Ποια σχέση έχει το Λουξεμβούργο, η Ευρωπαική Πρωτεύουσα 2007 με την Κωνσταντινούπολη, την Βασιλεύουσα του 330
Αντίβαρο, Ιούνιος 2007 - Ειρήνη Γρυπάρη
Φέτος οι εκδηλώσεις της Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας του 2007 διοργανώνονται από το κράτος του Λουξεμβούργου, την γύρω περιοχή της Ρηνανίας/Παλατινάτου, και την γερμανική πόλη Τρίερ, και είναι αφιερωμένες στον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο τον Μεγάλο. Η Τρίερ (Treveris), η „Augusta Treverorum“ (πόλη του Αυγούστου στην χώρα των Treverer - κελτική φυλή), ήταν από το 312 η πόλη του Κωνσταντίνου. Από την Τρίερ το 307 εξόρμησε ο Κωνσταντίνος και υπέταξε την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και ως ηγεμών επέβαλλε την μετάβαση από την Αρχαιότητα των Εθνικών στον Μεσαίωνα των Χριστιανών.
Σήμερα, 1700 χρόνια αργότερα, η πόλη της Τρίερ σε συνεργασία με 160 μουσεία του κόσμου – βεβαίως και του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών - και των μουσείων του Λούβρου, του Βατικανού, του Καπιτωλίου της Ρώμης και του Βρεταννικού Μουσείου του Λονδίνου, αναφέρεται στον Κωνσταντίνο, ως ευρωπαϊκή μορφή με σημασία για το ευρωπαϊκό παρόν.
Το συνοδευτικό πρόγραμμα και η όλη παρουσίαση είναι υψιλότατου επιπέδου.
Ιδιαίτερο κατόρθωμα η ανακαίνιση της κεφαλής του κολοσσιαίου αγάλματος του Κωνσταντίνου που στήθηκε το 312 στην Βασιλική του Μαξεντίου στο Forum Romanum της Ρώμης. Πρόκειται για ένα από τα κολοσσιαία αγάλματα της ‘Υστερης Αρχαιότητας, ανάλογο του Κολοσσού της Ρόδου, του αγάλματος του Νέρωνα στο Κολοσσαίο της Ρώμης, και του χρυσελεφάντινου αγάλματος του Δία της Αρχαίας Ολυμπίας. Η κεφαλή του αγάλματος που έχει 12 μέτρα ύψος, ανακαινίστηκε με βάση τις διαστάσεις των σωζομένων τμημάτων της κεφαλής και του αριστερού πέλματος με την βοήθεια Laser και ψηφιακής τεχνολογίας.
Με σκοπό την προετοιμασία του Ευρωπαϊκού έτους 2007, έλαβε χώρα το 2005 στο Πανεπιστήμιο της Τρίερ ένα διεθνές επιστημονικό συνέδριο με θέμα την ιστορική και πολιτισμική σημασία του Κωνσταντίνου και της εποχής του για την σημερινή Ευρώπη. Το αποτέλεσμα ήταν πολλαπλές απόψεις, τις οποίες αναφέρουμε μόνο σε σχέση με το θέμα, γιατί ο Κωνσταντίνος μετέφερε την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας από την Ρώμη στο Βυζάντιο, πρώην αποικία των Μεγάρων περί το 658 π.Χ., και αργότερα από το 479 π.Χ. υπό σπαρτιατική αρχή.
Ποιοί ήταν οι λόγοι της ιδρύσεως μιάς ευρωπαϊκής πρωτεύουσας το 330 στην Ανατολή;
Στις 11 Μαίου του 330 εορτάστηκαν τα εγκαίνια της Νέας Ρώμης. Η λαμπρότητα της τελετής και το ότι η επέτειος της εορτάζετο ετησίως στις 11 Μαϊου, είναι γνωστά από ιστορικές πηγές του 8ου αιώνα. Το μεγαλειώδες έργο άρχισε το 326 υπό την επίβλεψη του ίδιου του Αυτοκράτορα. Η απόφαση για την θέση του Βυζαντίου ελήφθη το 325 κατά την διάρκεια της Συνόδου της Νικαίας και την επομένη της νίκης της Χρυσοπόλεως της Βιθυνίας, όπως αποδεικνύουν αναμνηστικά νομίσματα. Η ίδρυση μιάς νέας πρωτεύουσας βασίζετο σε μια παλαιότερη ιδέα. Ήδη ο Πλωτίνος εμπνέετο από την ιδέα της ιδρύσεως μιας πόλης των φιλοσόφων. Σύμφωνα με τον Σωζόμενο, ο Κωνσταντίνος είχε επιλέξει κατ΄αρχάς την περιοχή της Τροίας. Αλλά και η πόλις Σέρδικα στο Δούναβη, η σημερινή Σόφια, περιήλθε περί το 317 στην στενότερη επιλογή του, όπως αποδεικνύει το απόφθευγμα του: „ Η Σέρδικα είναι η Ρώμη μου“.
Ο μύθος της ιδρύσεως της Κωνσταντινουπόλεως, γνωστός στην Δύση από την διήγηση του μοναχού Gunther de Pairis „Historia Consmopolitana“(1220), αναφέρεται στο ενύπνιο του Κωνσταντίνου. Μια γηραιά γυναίκα με πορφυρό ένδυμα μεταβάλεται σε μια ωραία νέα. Την ερμηνεία του ενυπνίου την έδωσε στον Κωνσταντίνο ο Πάπας Σίλβεστρος :Η γηραιά γυναίκα είναι το Βυζάντιο, η νεαρά είναι η Κωνσταντινούπολη.
Οράματα και όνειρα ήταν συχνά στοιχεία της θρησκείας, της πολιτικής και της ιστοριογραφίας. Για την βιογραφία του Κωνσταντίνου είναι ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος γιατί είναι ένα κράμα ειδωλατρικών και χριστανικών, λογικών και παράλογων, ψυχολογικών και προπαγανδιστικών στοιχείων. Αυτό το τελευταίο, γιατί ο ίδιος ο Κωνσταντίνος έκανε προπαγανδιστικά λόγο για το ενύπνιο του.
Το χριστιανικό αστικό κέντρο, η Κωνσταντινούπολη, αντί της εθνικής μητροπόλεως, της Ρώμης, ήταν από θρησκευτικοπολιτικής απόψεως έργο πρωτοποριακό και μεταρρυθμιστικό. Το πολεοδομικό κατόρθωμα είναι και από σημερινής απόψεως πρωτοποριακό.
Μία σειρά νόμων συνετέλεσαν στην αύξηση του πληθυσμού της Πόλης:
Το Ius italicum - απαλλακτικό δiκαιο για τους κατοίκους από τον φόρο ακινήτου περιουσίας.
Γαι τους αριστοκράτες, παραχώρηση γαιών στην Μικρά Ασία, εφόσον θα κατοικούσαν στην Πόλη.
Για τον λαό δωρεάν ψωμί από κρατικούς φούρνους, εφόσον θα κατοικούσαν στην Πόλη.
Απαλλαγή των χριστιανών κατοίκων από τους φόρους munera (περιουσιακός φόρος) και lustralis collatio (φόρος μεγάλης περιουσίας).
Χωροταξικοί νόμοι για τις κυκλοφοριακές αρτηρίες, τις ιδιωτικές οικοδομές και την διαμόρφωση των δημοσίων χώρων.
Ο Ευσέβιος Καισαρείας(265 - 339) στο έργο του „Βίος Κωνσταντίνου του Βασιλέως“ τονίζει ότι η „Νέα Ρώμη“ ήταν χριστιανική πρωτεύουσα προς δόξαν Θεού. Στην παράδοση του Ευσέβιου, ο Θεοδοσιανός Κώδικας σε ένα νόμο του αναφέρει ότι ο Κωνσταντινος, θελήματος Θεού (deo iubente XII 5,7), ίδρυσε την Κωνσταντινούπολη. Αυτό το θεωρεί ο εθνικός ιστορικός Ζώσιμος του 5ου αιώνα εξιδανίκευση του Κωνσταντίνου στους πανηγυρικούς του Ευσέβιου. Και οι αρχαιολογικές ανασκαφές και οι αναφορές του Ζώσιμου επιβεβαιώνουν ότι παράλληλα συνυπήρχαν στην νέα πόλη, παγανιστικά μνημεία και ιερά ως απόδειξη της λατρείας της Αθηνάς, της Αρτέμιδος, της Αφροδίτης και κυρίως του Ηλίου, όπως το άγαλμα του ίδιου του Κωνσταντίνου ως „»’Ηλιος/Απόλλωνας“ στο Forum της Κωνσταντινουπόλεως.
Κατά τον Ζώσιμο η ίδρυση της Κωνσταντινουπόλεως ήταν πράξη εξαϋλωτική και λύτρωση μετά από τα αιματηρά εγκλήματα του Κωνσταντίνου κατά του Λικίνιου, της συζύγου του Φαύστας και του γιού του Κρίσπου.
Γνωστά είναι τα πολιτισμικά κριτήρια που υπαγόρευσαν την ίδρυση της νέας πόλης.Το γεγονός δηλαδή ότι εγειτόνευε με της ελληνιστικές πόλεις Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια, Πέργαμο, τα κυρίως πνευματικά κέντρα της εποχής με ακαδημίες και βιβλιοθήκες.
Από γεωπολιτικής απόψεως η τοπογραφική θέση του Βυζαντίου είχε αμυντική και ενωτική σημασία για το κράτος. Εξασφάλιζε την κυριαρχία στην Ανατολή , από την οποία η απειλή για την αυτοκρατορία στο παρελθόν ήταν πιο έντονη απ ότι από την Δύση. Συγχρόνως η Κωνσταντινούπολη εξασφάλιζε την ενώτητα του κράτους και τα δυναστικά δικαίωματα των απογόνων του Κωνσταντίνου στον αυτοκρατορικό θρόνο.
Η πολιτικοϊστορική ερμηνεία της ιδρύσεως της Κωνσταντινουπόλεως ακολουθεί στην Δύση λίγο πολύ μία γραμμή, αυτή του Ουμανισμού μέχρι και τον Γαλλικό Διαφωτισμό. Αρχίζει από τον 15ον και 16ον αιώνα και αποκορυφώνεται στον 18ον αιώνα.
Κατά την εποχή της διαμάχης μεταξύ Ουγενόττων και Καθολικών στην Γαλλία του 17ου αιώνα, η ίδρυση της Κωνσταντινουπόλεως κατανοείται πολιτικοθρησκευτικά ανάλογα με την πολιτικοθρησκευτική παρούσα κατάσταση. Ο Ουγενόττος Francois de la Nou εκθειάζει το 1630 τον Κωνσταντίνο. O Καθολικός Bénigne Bossuet (1627 1704) παραδέχεται τον Ευσέβιο, αλλά θεωρεί την ίδρυση της Κωνσταντινουπόλεως υπεύθυνη για την πτώση της Δύσης. Τα επιχειρήματα σφετερίζονται τον Κωνσταντίνο πολιτικοθρησκευτικά, ανάλογα με τα εκάστοτε καθολικά ή ουγενοττικά συμφέροντα. Ton 18ο αιώνα ο Montesquieu και ο Voltaire τελικά καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ή Κωνσταντινούπολη κατέστρεψε την Ρώμη. Ως σύντομη αναφορά στο θέμα, το έργο του Montesquieu „Considérations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur decadence” και το έργο „Dictionaire philosophique” του Voltaire: Η ίδρυση της Νέας Ρώμης ήταν γέννημα της φιλοδοξίας του Κωνσταντίνου και είχε ως συνέπεια τον αποδεκατισμό του πληθυσμού της Ιταλίας, την καταστροφή των οικονομικών θεμελίων της Δύσεως και την διάλυση του κρατικού οργανισμού της Αυτοκρατορίας.
Ο Voltaire σε ηλικία 83 ετών το 1771 γράφει την τραγωδία „Ειρήνη“ που αναφέρεται στο Βυζάντιο των Κομνηνών και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η μεταφορά της αυτοκρατορίας από την Δύση στην Ανατολή είναι η αιτία της συμφοράς του κόσμου... „pour le malheur du monde“.
Μία άλλη γραμμή επιχειρημάτων είναι αυτή του άγγλου Edward Gibbon (1737-1794) στο έργο του „History of the decline and fall of the Roman Empire“, και του γερμανού Jacob Burckhardt. (1818 – 1897) στο έργο του „ Die Zeit Constantins des Großen“. Ο Gibbon έχει μια διαφοροποιημένη άποψη για τον Κωνσταντίνο, διότι κατ’αυτόν η άνοδος της Κωνσταντινουπόλεως δεν είναι αυτομάτως υπεύθυνη για τήν πτώση της Ρώμης. Και για τον Burckhardt ο Κωνσταντίνος ήταν μέγας, διότι σε μια μεταβατική εποχή ανεγνώρισε ότι η ισχύς του κράτους έγκειται στην ένωση θρησκείας και κράτους. Αυτό βεβαίως χωρίς να σημαίνει ότι και για το πολιτικό μέλλον, αυτή η πολιτικοθρησκευτική λύση θα μπορούσε να ισχύει. Η ίδρυση της Κωνσταντινουπόλεως δεν ήταν μόνο πολεοδομικό έργο, αλλά νομοθετικό έργο. ‘Ηταν δηλαδή η ολοκλήρωση του νομοθετικού έργου του Κωνσταντίνου.
Είναι ασύλληπτο, όχι το ότι ο Κωνσταντίνος ίδρυσε την Πόλη, αλλά το ότι διανοήθηκε να μεταφέρει την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας από την Ρώμη στο Βυζάντιο. Οι επιστημονικές έρευνες αποδεικνύουν ότι κατ’ αρχάς η Κωνσταντινούπολη ιδρύθηκε μόνο ως αστικό κέντρο. Πρωτεύουσα έγινε αργότερα. Η ίδρυσή της ανήκει στην παράδοση των αστικών ιδρύσεων του παρελθόντος. ’Ετσι π.χ. περί το 293 μ.Χ. οι Καίσαρες Γαλέριος και Κωνστάντιος Χλωρός διέμεναν στην Θεσσαλονίκη και στην Τριέρ, χωρίς αυτό να σημαίνει, ότι αυτά τα αστικά κέντρα διεκδικούσαν το τίτλο „Πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας“.
Την εποχή του Κωνσταντίνου, η Πόλη ήταν μόνο αστικό κέντρο. Η ονομασία „Νέα Ρώμη“ της εδόθηκε μετά τον θάνατο του Κωνσταντίνου. Και „Κωνσταντινούπολη“ εν αντιθέσει προς τις ιδρύσεις των Τετραρχών προηγουμένως, εσήμαινε πόλη του Κωνσταντίνου και κυριαρχία του ενός και μόνου αυτοκράτορα. Παρ’ όλα αυτά, κατά τους αιώνες της ‘Υστερης Αρχαιότητας, η Ρώμη παρέμεινε „Caput mundi“ δηλαδή „Κεφαλή του κόσμου“.
Πρατηρούμε ότι το πνευματικό κλίμα της Ενωμένης Ευρώπης συνειδητοποιεί την αξία του παρελθόντος για την ταυτότητα του μέλλοντος της Ενώσεως. Είναι αισθητό, ότι αυτή η απασχόληση με το παρελθόν, φέρνει στην επιφάνεια κενά στην αντίληψη ακριβώς αυτού του παρελθόντος.
‘Ετσι γίνεται εμφανής η ανάγκη να ενσωματωθεί στην μνήμη του ευρύτερου ευρωπαϊκού κοινού η βυζαντινή παράδοση, ως κεφάλαιο του κοινού παρελθόντος. Και βεβαίως πρόκειται για την κοινή συνείδηση και το ευρύτερο κοινό, και όχι για τις σχολές Βυζαντινολογίας στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Το θέμα της Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας 2007 είναι ένα βήμα προς αυτήν την κατεύθυνση.
Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα και χριστιανική θρησκεία. Την αντίθεση αυτή μεταξύ Αρχαιότητας και Χριστιανισμού, την υπερέβη ο Imperator Caesar Flavius Constantinus.
Ο Κωνσταντίνος είναι κατά την γνώμη του μεγάλου προτεστάντη θεολόγου Johann Erst Gerhard(1582 - 1637), η „Σφιγξ“ στο κατώφλι της βυζαντινής ιστορίας. Eίναι δηλαδή φρουρός στην αρχή των βυζαντινών αιώνων. Και το Βυζάντιο με τις αντιφάσεις του, ως Χριστιανική Αυτοκρατορία και εξέλιξη του Imperium Romanum, είναι κατά τον βυζαντινολόγο Ralph-Johannes Lilie πολύ πιο μοντέρνο από όλα τα άλλα χριστιανικά κράτη του Μεσαίωνα.
