Αγία Σοφία

  [Εισαγωγή (προαιρετική): η παρουσίαση περιλαμβάνει τρία μέρη: βασικά ιστορικά στοιχεία, στοιχεία αρχιτεκτονικής και κατασκευής, και μία μικρή περιήγηση στο εσωτερικό της ΑΣ]   

Η εξωτερική εμφάνιση της ΑΣ (Αγ. Σοφίας) δεν είναι εντυπωσιακή. Γι αυτό άλλωστε έχει γραφεί ότι η ΑΣ είναι όπως ο καλός χριστιανός, απλός και απέριττος, αφήνοντας να διαλάμψει ο εσωτερικός του πλούτος.   

Ο ναός της ΑΣ είναι κάτι μοναδικό. Αποτελεί το πρώτο τετράγωνο κτίριο που σκεπάστηκε με ένα τόσο μεγάλο τρούλου. Ενώ σε σειρά μεγέθους ναού είναι το τρίτο μεγαλύτερο στον κόσμο μετά από το Άγ. Πέτρο στη Ρώμη ο οποίος χτίστηκε 1000 χρόνια μετά και η κατασκευή του διήρκησε 120 χρόνια (πολύ μεγαλύτερος όμως σε μέγεθος), και τον Άγ. Παύλο του Λονδίνου που χτίστηκε 200 χρόνια μετά τον Άγ. Πέτρο και χρειάστηκε 34 χρόνια για να τελειώσει, αρκετά περισσότερα από τα 6 περίπου χρόνια που χρειάστηκαν για την ΑΣ.  

 Η ιστορία της ΑΣ αρχίζει μαζί σχεδόν με αυτή της Κων/πολης και του Βυζαντίου. Το 325 ο Μ. Κων/νος χτίζει την πρώτη «Μεγάλη Εκκλησία», στο ίδιο μέρος, πολύ μικρότερη όμως. Το 381 όταν αυτοκράτορας ήταν ο Μ. Θεοδόσιος γίνεται η 2^η Οικ. Σύν. η οποία επικυρώνει τις αποφάσεις της 1^ης και συμπληρώνει το Σύμβολο της Πίστεως, καταλύοντας οριστικά την αίρεση του αρειανισμού.

Τότε όμως ξεσηκώνονται οπαδοί του Αρείου καταστρέφοντας εκτός των άλλων και την εκκλησία αυτή. Επιδιορθώνεται και λειτουργεί αμέσως μετά. Καταστρέφεται για 2^η φορά στις 20 Ιουνίου του 404 επί Αρκαδίου, από οπαδούς του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου που διαμαρτύρονταν για την εξορία του ιερού πατρός. Επισκευάζεται και ξαναλειτουργεί από τις 10 Οκτωβρίου του 415. Καταστρέφεται για 3^η και τελευταία φορά το 532 κατά τη στάση του Νίκα στον Ιππόδρομο. Την ίδια χρονιά ο Ιουστινιανός ο Α΄ αρχίζει την ανέγερση της ΑΣ.   

(Ας δούμε τώρα ορισμένα στοιχεία αρχιτεκτονικής)  

Είναι ναός ρυθμού τριτόκλιτης βασιλικής μετά του τρούλου (αν χρειάζεται εξήγηση βάσει της κάτοψης). Τα σχέδια και η αρχιτεκτονική επιμέλεια του ναού ανατέθηκαν στον μαθηματικό Ανθέμιο από τις Τράλλεις (σημερινό Αιδήνιο) και στον Ισίδωρο από την Μίλητο, 2 από τους καλλίτερους αρχιτέκτονες της εποχής, οι οποίοι κατάφεραν –γιατί περί κατορθώματος πρόκειται- να σχεδιάσουν την ΑΣ σε 4 μήνες. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ιστορίας της ΑΣ ο απλός λαός περιέβαλλε το ναό αυτό σύμβολο με πολλούς θρύλους και παραδόσεις. Να τι λέει μία θρακιώτικη παράδοση για το αχειροποίητο σχέδιο της ΑΣ: «μετά τη λειτουργία, το αντίδωρο έπεσε από του Βασιλιά το χέρι και το πήρε μια μέλισσα και το πήγε στην κυψέλη και όταν άνοιξαν το μελίσσι βρέθηκε σε μελίπηκτη κερήθρα το πρόπλασμα (μακέτα) του ναού».   Τα νούμερα και μόνο όμως της ΑΣ είναι ενδεικτικά του μοναδικού της κατασκευής. Διαστάσεις ναού: Νάρθηκας 60μ μήκος  - 5,75μ πλάτος Κυρίως ναός 78,16μ - μήκος 71,82μ πλάτος Ύψος μέχρι κορυφή τρούλου 55,60μ δηλ. όσο περίπου μία πολυκατοικία 17 ορόφων (4+3*17=55) Σήμα κατατεθέν της ΑΣ αποτελεί ο τρούλος της. Διαστάσεις τρούλου: Διάμετρος 33μ -Ύψος από τη βάση του 13,80μ όσο δηλ. μία τριώροφη με τετραώροφη πολυκατοικία. Εκείνο όμως που προσδίδει λάμψη στον τρούλο είναι τα 42 παράθυρα που βρίσκονται στο κατώτερο μέρος του σε σύνολο 180 που έχει όλος ο ναός.   Για την κατασκευή της ΑΣ χρειάστηκαν 5χρ. &10μήν. & 4ημ., σαφώς λιγότερα, όπως είδαμε, απ’ ότι στον Αγ. Πέτρο και τον Αγ. Παύλο.

Ο ναός καταλαμβάνει έκταση περίπου 8 στρέμ., όσο περίπου ένα γήπεδο ποδοσφαίρου, ενώ τα ψηφιδωτά γύρω στα 16 στρέμ. καλύπτοντας κάθε καμπύλη, όλη τη στέγη και μέρος των περιμετρικών τοίχων του ναού. (να σημειωθεί ότι ήταν ολόχρυσα). Κόστος κατασκευής 3,6 εκατ. χρυσές λίρες, δηλ. περίπου 1,5 δις. δρχ., δηλ. περίπου 4,4 εκατ. € - και να ληφθεί υπόψιν τα χαμηλά ημερομίσθια της εποχής, δεν υπήρχε ασφάλιση των εργαζομένων, και πολλά από τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν ήταν δώρα διαφόρων ηγεμόνων. Συνολικά εργάστηκαν 10000 άνθρωποι 100 μάστορες που ο καθένας είχε 100 εργάτες.   Οι εργασίες αρχίζουν… ο θεμέλιος λίθος τέθηκε στις 23 Φεβρουαρίου του 532 όταν Πατριάρχης Κων/πόλεως ήταν ο Επιφάνιος. 5000 εργάτες έχτιζαν από δεξιά και άλλοι 5000 από αριστερά. Ο Ιουστινιανός όμως ήθελε να δει γρήγορα τον μεγάλο του πόθο να πραγματοποιείται.

Γι αυτό λοιπόν έκρυβε κάθε μέρα 2500 μιλιαρίσια (αργυρά Βυζαντινά νομίσματα) στο χώρο των εργασιών, τα οποία έψαχναν και έβρισκαν οι εργάτες μόλις τέλειωναν την δουλειά τους.   Από την αρχή είχε γραφτεί στη συνείδηση του λαού ότι το έργο αυτό ήταν θεάρεστο. Δύο παραδόσεις μας δείχνουν τη πίστη του αυτή. «το μεσημέρι της 7^ης ημέρας δόθηκε εντολή να σταματήσουν οι εργασίες για φαγητό. Ο πρωτομάστορας Ιγνάτιος άφησε το γιο του να φυλάει τα εργαλεία. Όπως λοιπόν καθόταν το παιδί και φύλαγε, ξάφνου του φανερώθηκε κάποιος λευκοντυμένος, και το ρώτησε: -«για ποιο λόγο σταμάτησαν οι εργάτες και δεν τελειώνουν γρήγορα το έργο του Θεού, αλλά το ‘ριξαν στο φαγητό;» και τότε ο ξένος ,που ήταν άγγελος, του είπε παίρνοντας όρκο: -«πήγαινε φώναξέ τους. Κι εγώ δεν θα φύγω από εδώ ώσπου να γυρίσεις, μα την Αγία Σοφία, τον Λόγο του Θεού, που τώρα κτίζεται.» Σαν άκουσε τον όρκο του αγγέλου το παιδί πήγε στα γρήγορα και βρήκε τον πατέρα του. Μόλις άκουσε ο Ιουστινιανός αυτά που είπε το παιδί χάρηκε πολύ, και δόξασε το Θεό που έδειξε την ευδοκία Του για το έργο. Από τότε κάλεσε την εκκλησία Αγία Σοφία, λύνοντας έτσι την απορία του τι όνομα να της δώσει.» Από τότε η προστασία του αγγέλου ήταν εμφανής, και δυναμική. Κάποτε κάποιος ταλαίπωρος, λέει μία άλλη παράδοση, δεν άντεξε και παρέβη την εντολή του αυτοκράτορα να μη βλαστημήσει κανείς, και έπεσε επιτόπου καταγής νεκρός.   

Για την συντήρηση και τη λειτουργία του ναού με νόμο ο Ιουστινιανός παραχωρεί ως ιδιοκτησία του ναού 365 κτήματα και ορίζει 1000 κληρικούς, ψάλτες και νεωκόρους να τον υπηρετούν.   Ο ναός της του Θεού Σοφίας… Στις 27 Δεκεμβρίου του 537 όταν Πατριάρχης Κων/πόλεως ήταν ο Μηνάς, εορτάζονται λαμπρώς και πανηγυρικώς τα εγκαίνια της ΑΣ. Τότε έκθαμβος ο Ιουστινιανός, αν και δεν είχαν ολοκληρωθεί οι εργασίες διακόσμησης του ναού, φώναξε: «Δόξα τῷ Θεῷ τῷ καταξιώσαντί με τελέσαι τὸ τοιοῦτον ἔργον. Νενίκηκά σε, Σολομῶν»   Δυστυχώς όμως, 20 χρόνια μετά, στις 7 Μαΐου του 558, ο τρούλος πέφτει, κατά μία ιστορική πηγή από ισχυρό σεισμό, σύμφωνα όμως με μία παράδοση, όταν ο Ιουστινιανός έβγαζε τις σκαλωσιές του τρούλου τα δοκάρια έπεφταν με δύναμη στο πάτωμα προκαλώντας ισχυρές δονήσεις. Έτσι λοιπόν, όταν τον επισκεύασαν γέμισαν, σύμφωνα με την παράδοση πάντα, τον ναό μέχρι τα πρώτα κατηχούμενα, περίπου σε ύψος 10-15μ., οπότε όταν έπεφταν τα δοκάρια στο νερό δεν δονούσαν την κατασκευή. Τα 2^α εγκαίνια της ΑΣ εορτάζονται και αυτά πανηγυρικώς στις 24 Δεκεμβρίου του 563. Ο τρούλος ξαναπέφτει για 2^η φορά, το 989, επισκευάζεται από τον Βασίλειο Βουλγαροκτόνο το 995.   

29 Μαΐου 1453… η Πόλις εάλω… 1 Ιουνίου 1453… και η ΑΣ εάλω.   

Αμέσως οι Οθωμανοί, την μετατρέπουν σε τζαμί, μαγαρίζοντας και λεηλατώντας το κόσμημα και σύμβολο ιερό ναό της ΑΣ. [εδώ γίνεται περιγραφή των αλλαγών που έκανα οι Τούρκοι. Αξίζει να τονισθούν: -καλύφθηκαν με άσπρο επίχρισμα (σοβά) όλα τα ολόχρυσα ψηφιδωτά (το κίτρινο χρώμα είναι από μεταγενέστερη ανακαίνιση που αναφέρεται στην επόμενη διαφάνεια), -κρεμάστηκαν τα στρογγυλά τελάρα από δέρμα καμήλας (τα μεγαλύτερα στον κόσμο) στα οποία αναγράφονται χωρία του κορανίου, -αφαιρέθηκαν τέμπλο, Αγία Τράπεζα, άμβωνας, -κρεμάστηκαν τα πολυκάνδηλα (τα έχει κάθε μουσουλμανικό τζαμί) {είναι αυτά που φαίνονται στο κάτω μέρος της φωτογραφίας}, -και τέλος προστέθηκαν  το θεωρείο του Σουλτάνου {στα αριστερά του κεντρικού κλίτους}, η πύλη στο βάθος  «το ιερό» τους Μιχράμπ, και η θέση του Ιμάμη {το ψηλό σαν καμπαναριό στα δεξιά της κόγχης του ιερού}]   Συμπερασματικά λοιπόν, έχουμε: η ΑΣ λειτούργησε ως ναός από το 537 έως το 1453, για 916 δηλ. χρόνια, ως τζαμί χρησιμοποιήθηκε από το 1453 έως το 1935, δηλ. για 482 χρόνια. Εν τω μεταξύ το 1847-49, οι αδελφοί Fossati από την Ιταλία ανακαίνισαν την ΑΣ, βάφοντας το άσπρο σοβά με το κίτρινο αυτό χρώμα όπως είπαμε, προσπαθώντας ανεπιτυχώς βέβαια να αποδώσουν πως ήταν η ΑΣ πριν. Τέλος την 1^η Φεβρουαρίου του 1935, μετά από απαίτηση του Κεμάλ Ατατούρκ που θεωρείται ο αναγεννητής και αναμορφωτής των Τούρκων, η ΑΣ εγκαινιάζεται ως «Μουσείο ΑΣ»… μέχρι σήμερα… για 68 χρόνια.   Πριν τελειώσουμε, θα κάνουμε μία μικρή περιήγηση στην ΑΣ. [μπορεί να εξηγηθεί λίγο ο χάρτης:βλέπουμε μέρος της Δυτικής Ευρωπαϊκής Κων/πολης, θάλασσα Μαρμαρά (κάτω), Κεράτειος Κόλπος (πάνω αριστερά), Βόσπορος (πάνω δεξιά). Εκεί που δείχνει το βέλος ΑΣ, αριστερά Μπλε Τζαμί, δεξιά Τοπ Καπί – το παλάτι του Σουλτάνου. Μεταξύ της ΑΣ και του Μπλε Τζαμιού ήταν ο Ιππόδρομος και το παλάτι του αυτοκράτορα στο Βυζάντιο, σήμερα δε σώζεται σχεδόν τίποτα.]   Κάτοψη, τομή και όψη κατά τον 7^ο αι. της ΑΣ.   Νάρθηκας. Μπαίνει κανείς στον κυρίως ναό από 9 πύλες – 3 στο βάθος, άλλες 3 στα δεξιά (φαίνεται μόνο η μία), από τις 6 αυτές πύλες έμπαινε ο λαός, και οι άλλες 3 στο κέντρο ήταν για τον αυτοκράτορα και την συνοδεία του. Η κεντρική που λέγεται και Βασίλειος Πύλη ήταν μόνο για τον Βασιλιά. Χαρακτηριστικά τα μάρμαρα τα οποία έχουν κατασκευαστεί με την τεχνική της ορθομαρμάρωσης δημιουργώντας συμμετρικά σχέδια, η τεχνική αναλύεται καλλίτερα παρακάτω. Επίσης φαίνονται τα πολυκάνδηλα των Τούρκων και τα περίπτερα για σουβενίρ που έχουν εγκατασταθεί για την εξυπηρέτηση των τουριστών.   Μόλις κάποιος μπει στον κυρίως ναό το πρώτο πράγμα που τραβάει το βλέμμα του είναι το ύψος και το μέγεθος , η λάμψη του τρούλου και των πολλών καμπύλων που κοσμούν τον ναό.   Μία λεπτομέρεια του τρούλου, όπου φαίνονται τα πολλά παράθυρα στη βάση του τρούλου, αλλά κυρίως ο μεταλλικός δίσκος που καλύπτει τον Παντοκράτορα, τον οποίο έβαλαν οι Οθωμανοί και πάνω στον οποίο γράφει χωρία του Κορανίου. Οι σκαλωσιές είναι της UNESCO, ενός διεθνή οργανισμού, στην προσπάθεια αφαίρεσης ενός τετάρτου του δίσκου ώστε να φανεί μέρος του ψηφιδωτού του Παντοκράτωρος. Χαρακτηριστικό είναι το ψηφιδωτό της Πλατυτέρας στην κόγχη του ιερού.    Στον μωαμεθανισμό, στην ώρα της προσευχής δεν πρέπει να περνάει κανείς μπροστά από τον προσευχόμενο, ούτε και να υπάρχει εικόνα ανθρώπου, γι αυτό άλλωστε σοβαντίστηκαν όλα τα ψηφιδωτά της ΑΣ. Όταν λοιπόν πήγαν να σοβαντίσουν το ψηφιδωτό αυτό, ο σοβάς συνέχεια έπεφτε, δεν κολλούσε. Έτσι σώζεται έως σήμερα ανέπαφο, ενώ όταν ήθελαν να προσευχηθούν οι Τούρκοι το κάλυπταν με ένα λευκό πανί που κρέμαγαν από πάνω.   Λεπτομέρεια της βάσης του τρούλου. Τα εξαπτέρυγα έχουν ύψος 11μ και πλάτος 7μ, ενώ είχαν πρόσωπο ανθρώπου, αετού, βοδιού, λιονταριού που συμβολίζουν τους 4 Ευαγγελιστές, τα οποία όμως καλύφθηκαν με χρυσά αστέρια κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.   Λεπτομέρεια της τεχνικής της ορθομαρμάρωσης. Φαίνεται η συμμετρία ως προς τον κεντρικό άξονα. Έπαιρναν το κομμάτι του μαρμάρου, το έκοβαν στη μέση και το άνοιγαν, οπότε προέκυπτε η εικόνα αυτή των συμμετρικών σχημάτων.   Λεπτομέρεια των «καλαθόπλεκτων» κιονόκρανων των κολώνων. Το στρογγυλό στη δεξιά φωτογραφία είναι το μονόγραμμα του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας.   2 από τα ελάχιστα ψηφιδωτά που έχουν σωθεί. Κάτω αριστερά: ο ΧΡ και το αυτοκρατορικό ζεύγος (όχι ο Ιουστινιανός και η Θεοδώρα). Πάνω δεξιά: η Βρεφοκρατούσα Παναγία, αριστερά της ο Μ. Κων/νος που προσφέρει την Κων/πολη (διακρίνονται τα τείχη), και δεξιά της ο Ιουστινιανός που προσφέρει την ΑΣ.   

Λεπτομέρεια του πατώματος, εκεί που περίπου είναι σήμερα το δεσποτικό. Εκεί γινόταν η στέψη του Αυτοκράτορα, και γύρω-γύρω στεκόταν η συνοδεία του.   Ο διάδρομος αυτός οδηγεί στον γυναικωνίτη (η είσοδός του είναι έξω στον νάρθηκα). Στον γυναικωνίτη ανέβαινε η γυναίκα του αυτοκράτορα και τα γυναικόπαιδα του παλατιού, και επειδή την γυναίκα του αυτοκράτορα την ανέβαζαν με άμαξα δεν έχει σκαλοπάτια.   

Φωτογραφία από το γυναικωνίτη, ο οποίος έχει διαστάσεις γηπέδου βόλεϊ.   Ένα αν όχι το πιο γνωστό ψηφιδωτό της ΑΣ. Η Δέηση. Δέηση λέγεται η εικόνα του Κυρίου, δεξιά του η Παναγία και αριστερά του ο Άγ. Ιωάν. ο Πρόδρομος. [πού συναντάμε την εικόνα αυτή; -Στην Καινή Διαθήκη του ΣΩΤΗΡΟΣ]   Λεπτομέρεια από τα ψηφιδωτά που έχουν αποκαλυφθεί από τις εργασίες της  UNESCO όπως αναφέραμε και προηγουμένως. Φανταστείτε την ΑΣ μόνο με τέτοια ολόχρυσα ψηφιδωτά.   Κατασκευαστική αξιοσημείωτη λεπτομέρεια. Οι κολώνες είναι εγκιβωτισμένες σε μεταλλικούς δακτυλίους, οι οποίοι χρησιμοποιούνται και σήμερα, λίγο πιο εξελιγμένοι βέβαια, για αντισεισμική προστασία της κατασκευής.  

 Τέλος θα αναφερθούμε σε 3 χαρακτηριστικές παραδόσεις που αναφέρονται στην ΑΣ. Το χέρι αυτό που είναι αποτυπωμένο πάνω στην κολώνα, (στο ύψος του κιονόκρανου δηλ. σε ύψος περίπου 3 με 4μ.) λέει μία παράδοση ότι είναι του Μωάμεθ του Β΄ Πορθητή. Όταν μπήκε ο σουλτάνος στην ΑΣ την 1 Ιουνίου του 1453, εκείνη ήταν γεμάτη από τα πτώματα των χριστιανών που είχαν καταφύγει εκεί και σφαγιάστηκαν κατά την άλωση. Έφιππος λοιπόν ο σουλτάνος διέσχισε την ΑΣ μέχρι το ύψος του ιερού (βλέπε κάτοψη), εκεί όμως το άλογό του τρόμαξε και για να κρατηθεί άπλωσε το χέρι του, το οποίο, κατά την παράδοση, επειδή ήταν βουτηγμένο στο αίμα των χριστιανών αποτυπώθηκε στην κολώνα. Στη κολώνα αριστερά (δυστυχώς δεν υπάρχει φωτό), υπάρχει και σημάδι από πέταλο αλόγου καθώς και από σπαθιά.   

[Σύμφωνα με μία άλλη καθόλου βέβαια χριστιανική παράδοση, στην κολώνα της φωτογραφίας, αν βάλλει κανείς το δάκτυλό του στην τρύπα το γυρίσει και κάνει μία ευχή, θα πραγματοποιηθεί. Τα πραγματικά αίτια δημιουργίας της τρύπας αυτής τα αγνοώ] – μπορεί να παραληφθεί.  

 Η 3^η παράδοση αναφέρεται σ’ αυτήν την κακοχτισμένη πόρτα. Κάτω από την Κων/πολη υπάρχει ένα δίκτυο στοών και σηράγγων με το οποίο συνδέονται όλοι οι ναοί της Πόλεως με την ΑΣ. Αυτή η πόρτα, κατά την παράδοση, οδηγεί σε μία τέτοια στοά. Από αυτήν την πόρτα λοιπόν λέγεται ότι έφυγε μετά την τελευταία λειτουργία ο ιερέας με τα Τίμια Δώρα, για να μη πέσουν στα βάρβαρα χέρια των Οθωμανών. Και τελειώνει η παράδοση λέγοντας ότι όταν ανοιχτεί η πόρτα αυτή η Πόλι θα γίνει και πάλι δικιά μας.