρικούπης μόλις 56 και 5 ήταν οι λεγόμενοι, δημοκρατικοί βουλευτές.
Το επεισόδιο Νίκολσον δεν ήταν η αιτία αλλά σίγουρα ήταν η αφορμή, η θρυαλλίδα που πυροδότησε τις ραγδαίες αυτές πολιτικές εξελίξεις και ανέβασε τον Θ. Δηλιγιάννη στην εξουσία…

ΥΓ. 1. Στη Βουλή του 1882, ο Αδάμας της Μήλου θεωρήθηκε ότι δεν πληρούσε τις προϋποθέσεις για αυτοτελή κοινοβουλευτική εκπροσώπηση. Αντίθετα στις εκλογές του 1885, επικυρώθηκε η εκλογή του βουλευτή Αδάμαντα Μήλου!

ΥΓ. 2. Στη Βουλή του 1882, υπήρξε η πρώτη αμφισβήτηση του πολιτεύματος (μην ξεχνάμε ότι τότε η χώρα μας ήταν Βασίλειο) από τον βουλευτή Γεώργιο Φιλάρετο, ο οποίος κατά την ορκωμοσία του, πρόσθεσε την επιφύλαξη "εφόσον η εθνική κυριαρχία δεν εκδηλούται υπέρ του δημοκρατικού πολιτεύματος". Αυτή η φράση εξαλείφθηκε από τα πρακτικά, γεγονός που προκάλεσε οξύτατη διαμάχη ανάμεσα σε Τρικούπη και Φιλάρετο. Την ίδια τύχη (ή ατυχία) είχαν και οι ομιλίες του Ρόκκου Χοϊδά στη Βουλή, οι οποίες διαγράφτηκαν από τα πρακτικά…

ΥΓ. 3.  Οποιαδήποτε ομοιότητα με τη σημερινή Ελλάδα, σίγουρα δεν είναι τυχαία…

 

Πηγές: (ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τόμος ΙΔ', ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ. Γ. Κορδάτου, "ΜΕΓΑΛΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ", τόμος 23.) Πρώτο Θέμα, Ινφογνώμων Πολιτικά