Ὁ βυζαντινὸς πολιτισμὸς καὶ ἡ βυζαντινὴ κοινωνία δὲν ἔχει μέχρι σήμερα μελετηθεῖ ἀρκετὰ οὔτε σὲ βάθος ἀλλὰ οὔτε καὶ σὲ ἔκταση. Καὶ βασικὰ δὲν ἔχει ἀντιμετωπισθεῖ μὲ τὴν προσήκουσα εὐρύτητα σκέψεως. Τὸ Βυζάντιο εἶναι ἕνα εἰδικὸ πολιτισμικὸ φαινόμενο, ἕνας ἰδιαίτερος πολιτισμὸς ποὺ πέρασε μέσα ἀπὸ διάφορα στάδια. Εἶναι μία συνεκτικὴ ὁλότητα καὶ ἀποτελεῖ ἕνα σύνολο ἀνόμοιων πραγμάτων, ὅπως γίνεται προσπάθεια ἐνίοτε νὰ παρουσιασθεῖ ἢ ὅπως παρατηρεῖται σὲ ἄλλους πολιτισμούς. Δὲν ἀποτελεῖ μεῖγμα ἀρχαίων ἑλληνικῶν καὶ ἀνατολικῶν παραδόσεων, ἀλλὰ εἶναι ἡ συνεχὴς ἀνέλιξη καὶ σύνθεση τῆς κλασσικῆς σοφίας καὶ τῶν χριστιανικῶν ἀξιῶν. Ἡ ὁποιαδήποτε μελέτη τοῦ βυζαντινοῦ πολιτισμοῦ θὰ πρέπει νὰ ξεκινήσει ἀπὸ τὴν αὐτοσυνειδησία τῶν Βυζαντινῶν γιὰ τὸ αὐτοκρατορικὸ ἰδεῶδες, ὅπως αὐτὸ προτείνεται ἀπὸ τοὺς πολῖτες καὶ τοὺς ἄρχοντες τῆς αὐτοκρατορίας.
Ὡστόσο, ἡ μελέτη τοῦ βυζαντινοῦ ἀνθρώπου καὶ τῆς καθημερινῆς ζωῆς του παρουσιάζει ὄχι λιγότερο ἐνδιαφέρον. Ἐπίσης, ἡ στάση τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας ἀπέναντι στὸν ὑπερφυσικὸ κόσμο, στὴν οἰκουμένη, στὶς ἀνθρώπινες σχέσεις, στὴν ἠθικὴ καὶ στὶς αἰσθητικὲς ἀξίες συνιστοῦν ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον μελέτης καὶ ἀξιολογήσεως. Ὅμως, ἐδῶ θὰ παραθέσουμε συνοπτικὰ τὶς ἀναγκαῖες ἀρετὲς ποὺ θὰ πρέπει νὰ χαρακτηρίζουν τὸν καλὸ καὶ ἐπιτυχημένο βυζαντινὸ αὐτοκράτορα. Ἡ ἄποψη τῶν Βυζαντινῶν γιὰ τὸ αὐτοκρατορικὸ ἰδεῶδες ἔχει προφανῶς βάση στὴν Πλατωνικὴ καὶ Ἀριστοτελικὴ ἠθική. Ἡ κλασσικὴ ἄποψη τῶν ἀναγκαίων ἀρετῶν γιὰ ἕναν κυβερνήτη περιλαμβάνει τέσσερις βασικὲς ἰδιότητες, οἱ ὁποῖες ὀφείλουν νὰ κοσμοῦν τὸν ἰδεώδη ἡγεμόνα. Οἱ ἀρετὲς αὐτὲς εἶναι: ἡ ἀνδρεία, ἡ δικαιοσύνη, ἡ σωφροσύνη καὶ φρόνηση. Πάνω σὲ αὐτὲς τὶς ἰδιότητες στήθηκε τὸ βυζαντινὸ αὐτοκρατορικὸ ἰδεῶδες. Ὅπως προκύπτει ἀπὸ διάφορα ἔργα βυζαντινῆς ρητορικῆς αὐτὸ συνίσταται ἀπὸ τὶς ἀκόλουθες ἰδιότητες:
• Ἡ αὐτοκρατορικὴ ἐξουσία προέρχεται ἀπὸ τὸν Θεὸ καί, συνεπῶς, ὁ ἡγεμόνας ὀφείλει νὰ κυβερνᾶ μὲ φόβο Θεοῦ.
• Ὁ αὐτοκράτορας ὀφείλει νὰ φροντίζει καὶ νὰ ὑπερασπίζεται τοὺς ὑπηκόους του. Δὲν πρέπει ποτὲ νὰ ριψοκινδυνεύει τὴ ζωὴ τῶν ὑπηκόων του γιὰ προσωπικὸ πολιτικὸ ὄφελος.
• Πρέπει νὰ εἶναι δίκαιος καὶ νὰ διασφαλίζει τὴν ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης.
• Πρέπει νὰ εἶναι γενναιόδωρος, ἀλλὰ καὶ φιλάνθρωπος – νὰ ἔχει δηλαδὴ κοινωνικὴ εὐαισθησία.
• Πρέπει νὰ εἶναι σώφρων καὶ εὐφυής.
• Οὐσιαστικά, ὁ ἡγέτης θὰ πρέπει νὰ ἔχει σωφροσύνη καὶ εὐφυΐα, καὶ νὰ διακρίνεται γιὰ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εἰλικρίνειά του ἀπέναντι στοὺς ὑπηκόους του.
• Συγκρίνοντας τὸ πρότυπο τοῦ αὐτοκρατορικοῦ ἰδεώδους μὲ διάφορους βυζαντινοὺς αὐτοκράτορες καὶ πάντοτε σύμφωνα μὲ τὰ γραφόμενα καὶ ἐπικαλούμενα τῶν βυζαντινῶν λογίων κρίνονται θετικὰ ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος, ὁ Νικηφόρος Φωκᾶς, ὁ Μιχαὴλ Δ΄, ὁ Βασίλειος Β΄ ὁ Βουλγαροκτόνος, ὁ Ρωμανὸς Δ΄ Διογένης, ὁ Νικηφόρος Βοτανειάτης καὶ ἀρκετοὶ ἄλλοι. Ἀντίθετα, ἀρνητικὰ κρίνονται ὁ Μιχαὴλ Ε΄, ὁ Κωνσταντῖνος Θ’, ὁ Κωνσταντῖνος Γ΄ Δούκας, ὁ Μιχαὴλ Ζ΄ καὶ ὁ Ἰσαὰκ Α΄ Κομνηνός. Ὁ τελευταῖος μάλιστα ἐπικρίνεται ἰδιαίτερα γιὰ τὴ δημοσιονομικὴ πολιτική του. Ἦταν, δηλαδή, ἀδηφάγος στὴν εἴσπραξη φόρων. Χαρακτηρίζεται ὡς ἄδικος. Οἱ δημεύσεις του, τόσο ἰδιωτικῆς ὅσο καὶ μοναστηριακῆς περιουσίας, ἦταν κατὰ τὸ πλεῖστον παράνομες. Ὁ Ἰσαὰκ περιγράφεται συνήθως ὡς πλεονέκτης καὶ ὡς ἀνελέητος κυνηγὸς φόρων.
• Γενικά, μπορεῖ νὰ καταγραφεῖ ὅτι πολλοὶ ἀπὸ τοὺς αὐτοκράτορες ποὺ περιγράφονται ἀρνητικὰ ὡς πρὸς τὸ ἰδεῶδες αὐτοκρατορικὸ πρότυπο, χαρακτηρίζονται ἀπὸ ἐπιπολαιότητα, ἀνοησία, τυφλὲς τυραννικὲς πράξεις καὶ ἀδιαφορία πρὸς τὸν λαό.
• Ἀξιοσημείωτο εἶναι ὅτι ὁρισμένοι ἀπὸ τοὺς ἀρνητικὰ κρινόμενους αὐτοκράτορες ἄρχισαν τὴν σταδιοδρομία τους ὡς ἐνάρετοι καὶ χρηστοί, ἀλλὰ μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου τὰ προτερήματά τους ἐκφαυλιζόντουσαν. Ἡ ἔλλειψη πνευματικῆς καὶ ψυχικῆς ἀνδρείας, δικαιοσύνης, σωφροσύνης καὶ εὐφυΐας καὶ προπάντων ἡ ἔλλειψη ἐνδιαφέροντος γιὰ τὴν ἀσφάλεια καὶ τὸ κύρος τοῦ κράτους καὶ τοῦ λαοῦ, ἐθεωροῦντο ὡς ἄκρως ἀρνητικὰ στοιχεῖα πρᾶγμα ποὺ καὶ σήμερα εἶναι ἀπολύτως ἀποδεκτό.
Πηγή: Ενωμένη Ρωμηοσύνη
