Αν ο πεζός στρατός ελέχθη ότι απετέλει την κεφαλήν και τα νεύρα του Βυζαντινού κράτους, το ναυτικόν υπήρξε «η δόξα της Ρωμανίας». Πολεμούμενον το Βυζαντινόν κράτος από πολλών σημείων είχε ανάγκην να μεταφέρει ταχέως και ασφαλώς τα στρατεύματά του, συγχρόνως δε να προστατεύη τα παράλιά του από εχθρικών και πειρατικών επιδρομών και να εξασφαλίζη τας θαλάσσιας εμπορικάς οδούς, τούτο δ’ εγίνετο δια του στόλου.
Εφ’ όσον ο Βυζαντινός στόλος ήτο ισχυρός, όλα τα παράλια ήσαν ασφαλή, η πειρατεία είχε παταχθή, το εμπόριον δεν συνήντα δυσκολίας και οι Δυτικοί δεν εζήτουν και δεν απέκτων προνόμια, τα οποία εδόθησαν εις βάρος της Βυζαντινής οικονομίας.
Την αξίαν του στόλου των καλώς εγνώριζον οι Βυζαντινοί. Ο Νικηφόρος Φωκάς καυχόμενος έλεγε προς τον πρεσβευτήν του Γερμανού αυτοκράτορος: «εγώ είμαι ο κύριος της θαλάσσης».
Αληθές είναι ότι οι Βυζαντινοί παλαιότερον, την Ρωμαϊκήν ακολουθούντες παράδοσιν, σημαντικότερον εθεώρουν το πεζικόν, όταν όμως ήλθον εις σύγκρουσιν με τους Άραβας, τότε απέδωκαν την δέουσαν σημασίαν εις το ναυτικόν.
Όταν ομιλούμεν περί Βυζαντινού στόλου, πρέπει να τον διακρίνομεν εις τον εμπορευματικόν τα εμπορικά πλοία. όπως λέγομεν σήμερον, και τα οποία ως στρογγύλα χαρακτηρίζονται, δια το σχήμα, και τα βασιλικά πλώιμα, το πολεμικόν τουτέστι στόλον, παρά τον οποίον υπήρχε και ο επαρχιακός πολεμικός στόλος, το θεματικόν πλώιμον.
Η συγκρότησις αξιομάχου πολεμικού στόλου εις το Βυζάντιον δεν ανάγεται εις τους πρώτους αιώνας της αυτοκρατορίας. Η πρώτη αρχή δημιουργίας αυτού συμπίπτει κατά τα μέσα του πέμπτου μετά Χριστόν αιώνος, όταν ο Αυτοκράτωρ Λέων ο Θράξ εζήτησε ν’ απαλλαγή των ενοχλήσεων των Βανδήλων εις την Αφρικήν. Επί Ιουστινιανού ακόμη δεν υπήρχον τα αναγκαία πλοία δια να μεταβιβάσουν από της Δαλματίας εις την Ιταλίαν δέκα έως δώδεκα χιλιάδας άνδρας. Την ατέλειαν τότε του στόλου δεικνύει ότι ο Βελισσάριος, ίνα τα πλοία του μετέχοντος της εκστρατείας στόλου γνωρίζουν ποίαν πορείαν έπρεπε ν΄ ακολουθούν, διέταξε ν’ αποβλέπουν εις τρία προπλέοντα μεγάλα πλοία, των οποίων επέβαινεν αυτός μετά του επιτελείου του και τα οποία είχον, προς τον σκοπόν τούτον, βάψει κόκκινα τα ιστία των, να παρατηρούν δε κατά την νύκτα τα φανάρια, τα οποία ήναπτον εις την πρύμνην των τα τρία εκείνα καράβια.
Τα εις πολεμικάς επιχειρήσεις κατά την εποχήν του Ιουστινιανού χρησιμοποιούμενα πλοία δεν ήσαν κρατικά, αλλ’ ιδιωτικά πακτωνόμενα κατά τας ανάγκας, πράγμα το οποίον είχεν ως αποτέλεσμα την κατά τας ναυμαχίας απροθυμίαν αξιωματικών και πληρωμάτων.
Στόλος πολεμικός αξιόλογος συγκροτείται επί Βασιλείου Α’ του Μακεδόνος κατά τον δεύτερον ήμισυ του ενάτου αιώνος, συντελούσης προς ανάπτυξιν αυτού και της υπό των Αράβων κατοχής της Κρήτης.
Το βασιλικόν πολεμικόν πλοίον κατά τους Βυζαντινούς χρόνους ήτο ο δρόμων, το εύδρομων θα ελέγομεν σήμερον, η μετέπειτα fregata. Δρομώνων υπήρχον τότε διάφορα μεγέθη με δύο ή τρεις σειράς κωπών, τα διτσέρια και τριτσέρια λεγόμενα. Υπήρχον και δρόμωνες με μίαν μόνον σειρά κωπών, αι γαλέαι λεγόμεναι, οι οποίοι όμως δεν ελάμβανον μέρος εις τας ναυμαχίας. Προς τούτοις υπήρχον και ιδιαίτεροι τύποι πλοίων οι πάμφυλοι, μικρότεροι των δρομώνων, αλλά στερεώτεροι με εκατόν είκοσι έως εκατόν τεσσαράκοντας ερέτας.
Οι δρόμωνες, αναλόγως του μεγέθους των, είχον δύο ή τρεις ιστούς, ύψος ουχί μέγα και μήκος το οποίον εππίκοιλεν από τριάκοντα εξ μέχρι πεντήκοντα και πέντε μέτρων με πλάτος το πολύ πέντε έως έξ μέτρων.
Το πλήρωμα, αναλόγως του μεγέθους του δρόμωνος, ήτο εκατόν, διακοσίων ή το πολύ τριακοσίων ανδρών, εις τους οποίους δέον να προσθέσωμεν και τους ωπλισμένους στρατιώτας, οίτινες εχρησιμοποιούντο κατά τας από του συστάδην συμπλοκάς.
Εκ των ερετών του πολεμικού πλοίου, οι οποίοι έπρεπε να είναι και καλοί κολυμβηταί, οι μεν εύτολμοι, οπλισμένοι όντες, ετοποθετούντο εις την άνω ελασίαν, οι δε ολιγότερον εύτολμοι εις την κάτω. Ας προσθέσωμεν ότι τα πολεμικά πλοία έφερον κατά την πρύμνην εκατέρωθεν υψηλούς φανούς και δύο πλατείας κώπας, τους αυχένας λεγομένους, οίτινες, χειριζόμενοι υπό του «επί των αυχένων», ως δυκνείουσιν αι εικόνες, εχρησίμευον ως πηδάλιον μέχρι της κατά τον ΙΒ αιώνα χρησιμοποιήσεως του σημερινού πηδαλίου.
Επειδή δε τα πολεμικά πλοία, τα οποία ήσαν πάντοτε με διπλά πολεμικά όργανα εφωδιασμένα είχον ανάγκην ανεφοδιασμού και μεταγωγικών πλοίων, δια τούτο τον πολεμικόν στόλον συνόδευον και πλοία ιππαγωγά και σκευοφόρα.
Η καθέλκυσις ενός πολεμικού πλοίου εγίνετο απαγγελομένης υπό κληρικών ειδικής ευχής δια της οποίας, πλην άλλων, παρεκαλείτο το Θείον να συμπλεύση μετά των μελλόντων να επιβιώσι του πλοίου του αποστελλομένου κατά των πορθούντων την χώραν παρέχων πράους τους ανέμους και ακύμαντον την θάλασσαν.
Προκείμένου περί των αξιωματικών και υπαξιωματικών του Βυζαντινού πολεμικού πλοίου λέγομεν ότι ο ανώτατος διοικητής του στόλου ελέγετο στρατηγός των καραβησανών έχων υπό τας διαταγάς του δύο υποναυάρχους δρουγγαρίους των πλωϊμων καλουμένους. Κατά τους μεταγενεστέρους αιώνας οι ναύαρχοι ελέγοντο αμιράλιοι, κατά δε τους τελευταίους ο αρχηγός του στόλου μέγας δουξ.
Προς τούτοις, ως είπον, εις το πλοίον υπήρχεν ο επί των αυχένων, ο πηδαλιούχος δηλαδή, ο βιγλεοφόρος, ο παρατηρών από τας κεραίας, αν φαίνονται εχθρικά πλοία και εξακριβώνων τους ανέμους, ο κελευστής, ο δι’ επιφωνημάτων κανονίζων τον ρυθμόν και την κίνησιν των κωπών, ο των αρχαίων τριηραύλης, ο πρωτοκάραβος ο ιστάμενος εις το μέσον του πλοίου και προτρέπων τους ερέτας και ο κένταρχος, ο κυβερνήτης του πλοίου, του οποίου ο θάλαμος, κράββατος καλούμενος, ήτο κατά την πρύμνην όπου ετοποθετείτο και το εικονοστάσιον του πλοίου με τας εικόνας των προστατών των ναυτικών αγίων, παλαιότερον του αγίου Φωκά και έπειτα του αγίου Νικολάου.
Η ευλάβεια των αξιωματικών και πληρωμάτων εξεδηλούτο δια της τοποθετήσεως σταυρού επί της κορυφής των ιστίων και αγίων εικόνων εις διάφορα μέρη των ιστών και κεραίων.
Εννοείτε δ’ ότι οι αξιωματικοί έπρεπε να έχουν μετ’ επιστήμης πείραν των ναυτικών, να γνωρίζουν τους ανέμους, τα ρεύματα και τα άστρα, να είναι δ’ επαρκώς ησκημένοι μετέχοντες γυμνασίων. Κατά τα γυμνάσια αυτά εγίνοντο ασκήσεις ελιγμών πλοίων και αντιμετωπίσεως ομάδος εχθρικών πλοίων, εδιδάσκοντο δε αξιωματικοί και άνδρες πως έπρεπε να γίνεται κανονικώς μία απόβασις ή εις εμβολισμός ως και πως ευκόλως να αναγνωρίζονται τα διδόμενα σήματα.
Επικειμένου απόπλου του στόλου προς ναυμαχίαν, αφ’ ου εγίνοντο προηγουμένως δεήσεις και ηγιάζοντο αι σημαίαι, ο Βασιλεύς, αν επρόκειτο περί του εν τη βασιλευούση ναυλοχούντος στόλου, επεσκέπτετο τους μέλλοντας ν’ αποπλεύσουν και διάνεμε φιλοδωρήματα προς τους αξιωματικούς και τους ναύτας. Τότε ο ναύαρχος ελάμβανεν ενσφραγίστους διαταγάς, τας οποίας ώφειλε ν’ αποσφραγίσει εις το πέλαγος.
Ο προς συνάντησιν του εχθρού αποπλέων στόλος έπρεπε να λαμβάνη όλα τα μέτρα τα οποία θα τον προεφύλασσον από αιφνιδίας επιθέσεως. Προς τούτο εις εξ μιλίων απόστασιν από του κυρίου τμήματος προέπλεον εξ ταχύπλοα μονήρη πλοία, γαλέαι, εις αρκετήν απ’ αλλήλων απόστασιν. Τούτων τα δύο πρώτα μετέδιδον τας συγκεντρομένας πληροφορίας εις τα δύο επόμενα, τα οποία με την σειράν των τας ανακοίνουν εις τα δύο επόμενα και ταύτα εις την ανωτάτην ναυτικήν αρχήν.
Τα προς συνάντησιν του εχθρού διευθυνόμενα πλοία έπλεον εις κανονικήν απ’ αλλήλων απόστασιν, ίνα μη συγκρούωνται, προπλεόντων των βαρυτέρων πλοίων με επικεφαλής τον δρόμωνα του ναυάρχου, όστις υπερείχε κατά το μέγεθος, ήτο ταχύτατος και είχεν εκλεκτούς ναύτας.
Ελαφρύς Δρόμων. Οι μελέτες βασίστηκαν στα σχέδια του Βρετανού καθηγητή John Morrison. Κατασκευή: Δημήτρης Μάρας. ΦΩΤΟ: ΜΗΛΙΩΝΗΣ ΣΤΟΥΝΤΙΟ
Προ της ενάρξεως της ναυμαχίας εγίνετο επί του δρόμωνος του στολάρχου πολεμικόν συμβούλιον, όλοι δ’ οι αρχηγοί των μονάδων ήσαν υποχρεωμένοι ν’ αποβλέπουν εις τα από της ναυαρχίδος εκπεμπόμενα σήματα, τα οποία έπρεπεν ούτοι πολύ να προσέχουν, ίνα μη γίνωνται παρεξηγήσεις.
Εγίνοντο δε τα σήματα ή με σημαίας ή με παννία λευκά, κόκκινα ή πράσινα ή και με αναλαμπάς σπάθης.
Επίσης προ της ναυμαχίας ανεγιγνώσκοντο επιτίμια κατ’ εκείνων οίτινες δεν ήθελον εκπληρώσει το καθήκον των, ο δε ναύαρχος απηύθυνε προς τους αξιωματικούς και τους άνδρας διάγγελμα εκφαυλίζων τους αντιπάλους, επαινών τα ιδία και τονίζων ότι ο πόλεμος είναι υπέρ της πίστεως και του βασιλέως, υπέρ βωμών και εστιών και υπέρ σωτηρίας των γυναικών και των τέκνων των.
Η συμπλοκή προς τα εχθρικά πλοία ήρχιζεν από αποστάσεως διακοσίων έως τριακοσίων μέτρων. Όταν τα πλοία πολύ επλησίαζον, τότε εγίνοντο εμβολισμοί και εισπήδησις μετ’ αλαλαγμών των πληρωμάτων και των στρατιωτών εις το εχθρικόν πλοίον. Συγχρόνως από τα ξυλόκαστρα, τους πυργίσκους εις ύψος ανδρός, οίτινες ευρίσκοντο επί των ιστών των ημετέρων πλοίων, ερρίπτοντο υπό ησκημένων ανδρών βαρείς λίθοι ή τεμάχια μολύβδου, ίνα ούτω καταθραύωνται τα καταστρώματα των εχθρικών πλοίων, προς δε και άσβεστος, ίνα ο δια της εμβροχής καπνός ταράσση τους εχθρούς και εντός χυτρών όφεις, οι οποίοι, θραυομένων των πηλίνων δοχείων, διασκορπιζόμενοι ενέβαλλον εις ταραχήν και αναστάτωσιν τους αντιπάλους. Εν τω μεταξύ οι της κάτω ελασίας ερέται με τα λογχοδρέπανά των προσεπάθουν να τρυπήσουν τα πλευρά του εχθρικού πλοίου ή να κόψουν τας πόδας των εχθρικών ερετών.
Από του τέλους του εβδόμου αιώνος εννοείεται ότι εγίνετο και χρήσις του υγρού πυρός, το οποίον εξεσφενδονίζετο από αποστάσεως διακοσίων ή τριακοσίων μέτρων δια σωλήνων, τους οποίους εχειρίζοντο οι λεγόμενοι σιφωνάτορες. Κατά την ναυμαχίαν προς τούτοις εχρησιμοποιούντο και χειροσίφωνες, αι σημεριναί περίπου χειροβομβίδες, και είδος πολυβόλων, τα οποία εις μικρά χρονικά διαστήματα εξετόξευον μικρά βέλη τας καλουμένας, δια την σμικρότητά των, μυίας.
Όταν η ναυμαχία δεν εγίνετο παρά ξηράν, εις τρόπος ναυμαχίας ήτο ο λεγομένος πελαγολιμήν· ο Βυζαντινός δήλαδή στόλος παρετάσσετο εις σχήμα ημικυκλίου εν τω κέντρω του οποίου ετοποθετείτο ο δρόμων του ναυάρχου, ίνα ευκόλως εκατέρωθεν μεταβιβάζωνται αι διαταγαί.
Ο ναύαρχος, δια να κερδίση την νίκην, έπρεπε ού μόνον να γνωρίζη τον αριθμό των πλοίων του αντιπάλου στόλου, αλλά και δια κατασκόπων να πληροφορήται ό,τι αφορά εις αυτόν, να συνάπτη δε τη ναυμαχίαν όταν είχεν υπεροχήν απέναντι του εχθρού ή ήτο απόλυτος ανάγκη να προστατεύση το απειλούμενον Ρωμαϊκό έδαφος. Προς τούτοις συνιστάτο να ναυμαχή παρά εχθρικήν ξηράν, ώστε, ως λέγουν τα κείμενα, να καταξηλώνονται οι ναύται του εχθρού, εγκαταλείποντες δήλα δή τα πλοία των, ν’ αποβιβάζωνται εις την ξηράν και να τρέπωνται εις φυγήν. Έπρεπεν ακόμη, κατά τας περιστάσεις, να προσποιήται ότι υποχωρεί, αίφνης όμως να επιστρέφη και να επιτίθεται ή, συλλαμβάνων εχθρικά πλοία, να εμβιβάζη εις αυτά ιδικά του πληρώματα και τοιουτοτρόπως να πλησιάζη ως φίλος, δήθεν, τους αντιπάλους και να καταλαμβάνει τα πλοία των.
Μετά την ναυμαχίαν ο ναύαρχος εμοίραζε τα λάφυρα εις τους άνδρας του, απένεμεν επαίνους και τιμάς εις τους αριστεύσαντας, παρέθετε δε πλούσια γεύματα εις τους μετασχόντας της ναυμαχίας.
Πλειστάκις κατά την ακμήν της ναυτικής δυνάμεως της αυτοκρατορίας η νίκη έστεψε τους Βυζαντινούς στόλους, όσον όμως κατερχόμεθα προς τα κάτω και το μοιραίον τέλος επλησίαζεν, η δύναμις και αξία του στόλου εξησθένιζε. Και έλαβε μεν πρόνοιαν Μιχαήλ Η’, ο Παλαιολόγος περί του στόλου κατασκευάσας εκατόν πεντήκοντα μεγάλα πλοία, Ανδρόνικος όμως ο Β’ ο Παλαιολόγος φρονών ότι η δια των στόλον δαπάνη επιτρίβη το δημόσιον ταμείον, περιέκοψε τα δι’ αυτόν κονδύλια, τούθ’ όπερ, ως λέγει ο χρονογράφος, «εγένετο δυστυχημάτων αρχή και θεμέλιος άσειστος».
Κατά τους τελευταίους χρόνους της αυτοκρατορίας τα ολίγα πολεμικά πλοία δεν ήσαν ετοιμοπόλεμα, εξωπλίζοντο δε οσάκις παρουσιάζετο ανάγκη. Κατά την άλωσιν της βασιλίδος των πόλεων όπισθεν της αλύσεως του Κερατίου κόλπου υπήρχαν υπήρχον δέκα και τρία μόνον πολεμικά πλοία απέναντι τριακοσίων πολεμικών καραβίων τα οποία διέθετε το κράτος κατά τον ένατον αιώνα.
Πηγή: (Δημοσιεύτηκε στη «Ναυτική Επιθεώρηση»,έτος Λ Ε’, τόμος LX, τεύχος 247, σελ. 305, Νοε-Δεκ 1954. Αναδημοσίευση στο Περί Αλός με την έγκριση της «Ναυτικής Επιθεωρήσεως»), Περί Αλός, Αβέρωφ
