Μικρασιατική Εκστρατεία: Τα Στρατιωτικά Εγκλήματα του Συνταγματάρχη Νικολάου Πλαστήρα μεταξύ 13ης και 16ης Αυγούστου 1922 (π.ημ.). (Μέρος Πρώτο)

Σε έξι άρθρα μου που δημοσιεύτηκαν στο παρόν ιστολόγιο έχω αναφερθεί διεξοδικά στην προβληματική δράση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία. Στα εν λόγω άρθρα οι παραβάσεις του Πλαστήρα παρουσιάστηκαν ως προβληματική δράση, μολονότι αποτελούσαν στρατιωτικά εγκλήματα που διαπράχθηκαν ενώπιον του εχθρού. Στο παρόν άρθρο η παραβατική δράση του Πλαστήρα χαρακτηρίζεται ως εγκληματική με βάση τον τότε ισχύοντα Στρατιωτικό Ποινικό Κώδικα.

Το άρθρο αυτό αποτελεί μία κατά το δυνατόν συνοπτική παρουσίαση των γεγονότων που δημοσιεύτηκαν στα άρθρα που ανέφερα, και προσδιορίζονται κατά σαφή τρόπο οι λόγοι που οι ενέργειες του Πλαστήρα συνιστούν στρατιωτικά εγκλήματα. Επίσης στο άρθρο περιγράφονται οι τραγικές συνέπειες της μη εκτέλεσης από τον Πλαστήρα των αποστολών που του ανατέθηκαν, η φυγή του προς το Τουμλού Μπουνάρ και το τι ακριβώς συνέβη στον αναφερόμενο χώρο την 16^η Αυγούστου 1922. Στο άρθρο δεν γίνεται αναφορά στο ζήτημα της ανυπακοής του Πλαστήρα στο Ακτσάλ Νταγ την 2 και 3 Ιουλίου 1921.

Ο μύθος του ηρωικού Πλαστήρα παραμένει πανίσχυρος στην ελληνική κοινωνία και τις Ένοπλες Δυνάμεις και είμαι βέβαιος ότι το παρόν άρθρο θα δεχθεί σκληρή κριτική. Είναι ευπρόσδεκτη αρκεί να είναι τεκμηριωμένη και όχι αφοριστική.

Ασφαλώς πολλοί θα αναρωτηθούν για ποιο λόγο «τα έχω βάλει με τον Πλαστήρα». Απαντώ: Η πολεμική ιστορία του Ελληνικού Στρατού έχει να παρουσιάσει έναν ατελεύτητο κατάλογο αξιωματικών και οπλιτών που έπεσαν ηρωικώς μαχόμενοι «τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι» και ως εκ τούτου ο στρατός μας δεν μπορεί να έχει ως πρότυπα κίβδηλους ήρωες. Στην ιστορία των πολέμων του Ελληνικού Στρατού υπήρξαν ηρωικές μορφές που δεν εγκατέλειψαν την παράταξη ακόμη και όταν όλα γύρω τους κατέρρεαν. Άνδρες που τίμησαν τον όρκο τους και εκτέλεσαν την αποστολή τους στο ακέραιο. Οι περισσότεροι εξ αυτών παραμένουν άγνωστοι. Είναι όμως απαράδεκτο να τιμάται ως ήρωας ένας στρατιωτικός με τη διαγωγή και την ιστορία του Πλαστήρα. Με τη δημοσίευση του παρόντος άρθρου ασφαλώς και δεν προσδοκώ να γκρεμιστούν οι ανδριάντες και οι προτομές του. Είμαι όμως βέβαιος ότι κάποια στιγμή ο μύθος θα καταρριφθεί.

Εις την μνήμην
Του εκ Μεσολογγίου Συνταγματάρχου του πεζικού ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΣΑΚΑΛΟΥ
Του εκ Σπάρτης Αντισυνταγματάρχου του πεζικού ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΣΑΚΕΤΑ
Του εκ Δαυλείας Αντισυνταγματάρχου του πεζικού ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΑΛΙΑΓΚΑΚΗ
Και των συν ΑΥΤΟΙΣ ΠΕΣΟΝΤΩΝ εις ΑΛΗ ΒΕΡΑΝ
Και τον Σπαρτιατικόν Όρκον πιστώς τηρησαμένων
(Εκ του συγγράμματος ‘ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΙ’ του Αντιστρατήγου ε.α. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ)

Το άρθρο θα δημοσιευτεί σε δύο μέρη. Αρχικά στο ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ αναπτύσσονται τα γεγονότα μέχρι και την έναρξη της φυγής του Αποσπάσματος Πλαστήρα προς το Τουμλού Μπουνάρ. Θα ακολουθήσει το ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ στο οποίο θα παρουσιαστούν η καταστροφή της IV Μεραρχίας, τα γεγονότα κατά τη διάρκεια της φυγής του Αποσπάσματος Πλαστήρα προς το Τουμλού Μπουνάρ και η στάση του Πλαστήρα κατά την μάχη του Χαμούρκιοϊ – Ιλμπουλάκ, που διεξήχθη σε ελάχιστη απόσταση από τις θέσεις που είχε καταλάβει το Απόσπασμά του στο ύψωμα Χασάν Ντετέ Τεπέ.

Οι αναφορές στα ζητήματα που αφορούν τον Πλαστήρα είναι ενταγμένες κατά το δυνατόν στο ευρύτερο πλαίσιο των επιχειρήσεων που διεξήχθησαν από την 13^η μέχρι την 16^η Αυγούστου 1922.

2. Εισαγωγή

Πριν 101 χρόνια, την 13^η/26^η Αυγούστου 1922 (π.ημ./ν.ημ.), ο τουρκικός στρατός επιτέθηκε κατά των Ι και IV Μεραρχιών του Α΄ Σώματος Στρατού, που κάλυπταν το δεξιό σκέλος της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ. Το πρωί της 14^ης Αυγούστου καταλήφθηκε το όρος Καλετζίκ με αποτέλεσμα το δημιουργηθέν από την προηγουμένη ρήγμα στην αμυντική τοποθεσία να διευρυνθεί. Κατόπιν του γεγονότος τούτου ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού Υποστράτηγος Νικόλαος Τρικούπης διέταξε γενική σύμπτυξη των δυνάμεών του στην γραμμή Ταζλέρ, υψώματα Ντουζ Αγάτς – Κούμαρι – Αϊβαλή – Μπαλ Μαχμούτ – Κιοπρουλού – Μπουγιούκ Τζορτζά. Τη σύμπτυξη του Α΄ Σώματος Στρατού ακολούθησε και το Β΄ Σώμα Στρατού.

Η σύμπτυξη των ελληνικών δυνάμεων σημαδεύτηκε από γεγονότα που αποδεικνύουν ότι ουδεμία προετοιμασία είχε γίνει για την αντιμετώπιση αυτού του ενδεχόμενου. Ο Ελληνικός Στρατός διαχρονικά δεν αποδέχεται ότι σε περίπτωση πολέμου μπορεί εκ της ανάγκης των πραγμάτων να συμπτυχθεί, και ως εκ τούτου ουδέποτε προετοιμαζόταν για τη διεξαγωγή υποχωρητικών επιχειρήσεων – και ούτε προετοιμάζεται. Την περίοδο πριν από την τουρκική επίθεση άπαντες πίστευαν ότι η αμυντική τοποθεσία που κάλυπτε το Αφιόν Καραχισάρ ήταν αδύνατο να διασπαστεί, παρά τα προφανή σοβαρά προβλήματα της αμυντικής διάταξης, το αναγνωρισμένο από καιρού εύτρωτο της δεξιάς πτέρυγας της εξέχουσας και το μειωμένο ηθικό του στρατεύματος. Ήταν τέτοια η βεβαιότητα περί της ισχύος της άμυνας της εξέχουσας, ώστε το μεν Α΄ Σώμα Στρατού να στερείται ισχυρής εφεδρείας, η δε έδρα του να βρίσκεται στην πόλη του Αφιόν, σε απόσταση 7 χλμ. από την αμυντική γραμμή. Στο Αφιόν συσσωρεύονταν πολλές βοηθητικές Μονάδες, νοσοκομεία και αποθήκες εφοδίων του Α’ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας. Πως εκκενώνεται μία πόλη από όλα αυτά σε ελάχιστο χρόνο, με άπαντες να υποχωρούν επί μίας και της αυτής οδού; Με βάση την ποιότητα και τις επιδόσεις του Ελληνικού Στρατού στα ζητήματα πρόβλεψης και συντονισμού, το αποτέλεσμα ήταν προδιαγεγραμμένο: Κατά την υποχώρηση επικράτησε σύγχυση, πανικός, ανάμιξη Μονάδων, χάθηκε ο έλεγχος και επήλθε το χάος και η διάλυση. Ο σώζων εαυτόν σωθήτω. Ο κύριος υπεύθυνος για αυτή την κατάντια ήταν ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού, Υποστράτηγος Τρικούπης. Η διαταγή που εξέδωσε για τη σύμπτυξη ήταν αφάνταστα προβληματική. Περί αυτού του ζητήματος έχουμε αναφερθεί εκτενώς σε άλλα άρθρα μας. Αν συνυπολογίσουμε ότι ο Ελληνικός Στρατός ανέκαθεν στερούταν (και στερείται) της πειθαρχίας που απαιτείται για να διεξαχθεί υπό ομαλές συνθήκες μία επιχείρηση σύμπτυξης, θα κατανοήσουμε καλύτερα τα παμμέγιστα προβλήματα που επικράτησαν κατά την υποχώρηση από την εξέχουσα του Αφιόν. Κάποιοι «ειδικοί» αποδίδουν αυτές τις αδυναμίες στην «ευαισθησία του Ελληνικού Στρατού». Προφανώς είναι ένας εύσχημος τρόπος για να καλυφθεί η απουσία σοβαρής εκπαίδευσης και ισχυρής πειθαρχίας.

Πλέον των άλλων, κατά τον αμυντικό αγώνα, και κυρίως κατά τον υποχωρητικό, παρατηρήθηκαν σοβαρά περιστατικά ανυπακοής, εγκατάλειψης θέσεων αμαχητί, λιποταξίας ενώπιον του εχθρού, φυγομαχίας, δειλίας, φυγής και απουσίας ικανής ηγεσίας. Δηλαδή πράξεις που αποτελούν βαριά στρατιωτικά εγκλήματα, τα οποία διαπράχθηκαν από αξιωματικούς και οπλίτες. Υπήρξαν όμως και λαμπρά παραδείγματα ικανής ηγεσίας, θάρρους και άφθαστου ηρωισμού.

Γράφει για το ζήτημα των υποχωρητικών επιχειρήσεων ο Πρόεδρος της Ανακριτικής Επιτροπής Ελέγχου Δοσιλόγων Μικράς Ασίας, εξέχων Στρατηγός των Βαλκανικών Πολέμων, Κωνσταντίνος Μοσχόπουλος, στην παρ’ αυτού συνταχθείσα Έκθεση:

«Διά να επιτυχή μία στρατηγική υποχώρησις απαιτεί να έχη το στράτευμα αυστηράν πειθαρχίαν με ανυψωμένον ηθικόν, αλληλεγγύην μεταξύ των διαφόρων Μονάδων, αυτοθυσίαν απάντων των βαθμοφόρων από του Ανθ/γού μέχρι του Στρατηγού συμπεριλαμβανομένου, αποφασισμένοι πάντες να διεκδικήσωσι το έδαφος βήμα προς βήμα και δι’ αντεπιθέσεων να εξασθενήσωσι τον εχθρόν μέχρι της συγκεντρώσεώς των εις την δευτέραν γραμμήν άμυνας»

Στρατιωτικά εγκλήματα είναι αυτά που προσδιορίζονται στον Στρατιωτικό Ποινικό Κώδικα (του λοιπού Σ.Π.Κ.).

Τα στρατιωτικά εγκλήματα που διαπράχθηκαν από τον Συνταγματάρχη Πλαστήρα θα τα προσδιορίσουμε στην παρούσα ενότητα με βάση τον ισχύοντα σήμερα Στρατιωτικό Ποινικό Κώδικα επειδή η διατύπωσή τους στην νέα ελληνική είναι απλή και κατανοητή. Η περιγραφή τους αυτή ουδόλως διαφέρει της διατύπωσής τους στον Σ.Π.Κ. του 1860 που βρισκόταν σε ισχύ μέχρι την δεκαετία του 1940. Τα επίδικα στρατιωτικά εγκλήματα με βάση τον ισχύοντα σήμερα Σ.Π.Κ. είναι τα εξής:

Άρθρο 15. ‘Προδοσία’. Τιμωρείται με την ποινή του θανάτου ή της ισόβιας κάθειρξης ο στρατιωτικός που σε πολεμική περίοδο … ε) Προκαλεί ή διεγείρει τον στρατό σε φυγή μπροστά στον εχθρό ή παρακωλύει την ανασύνταξη του στρατού.

Άρθρο 53. «Ανυπακοή». Στρατιωτικός που λαμβάνει προσταγή από τον Αρχηγό του να εκτελέσει οποιαδήποτε υπηρεσία και αρνείται να υπακούσει ή παραλείπει να την εκτελέσει τιμωρείται σε πολεμική περίοδο με κάθειρξη ισόβια ή πρόσκαιρη και αν η πράξη τελέστηκε ενώπιον του εχθρού με θάνατο ή ισόβια κάθειρξη.

Άρθρο 76. «Εγκατάλειψη φυλακής, θέσης ή περιοχής προς επιτήρηση». Στρατιωτικός που εγκαταλείπει τη φυλακή ή την θέση στον οποία ορίστηκε ή την περιοχή που οφείλει να επιτηρεί τιμωρείται σε πολεμική περίοδο με κάθειρξη μέχρι δέκα ετών. Αν η πράξη τελέστηκε ενώπιον του εχθρού με αποτέλεσμα να προκύψει κίνδυνος για την ασφάλεια της χώρας ή τη μαχητική ικανότητα του στρατού με θάνατο ή ισόβια κάθειρξη.

Άρθρο 38. ‘Λιποταξία ενώπιον του εχθρού’. Στρατιωτικός που ενώπιον του εχθρού εγκαταλείπει το σώμα στο οποίο ανήκει τιμωρείται με θάνατο ή ισόβια κάθειρξη.

Άρθρο 122. ‘Παράλειψη παροχής βοήθειας’. Αρχηγός ο οποίος χωρίς εύλογη αιτία ή αντίθετη διαταγή, παραλείπει να παράσχει βοήθεια σε στρατιωτικό τμήμα που βρίσκεται σε κίνδυνο, τιμωρείται με κάθειρξη μέχρι δέκα ετών. Το έγκλημα αυτό δεν περιλαμβανόταν στον Σ.Π.Κ. του 1860, αλλά η απαξία της πράξεως ήταν δεδομένη.

Τα στρατιωτικά εγκλήματα που διαπράχθηκαν από τον Συνταγματάρχη Πλαστήρα θα προσδιοριστούν με βάση τον Σ.Π.Κ. του 1860 κατά την αναλυτική παρουσίαση των γεγονότων και των συνθηκών υπό τις οποίες αυτά τελέστηκαν.

Η εγκληματική ποινή της καθαίρεσης, που με βάση τον Κώδικα του 1860 επιβαλλόταν επί των σοβαρών στρατιωτικών εγκλημάτων, προσδιόριζε τον ατιμωτικό χαρακτήρα του διαπραττόμενου εγκλήματος. Η καθαίρεση ενός στρατιωτικού εκτελείτο με τελετουργικό τρόπο ενώπιον των στρατευμάτων.

Η κύρια πηγή για τον προσδιορισμό των διαπραχθέντων από τον Πλαστήρα στρατιωτικών εγκλημάτων θα είναι η «ΕΚΘΕΣΙΣ ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΩΝ ΤΟΥ ΜΙΚΤΟΥ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΟΣ ΧΙΙΙ ΜΕΡΑΡΧΙΑΣ (5/42 ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΕΥΖΩΝΩΝ ΚΑΙ ΧΙΙΙα ΜΟΙΡΑ ΟΡΕΙΒΑΤΙΚΟΥ ΠΥΡ/ΚΟΥ)», του λοιπού Έκθεση Πλαστήρα.

4. Παρέκβαση: Η Αποστολή («εντολή») στον στρατό, και δη εν πολέμω

Θεμελιώδης Αρχή: Η αποστολή που ανατίθεται σε έναν στρατιωτικό οποιουδήποτε βαθμού είναι προσωπική και πάντα εκτελεστή. Η μη εκτέλεσή της συνιστά το έγκλημα της ανυπακοής. Σε περίπτωση που η ανυπακοή (μη εκτέλεση διαταγής) λαμβάνει χώρα ενώπιον του εχθρού, το έγκλημα είναι βαρύτερο και η προβλεπόμενη ποινή είναι θάνατος ή ισόβια κάθειρξη, που συνοδευόταν από καθαίρεση.

Η εκτέλεση μίας αποστολής δεν εναπόκειται στην κρίση του διατασσομένου στρατιωτικού. Δεν είναι αποδεκτή η προβολή από τον στρατιωτικό διαφόρων δικαιολογιών για τη μη εκτέλεση της αποστολής που του ανατέθηκε. Εάν ο διατασσόμενος θεωρεί ότι υπάρχουν προβλήματα σχετικά με την εκτέλεση της αποστολής που του ανατέθηκε, οφείλει να τα αναφέρει στον Αρχηγό του αμέσως με τη λήψη της αποστολής του. Εφ’ όσον η διαταγή δεν αναθεωρηθεί βάσει των αναφερομένων προβλημάτων, εκτελείται κανονικά. Διαφορετικά θα ήταν αδύνατο να εκτελεστεί το σχέδιο της προϊσταμένης διοίκησης. Οι μεγάλες απώλειες, η κόπωση, ο φόβος, η κακή διατροφή, η μειωμένη εκ των απωλειών διαθέσιμη δύναμη, η έλλειψη πολεμικών μέσων κ.α. δεν αποτελούν λόγους μη εκτέλεσης της ανατεθείσας αποστολής.

Όπως μπορεί να διαπιστωθεί από τις διατυπώσεις του ισχύοντος σήμερα Σ.Π.Κ. αναφορικά με τα στρατιωτικά εγκλήματα που παρουσιάστηκαν στην προηγουμένη ενότητα, δεν προβλέπονται λόγοι που να δικαιολογούν την μη εκτέλεση της αποστολής ενώπιον του εχθρού. Το αυτό ισχύει και για τον Κώδικα του 1860.

5.1. Το Ιστορικό

5.1.1. Το Απόσπασμα Πλαστήρα τίθεται με διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού υπό τις διαταγές της IV Μεραρχίας

Το Απόσπασμα ΧΙΙΙ Μεραρχίας (5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και ΧΙΙΙα Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού), του λοιπού Απόσπασμα Πλαστήρα στάθμευε από διμήνου στα χώρια Έρικμαν και Τσαρκισάζ, δυτικά του Αφιόν Καραχισάρ.

Τη 0805 ώρα της 13^ης Αυγούστου 1922 (3 ώρες μετά την έναρξη της τουρκικής επίθεσης) ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έλαβε διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού διά της οποίας διατασσόταν μετά Τάγματος, Πυροβολαρχίας και της διοικήσεως του Αποσπάσματός του να κινηθεί προς τις θέσεις εφεδρείας του Υποτομέα Καλετζίκ και να ενεργήσει υπό τις διαταγές της IV Μεραρχίας. Η διαταγή του Σώματος υπάρχει στην Έκθεση Πεπραγμένων του Αποσπάσματος Πλαστήρα:

«Απόσπασμα ΧΙΙΙ Μεραρχίας μετά Διοικήσεως αποσπάσματος να κινηθή προς θέσεις εφεδρείας υποτομέως Καλετζίκ όθεν ενεργήσωσιν υπό διαταγάς IV Μεραρχίας».

Από την ώρα της λήψεως της διαταγής αυτής το Απόσπασμα Πλαστήρα (5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και ΧΙΙΙα Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού) τέθηκε υπό τις διαταγές της IV Μεραρχίας. Η διοικητική εξάρτηση του Αποσπάσματος Πλαστήρα από την IV Μεραρχία θα έπαυε μόνο κατόπιν νεότερης διαταγής του Α΄ Σώματος Στρατού. Τέτοια διαταγή ουδέποτε εκδόθηκε.

Ο Πλαστήρας ανήλθε στο Κέντρο Αντιστάσεως Καμελάρ και περί την 10.00 ώρα παρέλαβε από αγγελιοφόρο έγγραφη διαταγή της IV Μεραρχίας, που υπάρχει στην Έκθεσή του, διά της οποίας εντελλόταν:

«Δια της υπ’ αριθ. 3267/3 διαταγής Α΄ Σ. Στρατού το Απόσπασμα Πλαστήρα τίθεται υπό τας διαταγάς μου. Τάγμα του 5/42 Συν/τος μετά της Διοικήσεως του Συν/τος και Πυρ/χίας δια Μοναστίρ Ντερέ θα ανέλθη επί του Καμελάρ Νταγ όπου η Διοίκησις του ομωνύμου Κέντρου αντιστάσεως. Πάσαι αι δυνάμεις αι Δ. Μαύρου Βράχου (ναι) τεθήσονται υπό τας διαταγάς Συν/χου Πλαστήρα όστις θέλει ενεργήσει δραστηρίως προς ανακατάληψιν των απωλεσθεισών θέσεων. Υποστράτηγος Δ. Δημαράς».

5.1.2. Το Κέντρο Αντιστάσεως Καμελάρ (Κ.Α.) – Η πρώτη περίοδος της μάχης

Το Κ.Α. Καμελάρ είχε οργανωθεί κυρίως επί του όρους Κιουτσούκ Καλετζίκ (απλά Καλετζίκ) και επί του Μαύρου Βράχου. Ο Μαύρος Βράχος ήταν ένα βραχώδες ύψωμα άνευ σοβαρής τακτικής σημασίας και επ’ αυτού είχε οργανωθεί παρατηρητήριο επανδρωμένο από μία δύναμη 20 ανδρών. Η άμυνα διεξήχθη στο όρος Καλετζίκ επί του οποίου είχαν οργανωθεί δύο αμυντικές γραμμές. Η πρώτη στηριζόταν στο ύψωμα Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1.710), στο αντέρεισμα Κιουτσούκ Τεπέ και στον Μαύρο Βράχο. Η δεύτερη αμυντική γραμμή στηριζόταν στα υψώματα 1.680 (1.300 κατά τους Τούρκους) και στο ύψωμα Kalecik Tepesi (υψ. 1.670). Σχετικά βλέπε Φωτογραφία 1.

To Καλετζίκ αποτελούσε το Ζωτικό Έδαφος της IV Μεραρχίας και του Α΄ Σώματος Στρατού. Αυτό σήμαινε ότι η ακεραιότητα της αμυντικής τοποθεσίας της IV Μεραρχίας και του Α΄ Σώματος Στρατού στηριζόταν στο Καλετζίκ και στην περίπτωση που αυτό θα καταλαμβανόταν από τον εχθρό θα κατέρρεε ή άμυνα της IV Μεραρχίας, ο δε διοικητής του Σώματος θα αναγκαζόταν να διατάξει γενική σύμπτυξη προκειμένου να μην αποκοπούν οι δυνάμεις του που βρίσκονταν ανατολικότερα του Αφιόν Καραχισάρ. Η σημασία του Καλετζίκ ήταν μεγίστη και για τον λόγο αυτόν η τουρκική διοίκηση διέθεσε για την κατάληψή του τις 5^η και 11^η Μεραρχίες του 4^ου Σώματος Στρατού. Τις απογευματινές ώρες της 13^ης Αυγούστου οι δύο Μεραρχίες ενισχύθηκαν με δυνάμεις της 12^ης εφεδρικής Μεραρχίας.

Φωτογραφία 1: Το όρος Καλετζίκ. Η πρώτη αμυντική γραμμή στηριζόταν επί των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ Τεπέ και Μαύρος Βράχος. Η δεύτερη αμυντική γραμμή στοιχιζόταν στα υψώματα 1.680 (1.310 κατά τους Τούρκους) και Kalecik Tepesi (1.670). Το ύψωμα Ποϊραλικαγιά διαχωριζόταν με αυχένα από την δεύτερη αμυντική γραμμή Σημειώνεται η θέση των υψωμάτων Νοτίως Κιοπρουλού και της κοιλάδας του Κιοπρουλού.

Κατά του Καλετζίκ επιτέθηκε αρχικά η 5^ητουρκική Μεραρχία, αφού προηγήθηκε σφοδρός βομβαρδισμός διάρκειας 1 ώρας και 30 λεπτών από 42 πυροβόλα εκ των οποίων τα 14 βαρέα. Η πρώτη αμυντική γραμμή του Κ.Α. Καμελάρ καταλήφθηκε την 08.00 ώρα περίπου της 13^ης Αυγούστου και η άμυνα μεταφέρθηκε στην 2^η αμυντική γραμμή. Το Ι/35 Τάγμα (1^ο Τάγμα του 35^ου Συντάγματος Πεζικού) που είχε την ευθύνη αυτού του Κέντρου, είχε υποστεί μεγάλες απώλειες. Είχε χάσει τον διοικητή του, 3 Λοχαγούς, πολλούς αξιωματικούς και το μισό της δύναμής του. Το Ι/35 Τάγμα υπό τη διοίκηση του Λοχαγού Λάζαρου Βογιώτη (έπεσε την επομένη) συνέχισε να μάχεται μόνο του στην 2^η αμυντική γραμμή μέχρι την 12.00 ώρα, οπότε ενισχύθηκε από το ΙΙ/11 Τάγμα (2^ο Τάγμα του 11^ου Συντάγματος) υπό τον Ταγματάρχη Κόκκινο. Ο Πλαστήρας στην Έκθεσή του θα αναφέρεται συνεχώς σε Διλοχία υπό τον Λοχαγό Κόκκινο και άλλοτε υπό τον Ταγματάρχη Κόκκινο. Αυτό και μόνο αποδεικνύει ότι η εικόνα που είχε για την μάχη που διεξαγόταν στο Καλετζίκ και τις εκεί αμυνόμενες δυνάμεις, που είχαν τεθεί υπό τις διαταγές του, ήταν εξαιρετικά περιορισμένη. Περί την 13.00 ώρα εισήλθε στη μάχη και η 11^η τουρκική Μεραρχία που επιτέθηκε πλευρικά κατά της δεύτερης αμυντικής γραμμής του Καλετζίκ.

5.1.3. Ο Πλαστήρας αποφεύγει να ενισχύσει τους αμυνόμενους στο Καλετζίκ και να αντεπιτεθεί – εμπαίζει τον διοικητή της IV Μεραρχίας

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ουδέν το ουσιαστικό έπραξε για να ενισχύσει το Ι/35 Τάγμα και κυρίως να αντεπιτεθεί, όπως προβλεπόταν στη διαταγή της IV Μεραρχίας, για να ανακαταλάβει την πρώτη αμυντική γραμμή, μολονότι την 12.00 ώρα είχε στη διάθεση του τα 1^ο και 2^ο Τάγματα Ευζώνων του Συντάγματός του και το ΙΙ/11 Τάγμα. Τα Τάγματα αυτά μέχρι εκείνη την ώρα ήταν ανέπαφα, πλην του ΙΙ/42 Τάγματος που είχε διαθέσει ένα ενισχυμένο Λόχο Δυτικά και πολύ χαμηλότερα του Καλετζίκ. Παρά ταύτα ο Πλαστήρας δεν χρησιμοποίησε αυτή την ανέπαφη δύναμη για να εκτελέσει τη διαταχθείσα αντεπίθεση, αλλ’ ούτε χρησιμοποίησε ένα εκ των Ταγμάτων Ευζώνων για να ενισχύσει τουλάχιστον την άμυνα του Καλετζίκ. Ο Πλαστήρας μόλις την 18.30 ώρα ανέβασε στο Καλετζίκ τον 3^ο Λόχο του, όπως προκύπτει από σωζόμενη έγγραφη διαταγή του, καθώς και τη συμπερίληψη αυτής στην χειρόγραφη Έκθεση Πεπραγμένων του, που όμως έχει διαγραφεί από τον ίδιο, επειδή ερχόταν σε αντίφαση με προηγούμενη αναφορά της Έκθεσής του (προφανώς βαρέθηκαν να ξαναγράψουν τις προβληματικές σελίδες).

Ο Πλαστήρας υποσχόταν συνεχώς στον διοικητή της IV Μεραρχίας ότι θα εκτελέσει την αντεπίθεση, αλλά διαρκώς ανέβαλε την εκτέλεσή της. Τέλος ανέφερε ότι θα εκτελέσει νυκτερινή αντεπίθεση με μία Διλοχία του ΙΙ/11 Τάγματος, ενώ τα 1^ο και 2^ο Ευζωνικά Τάγματα θα εκτελούσαν επιδεικτική αντεπίθεση … τη νύκτα!!! Δηλαδή τα Τάγματά του δεν θα εισέρχονταν στην μάχη αλλά «εν φωναίς και οργάνοις» θα έδιναν σήμα στους Τούρκους ότι επιτίθενται. Ο Πλαστήρας μέσα από τις διάφορες καταχωρήσεις στην Έκθεσή του δηλώνει εμμέσως πλην σαφώς ότι δεν ήθελε να εμπλέξει την δύναμη του σε «βαριά» μάχη.

Εκ της Εκθέσεως Πλαστήρα:

«Ταγματάρχην Κόκκινον. Άμα τη επελεύσει του σκότους, συνεννοούμενος μετά του διοικητού της Μοίρας Πυρ/κού του Καμελάρ, ενεργήσητε νυκτερινήν επίθεσιν προς ανακατάληψιν του Σημ. Στηρ. Μπελ–Μπαγ αφού προηγουμένως βάλλη καταιγιστικώς το Πυροβολικόν. Εις τον διοικητήν της IVβ M.O.Π. Λοχαγόν Κ. Παπαδημητρίου δίδονται από τηλεφώνου σχετικαί διαταγαί πλην ούτος μας αναφέρει ότι εκ των θέσεων εξ ων ευρίσκεται, ελάχιστα δύναται να προσφέρη προς επιτυχίαν του σκοπού. Τα Τάγματα 1^ον και 2^ον του 5^ου Ευζώνων διετάχθησαν τηλεφωνικώς όπως άμα τη ενάρξει της επιθέσεως της επί του Καμελάρ Διλοχίας να συντρέξωσι και ταύτα δι’ επιδεικτικής επιθέσεως. Την 21^ην ώραν ο διοικητής της Διλοχίας μας πληροφορεί ότι δεν δύναται να ενεργήση την νυκτερινήν επίθεσιν κατά του Μπελ Μπαγ διότι τον ένα λόχον έχει ήδη διαθέσει και έχει ούτος εμπλακή εις αγώνα, δεν έχει δε διαθέσιμον δύναμιν ίνα αντιτάξη εις την περίπτωσιν αποτυχίας. Κατόπιν τούτου διατάσσεται να μη εκτελέση την διαταγήν»

Ο Παπαδημητρίου όταν αργότερα θα πληροφορηθεί τα αναφερόμενα περί του προσώπου του στην Εκθεση Πλαστήρα, με επιστολή του σε εφημερίδα θα διαψεύσει τον Πλαστήρα. Ο Ταγματάρχης Κόκκινος αγνοείται μέχρι σήμερα. Εν πάση περιπτώσει ο Πλαστήρας αναφέρεται σε Διλοχία Κόκκινου όταν στο Καλετζίκ είχε ανέλθει όλο το ΙΙ/11 Τάγμα (3 Λόχοι Πεζικού και ο Λόχος Πολυβόλων).

Το ζήτημα είναι απλό. Ο Πλαστήρας απέφυγε να εκτελέσει την αντεπίθεση λίγο μετά την μεσημβρία όταν διέθετε 3 σχεδόν ανέπαφα Τάγματα (7,5 Λόχους και 3 Πολυβολαρχίες), αλλά θα την εκτελούσε νύκτα με την «Διλοχία Κόκκινου», με τα δικά του 1^ο και 2^ο Τάγματα Ευζώνων να κραυγάζουν αέρα!!! Τελικά ανέβαλε τη νυκτερινή αντεπίθεση για το πρωί της επομένης, με τη δικαιολογία προς τη Μεραρχία ότι θεωρούσε την εκτέλεση της κινδυνώδη.

Εκ της Εκθέσεως του διοικητή της IV Μεραρχίας Υποστράτηγου Δ. Δημαρά:

«Η αντεπίθεσις του Αποσπάσματος Πλαστήρα, αναβληθείσα υπό του Διοικητού τούτου διά την εσπέραν, δεν εξεδηλώθη, διότι, ως ούτος ανέφερε τηλεφωνικώς, το επελθόν σκότος καθιστά αυτήν παρακεκινδυνευομένην, διό και ανέβαλεν την ενέργειαν ταύτης δια το λυκαυγές της επομένης»

Δηλαδή, ο Πλαστήρας ανέβαλε όλη την ημέρα την αντεπίθεση με τη δικαιολογία ότι θα εκτελέσει νυκτερινή αντεπίθεση, όταν όμως έπεσε το σκοτάδι αποφάσισε ότι μία νυκτερινή επίθεση είναι… παρακινδυνευμένη, και συνεπώς η αντεπίθεση θα έπρεπε να αναβληθεί για την αυγή της επομένης. Όμως κατά τη διάρκεια της νύχτας ο Πλαστήρας σε ουδεμία προετοιμασία προέβη και ουδεμία διαταγή εξέδωσε για την εκτέλεση της αντεπίθεσης το λυκαυγές της 14^ης Αυγούστου. Προφανώς ο Πλαστήρας ενέπαιζε τον Μέραρχό του. Όταν το πρωί της 14^ης Αυγούστου το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων υπό τον Ταγματάρχη Τερτίκα έφθασε στο Κ.Α. Καμελάρ ο Πλαστήρας δεν το ανέβασε στο Καλετζίκ, ουδεμία διαταγή του έδωσε, και το άφησε να αναπαύεται μολονότι η τουρκική επίθεση ήταν αναμενόμενη.

Όταν το πρωί της 14^ης Αυγούστου εκτοξεύτηκε η συνδυασμένη τουρκική επίθεση των 5^ης και 11^ης Μεραρχιών για την κατάληψη της 2^ης αμυντικής γραμμής του Καλετζίκ, το ΙΙΙ/42 Τάγμα αντεπιτέθηκε εξ ιδίας πρωτοβουλίας του Ταγματάρχη Τερτίκα και υπέστη σοβαρές απώλειες χωρίς να αποφευχθεί η κατάληψη του Καλετζίκ. Ο Πλαστήρας προσπαθούσε να μην εμπλέξει την δύναμή του στην μάχη που διεξαγόταν στο σφαγείο του Καλετζίκ, αλλά ο Τερτίκας του χάλασε το σχέδιο.

5.2. Το διαπραχθέν από τον Πλαστήρα στρατιωτικό έγκλημα

Ο Πλαστήρας αποφεύγοντας να εκτελέσει την αντεπίθεση που διατάχθηκε από την IV Μεραρχία για να ανακατάλαβει τις απολεσθείσες θέσεις του Κέντρου Αντιστάσεως Καμελάρ διέπραξε το στρατιωτικό έγκλημα της ανυπακοής ενώπιον του εχθρού. Το στρατιωτικό αυτό έγκλημα προβλέπεται στο άρθρο 207 του Σ.Π.Κ. του 1860:

«Άρθρ. 207. Πας στρατιωτικός όστις προσταχθείς να βαδίση κατά του εχθρού, ή να εκτελέση οποιανδήποτε άλλην υπηρεσίαν διαταχθείσαν υπό του αρχηγού του ενώπιον του εχθρού τιμωρείται με θάνατον και στρατιωτικήν καθαίρεσιν»

6. Ο Πλαστήρας δεν εκτελεί ρητή εντολή της IV Μεραρχίας να την καλύψει στα υψώματα Νοτίως του χωριού Κιοπρουλού

6.1. Το Ιστορικό

6.1.1. Η σύμπτυξη του Α΄ Σώματος Στρατού από την εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ

Την 08.00 ώρα της 14^ης Αυγούστου, κατόπιν συνδυασμένης επίθεσης των 5^ης και 11^ης τουρκικών Μεραρχιών καταλήφθηκε το Καλετζίκ. Το Απόσπασμα Πλαστήρα υποχώρησε άνευ πίεσης στα υψώματα Βελισαρίου και αργότερα στο ύψωμα Μπελ Τεπέ. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί ότι ο Πλαστήρας δεν ανέφερε στην IV Μεραρχία την απώλεια του Καλετζίκ και ούτε ενδιαφέρθηκε για την τύχη των Ι/35 και ΙΙ/11 Ταγμάτων που σύμφωνα με τη διαταγή της IV Μεραρχίας είχαν τεθεί υπό την διοίκησή του. Ο Αρχηγός Πυροβολικού της IV Μεραρχίας εξεταζόμενος στην Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων ανέφερε ότι ο Πλαστήρας εγκατέλειψε έναν δικό του Λόχο στην χαράδρα Μοναστίρ Ντερέ. Ουδεμία έρευνα όμως έγινε επ’ αυτού, αφού μετά την καταστροφή ο Πλαστήρας αναδείχθηκε στον απόλυτο Αρχηγό του κράτους και «μετεπαναστατικά» σε ρυθμιστή της πολιτικής κατάστασης. Ο Πλαστήρας αποτελούσε τρόπον τινά την «ιερή αγελάδα» της Βενιζελικής παράταξης και των Μικρασιατών προσφύγων.

Ο διοικητής του Α΄ Σώματος στρατού πληροφορηθείς την απώλεια του Καλετζίκ εξέδωσε την 10.00 ώρα διαταγή γενικής συμπτύξεως των Μεραρχιών του. Η IV Μεραρχία θα συμπτυσσόταν στην περιοχή του χωριού Κιοπρουλού. Το χωριό αυτό βρίσκεται Βορειοδυτικά του Αφιόν Καραχισάρ, στο κέντρο μίας στενής κοιλάδας, που διαρρέεται από το ρέμα Ακάρ και διέρχεται η σιδηροδρομική γραμμή Αφιόν Καραχισάρ – Τουμλού Μπουνάρ – Σμύρνη.

6.1.2. Η αποστολή που η IV Μεραρχία ανέθεσε στον Συνταγματάρχη Πλαστήρα

Κατόπιν της διαταγής συμπτύξεως του Σώματος, η IV Μεραρχία εξέδωσε διαταγή συμπτύξεως προς τα οργανικά της 8^ο, 11^ο, 35^ο Συντάγματα Πεζικού, προς το Απόσπασμα Πλαστήρα και προς το 26^ο Σύνταγμα Πεζικού της ΙΧ Μεραρχίας, υπό τον Αντισυνταγματάρχη Δημήτριο Καλλιαγκάκη, που τέθηκε υπό την διοίκησή της το πρωί της 14^ης Αυγούστου. Ο Πλαστήρας παρέλαβε τη διαταγή της IV Μεραρχίας την 18.00 ώρα στο ύψωμα Μπελ Τεπέ από τον Αξιωματικό Σύνδεσμό του στην IV Μεραρχία. Η διαταγή της IV Μεραρχίας υπάρχει στην Έκθεση Πλαστήρα και τα κύρια σημεία της που αφορούν το Απόσπασμα Πλαστήρα έχουν ως εξής:

««Αριθ. ε.π. 5457/3. Στρατηγείον 14 Αυγούστου 1922. ώρ. 12. Διαταγή. Τα τμήματα της Μεραρχίας θα συμπτυχθώσιν εν πλήρη τάξει … ως κάτωθι. … δ) Το Απόσπασμα Πλαστήρα προς Νοτίως Κιοπρουλού υψώματα άτινα θα τηρήσει μετ’ Αντισυνταγματάρχου Καλλιαγκάκη (26ον Συν/μα) εγκαθιστάμενον ασφαλώς. Ώρα ενάρξεως συμπτύξεως 18η. Όριον δύο φαλάγγων (Πλαστήρα και Καλλιαγκάκη) 3 χιλμ. Νοτίως Κιοπρουλού ένθα συνδεθήσονται. Τα Αποσπάσματα Καλλιαγκάκη και Πλαστήρα θα συνταυτίσωσι τας κινήσεις των Ν. Ακάρ, ώστε να εξασφαλίζωσιν εκ παραλλήλου τας κινήσεις των Β. Ακάρ τμημάτων μας. … Σταθμός Διοικήσεως Μεραρχίας εις Κιοπρουλού … Δ. Δημαράς Υποστρ»

Από την παραπάνω διαταγή προκύπτει ότι ο Πλαστήρας διατασσόταν ρητώς να εγκαταστήσει αμυντικά το Απόσπασμά του στα υψώματα Νοτίως – Νοτιοδυτικά του χωριού Κιοπρουλού προκειμένου να καλύψει την IV Μεραρχία που θα συγκεντρωνόταν στην κοιλάδα του Κιοπρουλού. Η κάλυψη θα συνεχιζόταν και την επομένη, όταν η IV Μεραρχία θα υποχωρούσε Βορείως του ρέματος Ακάρ.

Η αποστολή κάλυψης μίας δύναμης είναι κρίσιμης σημασίας, επειδή από αυτήν εξαρτάται η ασφάλεια της δύναμης που εξέδωσε τη διαταγή κάλυψης, ενδεχομένως και η ασφάλεια άλλων Μονάδων.

6.1.3. Περιγραφή της περιοχής που διεξήχθησαν τα ιστορούμενα γεγονότα

Με βάση τη διαταγή της IV Μεραρχίας οι Μονάδες της, πλην του Αποσπάσματος Πλαστήρα και του 26^ου Συντάγματος Πεζικού, θα συγκεντρώνονταν μετά την απαγκίστρωση τους από τις εχθρικές δυνάμεις στην κοιλάδα του χωριού Κιοπρουλού.

Χάρτης της κοιλάδας του Κιοπρουλού και των υψωμάτων που την περιβάλουν. Η σκυρόστρωτη οδός από το Αφιόν Καραχισάρ διά Αραπλί Τσιφλίκ προς Εϋρέτ είναι σήμερα αυτοκινητόδρομος. Το τμήμα της οδού μεταξύ Αραπλί Τσιφλίκ και Γκετζέκ Χαμάμ αποτελούσε στενωπό.

Η κοιλάδα του Κιοπρουλού, μάλλον στενωπός, είναι επιμήκης και διαρρέεται από το μικρού πλάτους ρέμα Ακάρ (αναφέρεται και ως ποταμός). Η κοιλάδα περιβάλλεται από Νότο και Νοτιοανατολικά από μία γραμμή χαμηλών υψωμάτων, περιορισμένης φυσικής αμυντικής ισχύος και μέγιστου ύψους 1.190 μέτρων. Επί των υψωμάτων αυτών έπρεπε να εγκατασταθούν το Απόσπασμα Πλαστήρα και το 26^ο Σύνταγμα πεζικού. Βορείως η κοιλάδα ορίζεται από τις Νότιες κλιτείς του όρους Ρεσίλ Μπαμπού, ή Resulbaba (υψ. 1.563 μέτρα). Το μέγιστο πλάτος της κοιλάδας αμέσως Νότια του χωριού Κιοπρουλού ανέρχεται σε 2 χλμ. περίπου και το μέσο ύψος της σε 1.110 μέτρα.

Οι συγκοινωνίες που οδηγούσαν από και προς την κοιλάδα ήταν υποτυπώδεις. Από την κοιλάδα διερχόταν (και διέρχεται) η σιδηροδρομική γραμμή Σμύρνης – Αφιόν Καραχισάρ καθώς και μία καροποίητη οδός από Αραπλί Τσιφλίκ προς Μπαλ Μαχμούτ. Στο Αραπλί Τσιφλίκ η καροποίητη συναντούσε τη σκυρόστρωτη οδό Αφιόν Καραχισάρ – Εϋρέτ (τώρα αυτοκινητόδρομος). Η αναφερόμενη σκυρόστρωτη οδός στην περιοχή των στενών Γκετζέκ Χαμάμ και Αραπλί Τσιφλίκ ήταν μικρής ικανότητας και ως εκ τούτου δεν μπορούσε να δεχθεί τον τεράστιο όγκο των Πεδινών Μονάδων και Σχηματισμών του Α΄ Σώματος Στρατού και των IV και ΧΙΙ Μεραρχιών που θα κατευθύνονταν δι’ αυτής είτε προς της πεδιάδα Εϋρέτ – Ουλουτζάκ, είτε από το Αραπλί Τσιφλίκ προς την κοιλάδα του Κιοπρουλού. Επίσης από τη σκυρόστρωτη οδό Αφιόν Καραχισάρ – Σαντικλί άρχιζε στο ύψος του χωριού Μπαλ Μαχμούτ καροποίητη οδός η οποία εισερχόταν στην στενωπό του Κιοπρουλού από Δυτικά.

Φωτογραφία 2: Τα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού όπου έπρεπε να εγκαταστήσει ο Πλαστήρας το Απόσπασμά του παρατηρούμενα από την κοιλάδα του Κιοπρουλού προς Νότο. Η γραμμή των δένδρων σημειώνει την πορεία του ρέματος Ακάρ. Το Απόσπασμα Πλαστήρα κατήλθε στην κοιλάδα του Κιοπρουλού από τον σχηματιζόμενο αυχένα στο αριστερό των υψηλών υψωμάτων.

6.1.4. Ο Πλαστήρας δεν εκτελεί την αποστολή που του ανέθεσε η IV Μεραρχία και το αναφέρει στην Έκθεσή του

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει ο ίδιος στην Έκθεσή Πεπραγμένων του, «ελαφρά τη καρδία» και χωρίς κανένα ίχνος μεταμέλειας (απόλυτος αρχηγός του κράτους γαρ), ότι δεν εκτέλεσε την αποστολή που του ανέθεσε η IV Μεραρχία:

«την 18.30 ώραν αποχωρούμεν εκ του Μπελ – Τεπέ με κατεύθυνσιν προς τα Νοτίως Κιουπρουλού υψώματα, …. Αφιχθέντες περί την 22αν ώραν εις τα Νοτίως Κιουπρουλού υψώματα εύρομεν ταύτα κατηλημμένα παρά του 23ου Συντάγματος, όπερ είχεν εγκαταστήση προφυλακάς, μεθ’ ο διελθόντες διά της Νοτίως Κιουπρουλού ξυλίνης γέφυρας αφικόμεθα περί την 24ην ώραν εις Σ. Σταθμόν Μπαλ Μαχμούτ όπου και εγκατεστάθημεν προς διανυκτέρευσιν. Οι άνδρες του αποσπάσματος είχον τελείως εξηντληθή εκ του διημέρου σκληρού αγώνος το δε ηθικόν των δεν ευρίσκετο εις καλήν κατάστασιν»

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας με την μη εκτέλεση της αποστολής που του ανατέθηκε έθεσε σε θανάσιμο κίνδυνο την Μεραρχία του, η οποία μέχρι εκείνη την ώρα είχε παρουσιάσει αξιοσημείωτη αντοχή στην άμυνα του Τομέα της. Οι δυνάμεις της IV Μεραρχίας μετά τη λήψη της διαταγής συμπτύξεως απαγκιστρώθηκαν επιτυχώς από τη στενή εμπλοκή της με τις τουρκικές δυνάμεις και συμπτύχθηκαν συντεταγμένα, και υπό δύσκολες συνθήκες, στην στενωπό του Κιοπρουλού. Δεν συνέβη το ίδιο με την Ι Μεραρχία που η άμυνα της κατέρρευσε την μεσημβρία της 14^ης Αυγούστου και τα Συντάγματά της τράπηκαν σε πανικόβλητη και άτακτη φυγή προς το Μπαλ Μαχμούτ.

6.1.5. Η δικαιολογία του Πλαστήρα για τη μη εκτέλεση της αποστολής του δεν στηρίζεται επί πραγματικών γεγονότων

Η αναφορά του Πλαστήρα ότι τα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού ήταν «κατηλημμένα παρά του 23ου Συντάγματος» είναι παραπλανητική. Όποιος δεν διαθέτει άλλες πληροφορίες, θα καταλάβει ότι επί των Νοτίως του Κιοπρουλού υψωμάτων είχε εγκατασταθεί ολόκληρο το 23^ο Σύνταγμα Πεζικού και ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα (1.600 άνδρες) πέρασε από τις γραμμές του 23^ου Συντάγματος (2.500 άνδρες), με τον Πλαστήρα όμως να μην αναζητά τον διοικητή του 23^ου Συντάγματος, ή κάποιον άλλο αξιωματικό προκειμένου να πληροφορηθεί τους λόγους που το 23^ο Σύνταγμα βρισκόταν στις θέσεις που έπρεπε να καταλάβει το Απόσπασμά του, αλλά και το 23^ο Σύνταγμα να μην αντιλαμβάνεται ότι από τις θέσεις του διήλθε το Απόσπασμα Πλαστήρα. Όμως το 23^ο Σύνταγμα Πεζικού δεν ήταν εγκατεστημένο στο σύνολό του επί των υψωμάτων Νοτίως Κιοπρουλού. Η σχολιαζόμενη παραπάνω αναφορά της Έκθεσης Πλαστήρα είναι «για τα σκουπίδια». Αποδείχθηκε όμως χρήσιμη στους βιογράφους/αγιογράφους του Πλαστήρα για να τον απαλλάξουν από κάθε ευθύνη για τα ανομήματά του, αλλά ταυτόχρονα και εύπεπτη από το αναγνωστικό κοινό τους που θεωρεί τον Πλαστήρα ημίθεο.

Η αλήθεια είναι ότι στο δυτικό άκρο της γραμμής επί της οποίας έπρεπε να εγκατασταθεί το Απόσπασμα Πλαστήρα, εγκαταστάθηκε περί το λυκόφως της 14^ης Αυγούστου το ΙΙ/23 Τάγμα (2^ο Τάγμα του 23^ου Συντάγματος, που δεν υπαγόταν στην IV Μεραρχία) υπό τον Λοχαγό Σταύρο Μαυρομιχάλη, το οποίο κάλυψε μέτωπο 800 μέτρων, όπως καταθέτει ο ίδιος ο Μαυρομιχάλης στην Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων. Το μέτωπο αυτό αποτελούσε όμως το 1/3 του μετώπου των 2,5 χλμ. που έπρεπε να καλύψει το Απόσπασμα Πλαστήρα. Προφανώς τα υπόλοιπα 2/3 της γραμμής που έπρεπε να καλύψει το Απόσπασμα Πλαστήρα παρέμειναν ακάλυπτα. Αυτό αναφέρεται και από τον διοικητή του 23^ου Συντάγματος Πεζικού Συνταγματάρχη Λούφα κατά την εξέταση του από τον Πρόεδρο της Ανακριτικής Επιτροπής Επιχειρήσεων Μικράς Ασίας Υποστράτηγο Κωνσταντίνο Μαζαράκη, στον οποίο κατέθεσε ότι:

«Ομοίως το αριστερόν μου (Τάγμα Μαυρομιχάλη) έμεινε ακάλυπτον, μη εγκατασταθέντος ουδενός επί των υψωμάτων και διαβάσεων του Κιουπρουλού. Τούτου ένεκα ηναγκάσθην προ του λυκαυγούς να αποσύρω το προκεχωρημένον τάγμα μου του αριστερού.»[1]

Προφανώς επί των υψωμάτων Νοτίως Κιοπρουλού δεν είχε εγκατασταθεί ολόκληρο το 23^ο Σύνταγμα Πεζικού, αλλά ένα Τάγμα του, του οποίου το αριστερό (Ανατολικό) παρέμεινε ακάλυπτο. Το 26^ο Σύνταγμα είχε εγκατασταθεί 1.600 μέτρα περίπου ανατολικότερα, ίσως και περισσότερο.

Το πλέον ή βέβαιο είναι ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα πέρασε ανατολικότερα των θέσεων του Τάγματος Μαυρομιχάλη, από ένα χαμηλό αυχένα, και ο Πλαστήρας δεν συναντήθηκε με τον Μαυρομιχάλη. Από την κατάθεση στην Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων του Ταγματάρχη Διάμεση, διοικητή του Ι/23 Τάγματος και φίλου του Πλαστήρα, προκύπτει ότι ο Πλαστήρας όταν έφθασε στον σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ πληροφορήθηκε από τον Διάμεση πως τμήμα του 23^ου Συντάγματος είχε εγκατασταθεί στα υψώματα (Τακλί Τεπέ), νοτιοανατολικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. Ο Μαυρομιχάλης στην κατάθεσή του στην ίδια Επιτροπή ουδεμία αναφορά κάνει περί διελεύσεως του Αποσπάσματος Πλαστήρα από τις θέσεις του, ή συνάντησής του με τον Πλαστήρα. Αλλά και ο Πλαστήρας ουδέν αναφέρει περί συνάντησής του με το Τάγμα Μαυρομιχάλη και τον διοικητή του.

Τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω έχουν σαν σκοπό να αποδείξουν ότι η αναφορά του Πλαστήρα ότι επί των υψωμάτων Νοτιοδυτικά του Κιοπρουλού βρήκε εγκατεστημένο το 23^ο Σύνταγμα Πεζικού είναι ψευδής και παραπλανητική. Είναι ένα από τα πολλά ψεύδη που υπάρχουν στην Έκθεσή του.

6.2. Το στρατιωτικό έγκλημα που διέπραξε ο Πλαστήρας

Από τα αναφερθέντα στην προηγούμενη υποενότητα καθίσταται πρόδηλο ότι ο Πλαστήρας δεν εκτέλεσε την αποστολή που του ανέθεσε η IV Μεραρχία. Προφανώς διέπραξε το στρατιωτικό έγκλημα της ανυπακοής ενώπιον του εχθρού σύμφωνα με τον Σ.Π.Κ. του 1860.

«Άρθρ. 207. Πας στρατιωτικός όστις προσταχθείς να βαδίση κατά του εχθρού, ή να εκτελέση οποιανδήποτε άλλην υπηρεσίαν διαταχθείσαν υπό του αρχηγού του ενώπιον του εχθρού, τιμωρείται με θάνατον και στρατιωτικήν καθαίρεσιν»

Όμως το κρίσιμο σημείο των γεγονότων που αναφέρονται στην σχολιαζόμενη -στην παρούσα ενότητα 6- καταχώριση της Έκθεσης Πλαστήρα (βλ υποενότητα 6.1.4.) είναι ότι ο Πλαστήρας πέρασε από τις θέσεις που με βάση την διαταγή της IV Μεραρχίας όφειλε να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του και αποχώρησε άνευ διαταγής. Προφανώς εγκατέλειψε τις θέσεις που διατάχθηκε να τηρήσει και επομένως διέπραξε το στρατιωτικό έγκλημα της εγκατάλειψης ορισθείσας θέσης ενώπιον του εχθρού. Τα άρθρα του Σ.Π.Κ. του 1860 που περιγράφουν το έγκλημα αυτό, καθώς και τις προβλεπόμενες ποινές είναι τα ακόλουθα:

«Άρθρ. 200. Πας στρατιωτικός σκοπός ή προόπτης, όστις εγκατέλειψε την θέσιν του, χωρίς να εκπληρώσει την οποίαν έλαβεν εντολή τιμωρείται με θάνατον, εάν ευρίσκετο ενώπιον του εχθρού»

«Άρθρ. 202. Πας στρατιωτικός, όστις εγκατέλιπε την θέσιν του τιμωρείται με θάνατον, εάν έγεινεν η εγκατάλειψις ενώπιον του εχθρού»

Το εάν ο Πλαστήρας διέπραξε δύο στρατιωτικά εγκλήματα, δηλαδή αυτά της ανυπακοής και της εγκατάλειψης θέσης ενώπιον του εχθρού (άρθρα 207 και 200 αντίστοιχα) είναι ένα ειδικό νομικό ζήτημα. Η επιφύλαξη που εκφράζω προκύπτει από την φράση του άρθρου 200 «όστις εγκατέλειψε την θέσιν του, χωρίς να εκπληρώσει την οποίαν έλαβεν εντολή». Η εν λόγω φράση δημιουργεί το ερώτημα αν το άρθρο 200 καλύπτει και την ανυπακοή ενώπιον του εχθρού (άρθρο 207); Εάν ισχύει αυτό τότε δεν υπάρχουν δύο διακριτά μεταξύ τους εγκλήματα, αυτά της ανυπακοής και της εγκατάλειψης θέσης ενώπιον του εχθρού, αλλά μόνο αυτό του άρθρου 200. Εν πάση περιπτώσει η διάπραξη στρατιωτικού εγκλήματος, ή εγκλημάτων, από τον Πλαστήρα είναι δεδομένη.

[Σημείωση: Προόπτης είναι ο προ-σκοπός, αυτός που επιτηρεί. Αυτή ήταν η αποστολή του Πλαστήρα. Να εγκατασταθεί στα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού, να επιτηρεί την περιοχή Νοτίως αυτών των υψωμάτων, απ’ όπου θα συνέχιζε την επίθεσή του ο εχθρός, να ειδοποιήσει την Μεραρχία του περί της εχθρικής προσέγγισης και της μορφής και ισχύος της εχθρικής δύναμης και να αμυνθεί ερωμένος ώστε η Μεραρχία του να μπορέσει να εξέλθει ασφαλώς από την στενή κοιλάδα του Κιοπρουλού.]

Το επιβαρυντικό στοιχείο των διαπραχθέντων, ή διαπραχθέντος στρατιωτικού εγκλήματος είναι ότι ο Πλαστήρας απέφυγε να ενημερώσει την IV Μεραρχία ότι δεν την κάλυψε στα υψώματα Νοτίως του Κιοπρουλού, ή το ολιγότερο δεν την ενημέρωσε ότι «καλυπτόταν από το 23^ο Σύνταγμα». Προφανώς απέφυγε να το κάνει επειδή γνώριζε ότι είχε διαπράξει όχι μόνο στρατιωτικό έγκλημα, αλλά ατιμία. Δυστυχώς η Μεραρχία θα μάθει πολύ αργά και υπό δραματικές συνθήκες ότι ήταν ακάλυπτη.

Ο Πρόεδρος της Ανακριτικής Επιτροπής Ελέγχου Δοσιλόγων Στρατηγός Μοσχόπουλος σχολιάζει στο περιθώριο της Έκθεσης Πλαστήρα αναφορικά με την μη εγκατάσταση του Αποσπάσματος Πλαστήρα στα υψώματα που είχε διαταχθεί:

«Ήτο τόσον στενός ο χώρος ώστε να μη είναι δυνατόν να εγκατασταθή και άλλη δύναμις παραπλεύρως του αναφερομένου (23) Συν/τος και να δικαιολογή παραβίασιν ρητής διαταγής ή παραβάσεως αυτής αυθίς γνώσιν έλαβον οι εκδώσαντες την διαταγήν ή εκ των προκυψάντων ραγδαίων καταστροφών εκεί κατόπιν εορτής;»

Προφανώς ο Στρατηγός Μοσχόπουλος επισημαίνει ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα όφειλε να παραμείνει σε κάποια θέση εγγύς των υψωμάτων, όπου έπρεπε να εγκατασταθεί, εφόσον επ’ αυτών βρήκε άλλη Μονάδα, προφανώς για να επιλυθεί μεταξύ των δύο διοικητών το πρόβλημα του ποιος είχε την ευθύνη κάλυψης της IV Μεραρχίας. Ευθύνη που πέραν κάθε αμφιβολίας είχε ο Πλαστήρας, μιας και το 23^ο Σύνταγμα, ή για την ακρίβεια το ένα τάγμα του που για λίγες ώρες βρέθηκε στην περιοχή που είχε διαταχθεί να ταχθεί ο Πλαστήρας, δεν ανήκε στην IV Μεραρχία, ούτε την αποστολή καλύψεώς της είχε αναλάβει, ούτε καν γνώριζε τη θέση του χώρου συγκεντρώσεως της IV.

[Σημείωση: Ενδιαφέρον έχει σε αυτό το σημείο να αναφέρουμε ότι όταν ο Ταγματάρχης Διάμεσης κατέθετε στην Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων, ρωτήθηκε τι θα έκανε αν βρισκόταν στην θέση του Πλαστήρα στα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού και εύρισκε επ’ αυτών εγκατεστημένη μία άλλη Μονάδα. Ο Διάμεσης, την ανάγκη φιλοτιμία ποιούμενος, ανέφερε ότι θα παρέμενε εγγύς των υψωμάτων. Φίλος ο Πλαστήρας, φίλτατη όμως η αλήθεια.]

Όπως ήδη αναφέρθηκε στην ενότητα υπ’ αριθμό 4, ο Σ.Π.Κ. του 1860 δεν αναγνώριζε λόγους δικαιολόγησης των στρατιωτικών εγκλημάτων που διαπράττονται ενώπιον του εχθρού. Δηλαδή η αναφορά του Πλαστήρα ότι επί των υψωμάτων Νοτίως Κιοπρουλού βρήκε το 23^ο Σύνταγμα Πεζικού δεν αποτελούσε λόγο για να μην εκτελέσει την αποστολή που του ανέθεσε η IV Μεραρχία. Παρά ταύτα θα αποδείξουμε ότι ο λόγος που επικαλείται ο Πλαστήρας για να δικαιολογήσει την μη εκτέλεση της αποστολής του δεν στηρίζεται επί πραγματικών γεγονότων και είναι ανυπόστατος.

Το κύριο ζήτημα αναφορικά με την μη εκτέλεση από τον Πλαστήρα της αποστολής που του ανατέθηκε, που παραβλέπεται απ’ όσους αναφέρονται σε αυτό, δυστυχώς και από τους στρατιωτικούς συγγραφείς ή αρθρογράφους, είναι ότι ο διοικητής μίας στρατιωτικής Μονάδας, από τον Ομαδάρχη μέχρι τον Αρχιστράτηγο, χρεώνεται την αποστολή που του ανέθεσε ο Αρχηγός του και υπογράφει το «χρεωστικό» με την τιμή του. Η αποστολή που δίνεται σε έναν διοικητή είναι προσωπική και η ευθύνη της εκτέλεσής της σε καμία απολύτως περίπτωση δεν μπορεί να μεταβιβαστεί σε άλλον. Σε κανένα στρατό δεν προβλέπεται τέτοια δυνατότητα. Επομένως η προβαλλόμενη δικαιολογία από τον Πλαστήρα, ένα χρόνο μετά την Καταστροφή, για τη μη εκτέλεση της αποστολής του, πέρα από παραπλανητική είναι και ανυπόστατη. Η IV Μεραρχία ανέθεσε στον Συνταγματάρχη Πλαστήρα να την καλύψει στα υψώματα Νοτίως του Κιοπρουλού και σε κανέναν άλλο. Ακόμη και αν ο Πλαστήρας εύρισκε επί των θέσεων που έπρεπε να καταλάβει ολόκληρο το 23^ο Σύνταγμα Πεζικού και παρόντα τον διοικητή του Συνταγματάρχη Χαράλαμπο Λούφα, έπρεπε να υποχρεώσει τον Λούφα να αποχωρήσει -πόσο μάλλον τον Λοχαγό Μαυρομιχάλη. Αυτός είχε λάβει την εντολή να καλύψει την IV Μεραρχία και όχι το 23^ο Σύνταγμα Πεζικού της VII Μεραρχίας, το οποίο ενεργούσε υπό τις διαταγές της Ι Μεραρχίας και μπορούσε να αποχωρήσει οποιαδήποτε στιγμή, όπως και αποχώρησε. Η ασφάλεια της IV Μεραρχίας στο Κιοπρουλού εξαρτιόταν αποκλειστικά από την συνείδηση και την τιμή του Πλαστήρα.

Έχω σχηματίσει την εδραία πεποίθηση ότι ο Πλαστήρας από την ώρα που έλαβε στα υψώματα Μπελ Τεπέ την διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας αποφάσισε να μην εκτελέσει τις αποστολές που του ανέθεσε. Το σημαντικό για αυτόν ήταν να σώσει το Σύνταγμά του που διαλυόταν από την διαρροή (φυγή) των ευζώνων του και όχι να καλύψει την IV Μεραρχία όπως ρητώς διατάχθηκε από τον διοικητή της.

Η βεβαιότητα που εκφράζω προκύπτει από τα γεγονότα που αναφέρονται στην Έκθεση Πλαστήρα, από το δρομολόγιο που ακολούθησε το Απόσπασμα Πλαστήρα για να φθάσει στον Σιδηροδρομικό Σταθμό Μπαλ Μαχμούτ, το οποίο παρέμενε άγνωστο μέχρι την δημοσίευση στο παρόν ιστολόγιο του άρθρου μου «Η προβληματική δράση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία – Μέρος IV» και τέλος από την κατάθεση του Πυροβολάρχη Λοχαγού Τούντα στην Ανακριτική Επιτροπή Επιχειρήσεων Μικράς Ασίας. Οι διάφοροι συγγραφείς και γενικά όσοι ασχολούνταν με τα γεγονότα της ήττας και της καταστροφής πίστευαν ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα έφθασε στον Σιδηροδρομικό Σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ από την γέφυρα του ρέματος Ακάρ, που βρίσκεται στο μέσο περίπου της καροποίητης οδού που συνδέει το χωριό Μπαλ Μαχμούτ με τον ομώνυμο Σιδηροδρομικό Σταθμό. Η γέφυρα αυτή βρίσκεται Νοτιοδυτικά του Κιοπρουλού, εκτός της ομώνυμης κοιλάδας και σε απόσταση 4,5 χλμ. από το Κιοπρουλού σε ευθεία γραμμή. Στην περίπτωση που το Απόσπασμα Πλαστήρα διερχόταν από την αναφερόμενη γέφυρα, ο Πλαστήρας θα ανέφερε ως σημείο αναφοράς για τον προσδιορισμό της θέσης της γέφυρας το χωριό Μπαλ Μαχμούτ και όχι το χωριό Κιοπρουλού που βρίσκεται σε απόσταση 4,5 χλμ. μακριά από την γέφυρα. Δηλαδή θα ανέφερε ότι «διελθόντες διά της Βορείως Μπαλ Μαχμούτ ξύλινης γέφυρας αφικόμεθα εις Σ. Σταθμόν Μπαλ Μαχμούτ»

Ο Πλαστήρας όμως είναι σαφέστατος στην Έκθεσή του:

«μεθ’ ο διελθόντες διά της Νοτίως Κιουπρουλού ξυλίνης γέφυρας αφικόμεθα περί την 24ην ώραν εις Σ. Σταθμόν Μπαλ Μαχμούτ»

Η Νοτίως του Κιοπρουλού ξύλινη γέφυρα επί του ρέματος Ακάρ δεν σημειώνεται στα σχεδιαγράμματα του τόμου «Υποχωρητικοί Αγώνες των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού», σύγγραμμα της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, και ως εκ τούτου υπήρχε ένα ερώτημα αναφορικά με το που βρισκόταν η θέση της. Μετά από έρευνα, η θέση της Νοτίως του Κιοπρουλού γέφυρας βρέθηκε σημειωμένη -εντύπως- σε χάρτη της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας Στρατού που είχε επισυναφθεί σε Υπόμνημα που υπέβαλε ο Υποστράτηγος Χαράλαμπος Λούφας το 1926 στην Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων. Η θέση της βρίσκεται Ελαφρώς Νοτιοδυτικά του χωριού Κιοπρουλού και σε απόσταση 1 χλμ. περίπου από αυτό.

Κατόπιν του προσδιορισμού της θέσης της Νοτίως του Κιοπρουλού ξύλινη γέφυρας προσδιορίστηκε και το δρομολόγιο που ακολούθησε το Απόσπασμα Πλαστήρα από τα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού μέχρι τον Σιδηροδρομικό Σταθμό Μπαλ Μαχμούτ:

Το Απόσπασμα Πλαστήρα διήλθε από τα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού (βλέπε φωτογραφία 1), κατέβηκε στην ομώνυμη κοιλάδα, όπου θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία, αλλά δεν στάθμευσε στον εν λόγω χώρο προκειμένου ο Πλαστήρας (α) να αναφέρει στον διοικητή της IV Μεραρχίας ότι Νοτίως Κιοπρουλού η Μεραρχία δεν καλυπτόταν από το Απόσπασμά του, αλλά από το «23^ο Σύνταγμα Πεζικού» και (β) να λάβει διαταγές. Το Απόσπασμα Πλαστήρα συνέχισε την κίνησή του, πέρασε Βόρεια του ρέματος Ακάρ από τη γέφυρα Νοτίως του χ. Κιοπρουλού, κινήθηκε περί τα 2,5 χλμ. Δυτικά και στάθμευσε στον Σιδηροδρομικό Σταθμό Μπαλ Μαχμούτ, παραπλεύρως του Ι/23 Τάγματος Πεζικού του Ταγματάρχη Διάμεση, φίλου του Πλαστήρα (βλέπε σχεδιάγραμμα 1).

Σχεδιάγραμμα 1: Το δρομολόγιο που ακολούθησε το Απόσπασμα Πλαστήρα από το ύψωμα Μπελ Τεπέ μέχρι τον Σιδηροδρομικό Σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ. Το ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη κάλυπτε το Δεξιό (Δυτικό) της γραμμής που έπρεπε να καλυφθεί από το Απόσπασμα Πλαστήρα

Το δρομολόγιο που ακολούθησε το Απόσπασμα Πλαστήρα το περιγράφει και ο διοικητής της μίας εκ των δύο Πυροβολαρχιών του Αποσπάσματος Λοχαγός Τούντας στην κατάθεσή του στην Ανακριτική Επιτροπή Επιχειρήσεων Μικράς Ασίας:

«Την 17^ην ώραν η Μοίρα μας (ΧΙΙΙα ΜΟΠ) ηκολούθησε το 1^ον Τάγμα του αποσπάσματος όπερ κατηυθύνθη προς Μπαλ Μαχμούτ. Το ακολουθητέον δρομολόγιον ήτο δύο χιλιόμετρα Δυτικώς Τσακιρσαζ, δυτικώς Κιουπρουλού προς Σιδηρ/κόν Σταθμόν Μπαλ Μαχμούτ»

Ο Τούντας είναι σαφέστατος. Το Απόσπασμα Πλαστήρα πέρασε από την κοιλάδα του Κιοπρουλού. Αν δεν πέρναγε θα έγραφε «Δυτικώς Τσακιρσαζ, Μπαλ Μαχμούτ – Σιδηροδρομικό Σταθμό Μπαλ Μαχμούτ». Το Μπελ Τεπέ βρίσκεται Δυτικά του Τσακιρσάζ όπου στάθμευε η ΧΙΙΙα ΜΟΠ πριν την 13^η Αυγούστου. Το ορεινό δρομολόγιο από το Τσακιρσάζ προς Βορρά κατευθύνεται προς τον αυχένα των υψωμάτων Νοτίως Κιοπρουλού και από εκεί κατέρχεται στην κοιλάδα του Κιοπρουλού.

Ο Τούντας στην κατάθεσή του περιγράφει τα γεγονότα με λόγο μεστό, λακωνικό. Πίσω από τις αναφορές του κρύβονται αλήθειες. Στην παραπάνω παράγραφο της κατάθεσής του λέει κάτι το εξαιρετικά σημαντικό. Αναφέρει ότι η ΧΙΙΙα ΜΟΠ την 17^η ώρα ακολούθησε το 1^ο Τάγμα Ευζώνων, το οποίο είχε λάβει εντολή να κινηθεί και να σταθμεύσει στον Σιδηροδρομικό Σταθμό Μπαλ Μαχμούτ. Όχι στα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού. Η κατάθεση του Τούντα έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την αναφερόμενη στην Έκθεσή Πλαστήρα 18.00 ώρα, ως ώρα που ο Πλαστήρας έλαβε την διαταγή σύμπτυξης της IV Μεραρχίας: «Περί την 18^ην ώραν εγκαθιστώντες προφυλακάς διά την νύκτα (στο Μπελ Τεπέ), λαμβάνομεν παρά της IV Μεραρχίας διά του παρ’ αυτή συνδέσμου Αξιωματικού μας, την κάτωθι διαταγήν». Με βάση την αναφορά του Τούντα προκύπτει ότι ο Πλαστήρας είχε αποφασίσει να υποχωρήσει στον Σιδηροδρομικό Σταθμό Μπαλ Μαχμούτ πριν ακόμη λάβει την διαταγή της IV Μεραρχίας. Υπάρχει όμως και ένα αλλά. Τίποτε δεν είναι βέβαιο στην Έκθεση Πλαστήρα. Ότι αναφέρεται πολύ πιθανότατα δεν απηχεί την αλήθεια. Ο υπασπιστής του Πλαστήρα Ταγματάρχης Παπαθανασόπουλος με άρθρα του σε εφημερίδα του Αθηναϊκού τύπου κατηγορεί τον διοικητή της IV Μεραρχίας ότι έστειλε την διαταγή της στον Πλαστήρα έξι ώρες μετά την έκδοσή της με αποτέλεσμα να μην δώσει τον απαιτούμενο χρόνο στο Απόσπασμα να προετοιμαστεί. Είναι αληθές αυτό; Για ποιο λόγο η Μεραρχία να στείλει καθυστερημένα την διαταγή της στον Πλαστήρα όταν την είχε στείλει εγκαίρως στους άλλους διοικητές; Ήταν προς το συμφέρον της να καθυστερήσει να στείλει την διαταγή της στον Πλαστήρα; Μήπως ο Πλαστήρας έλαβε πολύ νωρίτερα από την ώρα που αναφέρει την διαταγή της IV Μεραρχίας; Άλλωστε την διαταγή την παρέλαβε από τον αξιωματικό του που είχε αποστείλει για σύνδεσμο στο Στρατηγείο της Μεραρχίας. Δεν τον ρώτησε πότε η Μεραρχία του παρέδωσε την διαταγή της; Εν πάση περιπτώσει η σχολιαζόμενη παράγραφος της κατάθεσης του Τούντα αποδεικνύει ότι ο Πλαστήρας είχε προαποφασίσει να συγκεντρώσει το Απόσπασμά του στον Σιδηροδρομικό Σταθμό Μπαλ Μαχμούτ και όχι να το εγκαταστήσει στα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού.

Συμπερασματικά: Η προειλημμένη απόφαση του Πλαστήρα να μην εκτελεί τις διαταγές της IV Μεραρχίας, υπό την όποια συνέχιζε να υπάγεται με βάση την διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού της 08.05 της 13^ης Αυγούστου, να διακόψει αυθαίρετα την υπαγωγή του υπό την IV Μεραρχία και να αποκοπεί αυθαίρετα από την παράταξή της αποδεικνύεται από το δρομολόγιο που ακολούθησε το Απόσπασμα του μετά την διέλευσή του από τα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού, από την μη στάθμευση του Αποσπάσματος στην κοιλάδα του Κιοπρουλού, και τέλος την μετακίνηση και στάθμευση του Αποσπάσματός του στον Σιδηροδρομικό Σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ, 3,5 περίπου χλμ. μακριά -σε ευθεία γραμμή- από το χωριό Κιοπρουλού, όπου θα εγκαθίστατο το Στρατηγείο IV Μεραρχίας. Είναι τόσο τραγικές οι ενέργειές του Πλαστήρα που φθάνει στο σημείο να μην ενημερώσει την διοίκηση της IV Μεραρχίας, έστω διά ενός δεκανέα αγγελιοφόρου, ότι δεν καλύπτεται από το Απόσπασμά του Νοτίως Κιοπρουλού. Αντίστοιχη περίπτωση Έλληνα Συνταγματάρχη, διοικητή Συντάγματος Πεζικού, που εγκατέλειψε ακάλυπτη την Μεραρχία στην οποία υπαγόταν, που διέκοψε αυθαίρετα την υπαγωγή του υπό την διοίκησή της και αποκόπηκε αυθαίρετα από την παράταξή της δεν υπάρχει στην ιστορία του Ελληνικού Στρατού.

Ο Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του ότι μετέφερε το Απόσπασμά του στον Σιδηροδρομικό Σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ, επειδή οι άνδρες του ήταν εξαντλημένοι από την διήμερη μάχη. Η δικαιολογία του είναι το λιγότερο αφελής, αφού στην εξάντληση των ανδρών του πρόσθεσε ακόμη ~7 χλμ. πορείας από τα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού μέχρι τον Σιδηροδρομικό Σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ. Ο Πρόεδρος της Ανακριτικής Επιτροπής Ελέγχου Δοσιλόγων Στρατηγός Μοσχόπουλος σημείωσε στο περιθώριο του δακτυλογραφημένου αντιγράφου της Έκθεσης Πλαστήρα: «Δικαιολογία ανεπαρκής διά τόσον σοβαράν παραβίασιν της διαταγής».

Όμως όλοι ήταν σωματικά και ψυχικά καταπονημένοι το βράδυ της 14^ης Αυγούστου και πολύ περισσότερο αυτοί που ενεπλάκησαν στην μάχη με την έναρξή της, την 05.00 ώρα της 13^ης Αυγούστου, και δέχθηκαν επί μιάμιση ώρα τον καταιγισμό του τουρκικού πυροβολικού. Ο Πλαστήρας ενέπλεξε στην μάχη (κάτω και Δυτικά του Καλετζίκ) έναν ενισχυμένο Λόχο του περί την 11.00 ώρα της 13^ης Αυγούστου. Το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων έφθασε στο Κ.Α. Καμελάρ την 12.00 ώρα και δεν το ενέπλεξε στην μάχη. Το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων αντεπιτέθηκε στο Καλετζίκ το πρωί της 14^ης Αυγούστου εξ ιδίας πρωτοβουλίας του διοικητή του. Το αναφέρει εμφαντικά ο ίδιος ο διοικητής του Τάγματος Ταγματάρχης Τερτίκας στην κατάθεσή του στην Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων. Το Απόσπασμα Πλαστήρα διένυσε μέχρι τα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού ~8 χλμ. σε ευθεία γραμμή. Τα 8^ο και 11^ο Συντάγματα έπρεπε πρώτα να απαγκιστρωθούν από την στενή εμπλοκή τους με τον εχθρό και στη συνέχεια διένυσαν αποστάσεις πλέον των 30 χλμ. για φθάσουν στο Κιοπρουλού. Δύο Τάγματα του 8^ου Συντάγματος έφθασαν την 03.00 ώρα της 15^ης Αυγούστου στο Γκετζέκ Χαμάμ, υπό συνθήκες αφάνταστης συμφόρησης των δρομολογίων, επί των οποίων υποχωρούσαν Μονάδες της ΧΙΙ Μεραρχίας και Μη Μεραρχιακές Μονάδες του Α΄ Σώματος.

7.2. Το Απόσπασμα Πλαστήρα στον Σιδηροδρομικό Σταθμό Μπαλ Μαχμούτ – Η ειρωνεία των πραγμάτων

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν κάλυψε την Μεραρχία του ως όφειλε. Σταθμεύοντας όμως στον Σιδηροδρομικό Σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ από καλύπτων βρέθηκε καλυπτόμενος. Καλυπτόταν από το ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη που είχε εγκατασταθεί στο ύψωμα Τακλί Τεπέ Νοτιοανατολικά του Σιδηροδρομικού Σταθμού, από ένα Λόχο του 23^ου Συντάγματος που είχε εγκατασταθεί Νοτίως του Μπαλ Μαχμούτ και από το ΙΙΙ/4 Τάγμα Πεζικού, υπό τον Ταγματάρχη Πρεμέτη, που είχε εγκατασταθεί αμυντικά στο ύψωμα 1220 Βορειοδυτικά του χωριού Μπαλ Μαχμούτ. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες καταστάσεις! Ο Πλαστήρας γνώριζε πολύ καλά ότι καλυπτόταν εν αντιθέσει με την διοίκηση της IV Μεραρχίας που αγνοούσε ότι ήταν ακάλυπτη. Ο Ταγματάρχης Διάμεσης που αντικαθιστούσε μέχρι εκείνη την ώρα τον ασθενούντα Λούφα ενημέρωσε τον Πλαστήρα περί των θέσεων που είχε καταλάβει το 23^ο Σύνταγμα.

Φωτογραφία 3: Η περιοχή του Σιδηροδρομικού Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ που συγκεντρώθηκε το Απόσπασμα Πλαστήρα. Επί του υψώματος Τακλί Τεπέ είχε αναπτυχθεί το ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη.

Η δύναμη του Πλαστήρα που έφθασε στον σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ ανερχόταν σύμφωνα με την Έκθεσή του σε 27 αξιωματικούς και 1.595 οπλίτες. Επίσης κατά την Έκθεσή του οι απώλειές του ανέρχονταν σε 43 αξιωματικούς και 1.380 οπλίτες, εκ των οποίων οι 460 ήταν νεκροί. Προφανώς ένας αριθμός από τους απόντες ήταν πεσόντες ή τραυματίες της αμυντικής μάχης. Σύμφωνα όμως με εκτιμήσεις μου οι περισσότεροι ήταν φυγάδες, ή αποκοπέντες και εγκαταληφθέντες.

Στο άρθρο μου με τίτλο «Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η Προβληματική Δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία – Μέρος IV» ανατρέπω με ισχυρά επιχειρήματα τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα σχετικά με τις μεγάλες απώλειες μάχης του Αποσπάσματος.

7.3. Ο Πλαστήρας μετακινεί το Απόσπασμά του 3 χλμ. Δυτικά του Σιδηροδρομικού Σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ

Τη 02.30 ώρα της 15^ης Αυγούστου ο διοικητής του 23^ου Συντάγματος Πεζικού, Συνταγματάρχης Λούφας διέταξε τις δυνάμεις του που βρίσκονταν Νοτίως του ρέματος Ακάρ (ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη και 2 Λόχοι Πεζικού) να αποχωρήσουν από τις θέσεις τους και να συμπτυχθούν στα υψώματα Βορείως του ρέματος. Το ΙΙ/23 Τάγμα και ο Λόχος που βρισκόταν στον πεδινό διάδρομο του Μπαλ Μαχμούτ αποχώρησαν από τις θέσεις τους την 04.30 ώρα. Το Τάγμα Πρεμέτη δεν έλαβε διαταγή να συμπτυχθεί και παρέμεινε επί του υψώματος 1220 … μάλλον επειδή δεν ήταν οργανικό του 23^ου Συντάγματος μπορούσε να θυσιαστεί! Σχετικά βλέπε Σχεδιάγραμμα 2.

Σχεδιάγραμμα 2: Παρουσιάζεται η αποχώρηση των τμημάτων του 23ου Συντάγματος από την Νοτίως του ρέματος Ακάρ περιοχή, η εγκατάλειψη του υψ. 1.220 από το ΙΙΙ/4 Τάγμα Πρεμέτη και η μετακίνηση του Αποσπάσματος Πλαστήρα ~3 χλμ. Δυτικά του Σ. Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αντιλήφθηκε την αποχώρηση του ΙΙ/23 Τάγματος Μαυρομιχάλη και του 1/23 Λόχου από το ύψωμα Τακλί Τεπέ και τον πεδινό διάδρομο του Μπαλ Μαχμούτ αντίστοιχα, επειδή τα τμήματα αυτά πέρασαν εγγύς του Σιδηροδρομικού Σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ για να ανέλθουν στα υψώματα Βορείως του ρέματος Ακάρ. Την αποχώρησή τους την αναφέρει στην Έκθεσή Πεπραγμένων του:

«Παρατηρούμεν όμως ότι και αι προφυλακαί του 23^ου Συν/τος αποσύρονται»

Η παραπάνω καταχώριση στην Έκθεση Πλαστήρα, όπως και άλλες παρόμοιες που θα ακολουθήσουν, προλειαίνουν το έδαφος για δείξουν ότι ο Πλαστήρας αποφάσισε να αποχωρήσει από την περιοχή επειδή όλοι αποχωρούν. Στην πραγματικότητα όμως καταδικάζει ο ίδιος τον εαυτό του για την λιποταξία του ενώπιον του εχθρού που θα ακολουθήσει.

Ο Πλαστήρας ασφαλώς αντιλήφθηκε ότι μετά την αποχώρηση των τμημάτων του 23^ου Συντάγματος από την Νοτίως του ρέματος Ακάρ περιοχή δεν υπήρχε πλέον καμία Ελληνική δύναμη που να καλύπτει έστω και μερικώς την IV Μεραρχία. Η IV Μεραρχία είχε μείνει ΕΝΤΕΛΩΣ ΑΚΑΛΥΠΤΗ από την κατεύθυνση Νοτίως του Κιοπρουλού και δεν το γνώριζε. Ο Πλαστήρας μολονότι αντιλαμβάνεται την σαφή απειλή που διαγραφόταν πλέον κατά της IV Μεραρχίας σε ουδεμία ενέργεια προβαίνει για να την αντιμετωπίσει. Παραμένει παγερά αδιάφορος. Δεν αποφασίζει δηλαδή να ανεβάσει το Απόσπασμά του, ή ένα Τάγμα του τουλάχιστον, στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιοπρουλού. Όλως αντιθέτως θεωρεί ότι η αποχώρηση του Τάγματος Μαυρομιχάλη άφησε ακάλυπτο και το Απόσπασμά του. Αυτό μας λέει στην πραγματικότητα. Κατόπιν τούτου μετακινεί το Απόσπασμά του τρία χιλιόμετρα δυτικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ προκειμένου να καλύπτεται από το Τάγμα Πρεμέτη που συνεχίζει να βρίσκεται επί του υψώματος 1220. Με τη μετακίνηση αυτή αυξάνει και την απόσταση που τον χωρίζει από την IV Μεραρχία στα 7,5 χλμ. σε ευθεία γραμμή. Είναι προφανές ότι διαχωρίζει πλήρως τη θέση του από την τύχη της IV Μεραρχίας. Η πλήρης αποκοπή του από την παράταξη της IV Μεραρχίας, αλλά και από αυτή του Α΄ Σώματος Στρατού, δεν θα αργήσει.

Ο Πλαστήρας δεν αναφέρει ευθέως στην Έκθεσή του την μετακίνηση του Αποσπάσματός του 3 χλμ. Δυτικά του Σιδηροδρομικού Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ. Την αναφέρει όμως ο διοικητής της μίας εκ των δύο Πυροβολαρχιών του, Λοχαγός Τούντας, στην κατάθεσή του το 1923 στην Ανακριτική Επιτροπή Επιχειρήσεων Μικράς Ασίας (Επιτροπή Υποστράτηγου Κ. Μαζαράκη), όπου καταθέτει:

«το απόσπασμα είχε σταθμεύσει εν τω Σιδ/κώ σταθμώ Μπαλ Μαχμούτ. Ενταύθα περέμεινε το απόσπασμα μέχρι του λυκαυγούς ότε απεσύρθη τρία χιλιόμετρα Δυτικότερον και εκαλύφθη εν τηνι χαράδρα μέχρι της 7^ης ώρας, ότε εξηκολούθησεν την κίνησίν του προς Δυσμάς»

Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι ο Τούντας στην κατάθεσή του στην Ανακριτική Επιτροπή αποστασιοποιείται σε κρίσιμα σημεία από τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα. Την δεκαετία του 1960, αντιστράτηγος ε.α. πλέον, με επιστολή του στην εφημερίδα ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ θα αποστασιοποιηθεί από αναφορές του Πλαστήρα που δόθηκαν σε συνέντευξή του σε δημοσιογράφο της εφημερίδας σχετικά με τον αιφνιδιασμό που υπέστη το Απόσπασμα στην χαράδρα Χατζηλάρ.

Την μετακίνηση του Αποσπάσματος Πλαστήρα 3 χλμ. Δυτικά του Σιδηροδρομικού Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ την αναφέρει επίσης ο Συνταγματάρχης Λούφας κατά την εξέτασή του από τον Πρόεδρο της Ανακριτικής Επιτροπής Επιχειρήσεων Μικράς Ασίας:

«προ του λυκαυγούς της 15^ης Αυγούστου αντελήφθην ότι παρά την Σιδ. γραμμήν, δυόμιση έως 3 χιλιόμετρα δυτικώς του Σιδ. Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ εστάθμευε το απόσπασμα της ΧΙΙΙ Μεραρχίας το υπό τον Συν/χην Πλαστήρα. Ο χώρος, εφ’ ο τούτο εστάθμευε ευρίσκετο όπισθεν του υψώματος εφ’ ου ήτο ανεπτυγμένον το Τάγμα Πρεμέτη και περί τα 250 μέτρα προ του υψώματος εφ’ ου ευρισκόμην εγώ»

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποφεύγει να αναφέρει στην Έκθεσή του τη μετακίνηση του Αποσπάσματός 3 χλμ. Δυτικά του Σιδηροδρομικού Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ, προφανέστατα για να αποκρύψει την πρόθεσή του να αποκοπεί πλήρως από την διοίκηση της IV Μεραρχίας. Όμως η μετακίνηση του Αποσπάσματός προκύπτει εμμέσως πλην σαφώς από την ακόλουθη αναφορά στην Έκθεση Πεπραγμένων του:

«Περί την 6^ην πρωινήν ώραν το Τάγμα Πρεμέτη της Ι Μεραρχίας εγκατεστημένον εν προφυλακαίς εις τας Νοτίως Σ. Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ υψώματα τρέπεται εις φυγήν, εγκαταλείψαν τας θέσεις του όλως αδικαιολογήτως προ 25 ιππέων του εχθρού οίτινες καταλαμβάνουσι τας εγκαταληφθείσας θέσεις και βάλουσιν ανεπιτυχώς κατά των Μεταγωγικών μας. Το Τάγμα Βεντήρη (23^ου Συντάγματος) μόλις κατορθώνει να αποσυρθεί ίνα μην αποκοπεί».

Κατ’ αρχάς το ύψωμα 1.220 δεν βρίσκεται Νότια του Σιδηροδρομικού Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ αλλά Νοτιοδυτικά. Το ύψωμα αυτό στο ύψος των 1.200 μ. σχηματίζει χαρακτηριστικό επίμηκες οροπέδιο το κέντρο του οποίου απέχει 3,3 χλμ. περίπου από τον Σιδηροδρομικό Σταθμό Μπαλ Μαχμούτ (βλέπε Σχεδιάγραμμα 2). Προφανώς η προσβολή των Μεταγωγικών του Αποσπάσματος Πλαστήρα από τα τυφέκια των 25(!) Τούρκων ιππέων θα ήταν αδύνατη αν το Απόσπασμα συνέχιζε να βρίσκεται στο Σιδηροδρομικό Σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ. Θα ήταν δυνατή μόνο αν το Απόσπασμα είχε μετακινηθεί περί τα 3 χλμ Δυτικά.

Η αναφορά του Πλαστήρα ότι το Τάγμα Πρεμέτη τράπηκε σε αδικαιολόγητη φυγή είναι ενδιαφέρουσα. Κατά τον Πλαστήρα όσοι δεν εκτελούν το καθήκον τους είναι αδικαιολόγητοι και πρέπει να ριφθούν στο πυρ το εξώτερον … εκτός του ιδίου που μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν είχε εκτελέσει καμία απολύτως διαταγή της IV Μεραρχίας και είχε διαπράξει σοβαρά στρατιωτικά εγκλήματα ενώπιον του εχθρού. Ο Πρεμέτης ήταν αδικαιολόγητος που τον άφησε ακάλυπτο προ 25 ιππέων του εχθρού, ενώ αυτός που άφησε μία ολόκληρη Μεραρχία ακάλυπτη ήταν .. δικαιολογημένος. Το όνομα του Πρεμέτη χάθηκε από την ιστορία, όπως και πολλών άλλων που έρριψε στο πυρ το εξώτερον ο Πλαστήρας. Μεταξύ αυτών όλους τους αξιωματικούς του 35^ου Συντάγματος Πεζικού. Υπόψη ότι ο διοικητής του 35^ου Συντάγματος τραυματίστηκε, δύο διοικητές Ταγμάτων τραυματίστηκαν, ο ένας στο Καλετζίκ και ο έτερος μαχόμενος στον Πριονοειδή Βράχο και ο τρίτος διοικητής Τάγματος εξαφανίστηκε. Προφανώς φονεύτηκε.

Και το ερώτημα: Για ποιο λόγο ο ηρωικός Πλαστήρας δεν ανακατέλαβε το ύψωμα το ύψωμα 1.220 στέλνοντας έναν Ουλαμό του (2 Διμοιρίες) για να εκδιώξει τους 25 Τούρκους ιππείς; Επιβαλλόταν να το ανακαταλάβει; Ασφαλώς ναι.

Ο Πλαστήρα όμως σκεφτόταν διαφορετικά: Αφού δεν καλυπτόταν πλέον από το Τάγμα Πρεμέτη έπρεπε να αποχωρήσει και ο ίδιος προκειμένου να απομακρυνθεί από τις τουρκικές δυνάμεις. Η άνευ διαταγής υποχώρηση του Αποσπάσματος Πλαστήρα από την Βορείως του υψώματος 1.220 στενωπό θα παρουσιαστεί αναλυτικά στην συνέχεια.

Κατ’ αρχάς πρέπει να σημειώσουμε ότι με βάση την διαταγή συμπτύξεως του Α΄ Σώματος Στρατού της 14^ης Αυγούστου η IV Μεραρχία θα συμπτυσσόταν στα υψώματα Κιοπρουλού. «IV Μεραρχία εις υψώματα Κιοπρουλού, Ι μετά VII και ΧΙΙ εκατέρωθεν». Επίσης η IV Μεραρχία στην δική της διαταγή συμπτύξεως καθόριζε ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα και το 26^ο Σύνταγμα Πεζικού θα εγκαθίσταντο στα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού, με τις λοιπές δυνάμεις της Μεραρχίας να συγκεντρώνονται στην κοιλάδα του Κιοπρουλού. Με βάση αυτές τις διαταγές προσδιορίζονταν σαφώς και τα όρια του νέου τομέα της IV Μεραρχίας. Αριστερό όριο η σκυρόστρωτη οδός Αφιόν Καραχισάρ – Αραπλί Τσιφλίκ και δεξιό όριο το ύψωμα Τακλί Τεπέ. Εντός αυτών των ορίων έπρεπε να βρίσκονται και να ενεργούν οι δυνάμεις της IV Μεραρχίας.

Η διέλευση του Αποσπάσματος Πλαστήρα από την κοιλάδα του Κιοπρουλού, η μη παραμονή του στον χώρο της κοιλάδας όπου θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία –υπό την οποία συνέχιζε να υπάγεται- η μετακίνησή του εκτός της κοιλάδας, δηλαδή εκτός των ορίων του τομέα ενεργείας της IV Μεραρχίας, και η στάθμευσή του στον Σιδηροδρομικό Σταθμό Μπαλ Μαχμούτ προσδιορίζουν σαφέστατα την πρόθεση του Πλαστήρα να διακόψει την υπαγωγή του υπό την IV Μεραρχία. Η πρόθεση του αυτή επιβεβαιώνεται από την μη ενημέρωση της IV Μεραρχίας περί της θέσης που έχει σταθμεύσει το Απόσπασμά του. Ο διοικητής της IVΜεραρχίας αγνοούσε που βρίσκεται το Απόσπασμα Πλαστήρα. Η αναφορά του Πλαστήρα ότι προσπάθησε να συνδεθεί με την IV Μεραρχία είναι έωλη. Το Στρατηγείο της Μεραρχίας είχε σταθμεύσει 200 μέτρα Ανατολικά της Βορείως του χωριού Κιοπρουλού γέφυρας του ρέματος Ακάρ. Αν ήθελε να συνδεθεί με την IV Μεραρχία όφειλε να παραμείνει στην κοιλάδα του Κιοπρουλού, ή τουλάχιστον να αποστείλει σύνδεσμο αξιωματικό στο στρατηγείο της Μεραρχίας. Ουδέν εξ αυτών έκανε. Ο Πλαστήρας προφανώς διέκοψε αυθαίρετα το σύνδεσμό του με την IV Μεραρχία. Τέλος η μετακίνηση του Αποσπάσματος Πλαστήρα 3 χλμ. Δυτικά του Σιδηροδρομικού Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ επιβεβαιώνει εμφαντικά την αυθαίρετη διακοπή από τον Πλαστήρα της υπαγωγής του υπό την διοίκηση της IV Μεραρχίας.

Όταν το Απόσπασμα Πλαστήρα στάθμευσε στον Σιδηροδρομικό Σταθμό Μπαλ Μαχμούτ βρισκόταν οριακά εκτός των ορίων του τομέα της IV Μεραρχίας. Με την μετακίνηση του όμως 3 χλμ. Δυτικά της προτέρας θέσης του έχει πλέον εγκαταλείψει αυθαίρετα τον σαφώς προσδιορισμένο τομέα ενεργείας της IV Μεραρχίας. Με όρους της πανάρχαιας ιστορίας μας μπορούμε να πούμε ότι είχε εγκαταλείψει την παράταξη της IV Μεραρχίας προκειμένου να φέρουμε στη μνήμη μας τον όρκο των αρχαίων Αθηναίων εφήβων: «Ου καταισχυνώ τα όπλα τα ιερά, ουδ’ εγκαταλείψω τον παραστάτην ότω αν στοιχήσω».

Οι παραπάνω αυθαίρετες ενέργειες του Πλαστήρα συνιστούν τα εξής στρατιωτικά εγκλήματα:

1^ο. Το Απόσπασμα Πλαστήρα με βάση την διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού της 08.05 ώρας της 13^ης Αυγούστου τέθηκε υπό τις διαταγές της IV Μεραρχίας και μόνο το Α΄ Σώμα Στρατού μπορούσε να διακόψει αυτή την υπαγωγή. Η αυθαίρετη διακοπή από τον Πλαστήρα της υπαγωγής του υπό την IV Μεραρχία προδήλως παραβίασε ρητή εντολή του Α΄ Σώματος Στρατού. Το διαπραχθέν στρατιωτικό έγκλημα περιγράφεται στον Σ.Π.Κ. του 1860:

«Άρθρον 208. Πας στρατιωτικός, όστις παραβή ή εκβιάσει στρατιωτικήν εντολήν τιμωρείται α΄) με φυλάκισιν εν φρουρίω, γενομένης της πράξεως ενώπιον του εχθρού… Εάν δε ο ένοχος είναι αξιωματικός, με έκπτωσιν και φυλάκισιν ενός έως πέντε ετών»

2^ο. Η αυθαίρετη και σαφής γεωγραφικά μετακίνηση του Αποσπάσματος Πλαστήρα εκτός των ορίων του τομέα της IV Μεραρχίας, αρχικά στον Σιδηροδρομικό Σταθμό Μπαλ Μαχμούτ και στη συνέχεια 3 χλμ. Δυτικότερα (βλέπε Σχεδιάγραμμα 2) προσδιορίζει την διάπραξη ενός άλλου στρατιωτικού εγκλήματος που περιγράφεται στο ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΠΕΜΠΤΟΝ του Σ.Π.Κ. 1860 και αφορά τα εγκλήματα της φυγοστρατείας, λειποταξίας και αυτομολίας.

Δ΄. Αυτομολία ή επί παρουσία του εχθρού λιποταξία

«Άρθρ. 228. Πας στρατιωτικός ή προσκολλημένος εις τον στρατόν και εις την ακολουθίαν αυτού, όστις άνευ εγγράφου αδείας ή εγγράφου διαταγής του ανωτέρου του … διαβή τα υπό του διοικητού του στρατού, εις ον ούτος ανήκει, ορισθέντα όρια κατά τα μέρη δι’ ων δύναται να κοινωνήσει μετά του εχθρού, … θεωρείται ως ένοχος αυτομολίας εις τον εχθρόν, και τιμωρείται με θάνατον και στρατιωτικήν καθαίρεσιν»

«Άρθρ. 229. Εις πάσαν άλλην περίπτωσιν ο λειποτακτήσας επί παρουσία του εχθρού τιμωρείται με φυλάκισιν εν φρουρίω»

Ενδεχομένως το διαπραχθεί στρατιωτικό έγκλημα να περιγράφεται από το ακόλουθο άρθρο του Σ.Π.Κ. 1860:

Εν πάση περιπτώσει ο Πλαστήρας με την αυθαίρετη διακοπή του συνδέσμου του με την IV Μεραρχία υπό την οποία υπαγόταν, με την αυθαίρετη μετακίνηση του Αποσπάσματός του σε μεγάλη απόσταση εκτός των ορίων του τομέα της IV Μεραρχίας, που σηματοδοτεί και την εγκατάλειψη της παράταξης της Μεραρχίας του, και τέλος με την μη γνωστοποίηση στην IV Μεραρχία της θέσης του είναι αυταπόδεικτο ότι διέπραξε βαρύτατο στρατιωτικό έγκλημα, όπως και αν αυτό προσδιορίζεται στον ισχύοντα τότε Σ.Π.Κ. του 1860.

Εκ της Εκθέσεως Πλαστήρα:

«Εις μάτην καθ’ όλην την διάρκειαν της νυκτός προσπαθούμεν να συνδεθώμεν μετά της IV Μεραρχίας προς λήψιν διαταγών. Αλλ’ ούτε και τα εις Κιοπρουλού συγκεντρωθέντα τμήματά της είχον λάβη τοιαύτας. Το 26^ον Σύν/μα δεν κατορθώσαμεν να συναντήσωμεν εις τας ορισθείσας θέσεις του».

Η παραπάνω καταχώριση στην Έκθεση Πλαστήρα δεν έχει καμία απολύτως αξία. Αποτελεί άθροιση ψευδοαναφορών με σκοπό την συκοφάντηση της διοίκησης της IV Μεραρχίας και την κάλυψη των στρατιωτικών εγκλημάτων που διέπραξε. Ο Πλαστήρας μετά από δύο παραγράφους της Έκθεσής του θεωρεί ότι έχουν διαγραφεί από την μνήμη όσων θα μελετήσουν την Έκθεση Πεπραγμένων του, οι αναφορές του περί της μη εγκατάστασης του Αποσπάσματός του στα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού για την κάλυψη της IV Μεραρχίας ως είχε διαταχθεί, της μη παραμονής του στον χώρο που θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία στο Κιοπρουλού, της μη ενημέρωσης του Μεράρχου του ότι δεν καλυπτόταν από το Απόσπασμά του, αλλά «από το 23^ο Σύνταγμα», της συγκέντρωσης του Αποσπάσματός του 7 χλμ. περίπου Δυτικά από το χώρο συγκέντρωσης της IV Μεραρχίας, δηλαδή της αυθαίρετης αποκοπής του από την διοίκηση IV Μεραρχίας, και τέλος ότι η θέση στάθμευσης του Αποσπάσματός του ήταν άγνωστη στην IV Μεραρχία. Υπόψη ότι ο κάθε στρατιωτικός οφείλει να τηρεί συνεχώς ενήμερο τον Αρχηγό του για τις ενέργειές του προς εκτέλεση της αποστολής που αυτός του ανέθεσε.

[Σημείωση: Η κάθε Μονάδα ήταν υποχρεωμένη να στείλει έφιππο αξιωματικό σύνδεσμο στον Σταθμό Διοικήσεως, ή στο Στρατηγείο της προϊσταμένης της διοίκησης προκειμένου να είναι δυνατή η αμφίδρομη μεταφορά διαταγών και αναφορών.]

Ο Πλαστήρας με τη σχολιαζόμενη καταχώριση στην Έκθεσή του επιδιώκει να περάσει το μήνυμα ότι έγινε φυγάς επειδή δεν έλαβε διαταγές από την IV Μεραρχία … και ως στερούμενος διαταγών έφυγε στο Τουμλού Μπουνάρ, 40 χλμ. περίπου Δυτικά από την παράταξη της Μεραρχίας του. Ο Πλαστήρας με βάση τη σχολιαζόμενη καταχώριση της Έκθεσής του παραδέχεται ότι τα τμήματα της IV Μεραρχίας, πλην βεβαίως του Αποσπάσματός του, συγκεντρώθηκαν στην κοιλάδα του Κιοπρουλού, αλλά αναφέρει ότι δεν είχαν λάβει διαταγές. Ο «ποιητής» θέλει να μας πει ότι αφού τα συγκεντρωθέντα τμήματα στο Κιοπρουλού δεν είχαν λάβει διαταγές, έτσι και εγώ δεν είχα λάβει. Σύμφωνα με την σχολιαζόμενη καταχώριση ο σύνδεσμός ή οι σύνδεσμοι που απέστειλε στο Κιοπρουλού συνάντησαν τα τμήματα της IV Μεραρχίας, όμως δεν μπόρεσαν να βρουν το Στρατηγείο της Μεραρχίας και έτσι δεν έλαβαν διαταγές. Δηλαδή από το Κιοπρουλού απουσίαζε μόνο το Στρατηγείο της Μεραρχίας, ενώ αυτό είχε φθάσει στο Κιοπρουλού την 02.00 ώρα της 15^ης Αυγούστου. Επίσης αναφέρει ότι δεν κατόρθωσε να συνδεθεί με το 26^ο Σύνταγμα του Αντισυνταγματάρχη Καλλιαγκάκη στις ορισθείσες από την IV Μεραρχία θέσεις.

Τα πραγματικά γεγονότα σχετικά με τη συγκέντρωση της IV Μεραρχίας στο Κιοπρουλού έχουν ως εξής:

α) Η άφιξη της IV Μεραρχίας στο Κιοπρουλού ολοκληρώθηκε την 02.00 ώρα της 15^ης Αυγούστου. Το Στρατηγείο της στάθμευσε 200 μέτρα Ανατολικά της γέφυρας του ρέματος Βορείως Κιοπρουλού. Δύο Τάγματα του 8^ου Συντάγματος δεν κατόρθωσαν να εισέλθουν στην κοιλάδα του Κιοπρουλού λόγω του ότι η οδός στα στενά του Γκετζέκ Χαμάμ ήταν κλειστή εξ αιτίας της απίστευτης συσσώρευσης αυτοκινήτων, κτηνών, πεδινών και βαρέων πυροβόλων, διάφορων βοηθητικών Μονάδων πεδινής σύνθεσης και 5.000 Αρμενίων.

β) Η IV Μεραρχία λίγο πριν την άφιξή της στο Κιοπρουλού απέστειλε 2 αξιωματικούς του επιτελείου της προς τα Αποσπάσματα Καλλιαγκάκη και Πλαστήρα με σκοπό να διαπιστώσουν αν αυτά είχαν εγκατασταθεί στις θέσεις τους και είχαν συνδεθεί μεταξύ τους. Ο αποσταλείς στο Απόσπασμα Καλλιαγκάκη επέστρεψε και ανέφερε ότι το Απόσπασμα είχε εγκατασταθεί στις προβλεπόμενες στη διαταγή της Μεραρχίας θέσεις και συνδέθηκε αριστερά (Ανατολικά) με την ΧΙΙ Μεραρχία, αλλά όχι με το Απόσπασμα Πλαστήρα. Ο αποσταλείς στο Απόσπασμα Πλαστήρα μετά από μεγάλη περιπλάνηση επέστρεψε την ώρα που η Μεραρχία άρχισε να κινείται προς τα Δυτικά και ανέφερε ότι ουδαμού συνάντησε το Απόσπασμα Πλαστήρα.

γ) Η IV Μεραρχία την 0315 ώρα έλαβε την διαταγή επιχειρήσεων του Α΄ Σώματος Στρατού που καθόριζε τις αποστολές των δυνάμεών του για την 15^η Αυγούστου. Η Μεραρχία θα υποχωρούσε επί του δρομολογίου γέφυρα Βορείως Κιοπρουλού – Τσατ Κουγιού – Μπασκιμσέ – Κιουτσούκιοϊ όπου και θα συγκεντρωνόταν αποτελώντας την εφεδρεία του Α΄ Σώματος Στρατού. Η θέση της IV Μεραρχίας στο Κιουτσούκιοϊ ήταν κομβικής σημασίας για την ολοκλήρωση του υποχωρητικού ελιγμού του Α΄ Σώματος Στρατού επειδή θα συνέδεε το Β΄ Σώμα Στρατού που συμπτύσσονταν Βορείως της σιδηροδρομικής γραμμής με τις Ι και VII Μεραρχίας που συμπτύσσονταν Νότια της σιδηροδρομικής γραμμής. Με την IV Μεραρχία συγκεντρωμένη στο Κιουτσούκιοϊ και έχοντας υπό τις διαταγές της 5 Συντάγματα Πεζικού και το σύνολο του Πυροβολικού της εκ 40 πυροβόλων, πιθανότατα θα ήταν αδύνατη η διάσπαση των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού στις Ομάδες Τρικούπη και Φράγκου.

δ) Η IV Μεραρχία εξέδωσε διαταγή επιχειρήσεων την 04.00 ώρα. Την διαταγή της την έλαβαν σύμφωνα με τις Εκθέσεις τους ο διοικητής του 8^ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχης Καρύδης την 05.00 ώρα και ο διοικητής του 35^ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχης Παπαναγιώτου την 06.00 ώρα της 15^ης Αυγούστου. Έκθεση του 11^ου Συντάγματος δεν βρέθηκε. Το 8^ο Σύνταγμα θα αποτελούσε την εμπροσθοφυλακή της Μεραρχίας.

Συμπερασματικά: Η άφιξη των Μονάδων της IV Μεραρχίας, όπως και του Στρατηγείου της στο Κιοπρουλού ολοκληρώθηκε την 02.00 ώρα της 15^ης Αυγούστου. Η Μεραρχία εξέδωσε διαταγή επιχειρήσεων για την 15^η Αυγούστου. Η διαταγή της Μεραρχίας παραλήφθηκε από τις υφιστάμενες διοικήσεις της, και από το Απόσπασμα Καλλιαγκάκη, πλην του Αποσπάσματος Πλαστήρα. Το Απόσπασμα Καλλιαγκάκη είχε ταχθεί στις θέσεις που του καθορίστηκαν. Ο Πλαστήρας δεν συνδέθηκε με τον Καλλιαγκάκη επειδή διήλθε από τα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού, χωρίς να εγκατασταθεί επ’ αυτών όπως προέβλεπε η αποστολή του. Το Απόσπασμα Πλαστήρα είχε αποκοπεί αυθαίρετα από την διοίκηση της IV Μεραρχίας και το λυκαυγές της 15^ης Αυγούστου βρισκόταν 7 χλμ. περίπου Δυτικά του Κιοπρουλού. Ο διοικητής της IV Μεραρχίας αγνοούσε ότι η Μεραρχία του ήταν ακάλυπτη στα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού και επίσης αγνοούσε ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα είχε εγκαταλείψει την παράταξη της Μεραρχίας του.

Τούτων λεχθέντων είναι προφανές ότι ο Πλαστήρας ψεύδεται ασυστόλως και καταφέρεται με την άνεση που του έδινε η απόλυτη και ανέλεγκτη άσκηση της κρατικής εξουσίας εναντίον όσων εκτέλεσαν το καθήκον τους υπό τις δυσμενέστατες συνθήκες που εξελίχθηκε η σύμπτυξη. Ο Καλλιαγκάκης που ήταν προσωπικός φίλος του έπεσε ηρωικά μαχόμενος, προ των οφθαλμών του, την 16^η Αυγούστου, 4 χλμ. ανατολικά του Χασάν Ντετέ Τεπέ, με τον Πλαστήρα να στέκεται απαθής σε απόσταση 4 χλμ..

Αν δεχθούμε τώρα για την οικονομία του λόγου, ότι ο Πλαστήρας όντως έστειλε συνδέσμους για να συνδεθεί με την IV Μεραρχία και αυτοί παρουσιάζονταν στο Στρατηγείο της Μεραρχίας, τι θα ανέφεραν στον Μέραρχο; Θα τον ενημέρωναν ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα δεν κάλυψε την Μεραρχία στα υψώματα Νοτίως του Κιοπρουλού και ότι η Μεραρχία ήταν ακάλυπτη; Δηλαδή θα ανέφεραν ότι ο διοικητής τους επέδειξε ανυπακοή ενώπιον του εχθρού; Θα ανέφεραν στον Μέραρχο ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα βρισκόταν 7,5 χλμ. (2 ώρες πορείας) Δυτικά του χώρου συγκέντρωσης της Μεραρχίας; Δηλαδή ότι ο διοικητής τους ήταν πλέον φυγάς, λιποτάχτης; Προφανώς ο Πλαστήρας κανένα σύνδεσμο δεν απέστειλε στην IV Μεραρχία για να λάβει διαταγές. Αν ήθελε να λάβει διαταγές θα έπρεπε μετά την διέλευσή του από τα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού να παραμείνει στην κοιλάδα του Κιοπρουλού όπου θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία. Αλλά δεν παρέμεινε. Πιστεύω ότι οι λόγοι που δεν παρέμεινε είναι πλέον ευκόλως αντιληπτοί.

Εκ της Εκθέσεως Πλαστήρα:

«Συγχρόνως παρατηρούμεν ότι τα εις Κιοπρουλού συγκεντρωμένα τμήματα της IV Μεραρχίας κινούνται προς τα οπίσω εν αταξία, εγώ δε αυτός, μεταβαίνων εις Κιοπρουλού ίνα πληροφορηθώ, αν υπάρχουσι διαταγαί εβλήθην εξ εγγυτάτης αποστάσεως»

Ο Πλαστήρας αναφέρεται στην Έκθεσή του στην καταστροφή της IV Μεραρχίας με μία αφέλεια που αποτελεί γροθιά στο στομάχι. Έχω τη βεβαιότητα ότι ο Πλαστήρας δεν παρατήρησε την άτακτη φυγή των Μονάδων της IV Μεραρχίας εν τη γενέσει της, αλλά γράφει γι’ αυτή με βάση την εκ των υστέρων γνώση των πραγμάτων. Ο Πλαστήρας από το λυκαυγές της 15^ης Αυγούστου βρίσκεται με το Απόσπασμά του 3 χλμ. Δυτικά του Σιδηροδρομικού Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ. Πιθανότατα στην αρχή της δρομολογίου που οδηγεί διά του χωριού Ρασιντιέ (Igdeli) στο χωριό Τσατ Κουγιού (Catkuyu). Μεταξύ της θέσης του και του σημείου που η εμπροσθοφυλακή της IV Μεραρχίας δέχθηκε τα τουρκικά πυρά υπάρχουν υπερκείμενα υψώματα που εμποδίζουν την παρατήρηση προς την περιοχή του Κιοπρουλού. Η παρατήρηση των αναφερόμενων γεγονότων είναι αδύνατη ακόμη και από τον Σιδηροδρομικό Σταθμό Μπαλ Μαχμούτ (βλέπε φωτογραφία 3). Υπάρχει βεβαίως και η απόσταση των 6 χλμ. περίπου.

Εν πάση περιπτώσει ο Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του ότι συναντήθηκε περί την μεσημβρία με τα ατάκτως υποχωρούντα προς τα Δυτικά τμήματα της IV Μεραρχίας (το ζήτημα αυτό θα εξεταστεί στη συνέχεια) και ως έμπειρος αξιωματικός προφανώς αντιλήφθηκε τους λόγους που τα τμήματα της Μεραρχίας διαλύθηκαν. Την Έκθεσή του την γράφει μετά την καταστροφή και επομένως γνωρίζει με ακρίβεια τα γεγονότα εκείνου του πρωινού της 15^ης Αυγούστου. Η IV Μεραρχία προσβλήθηκε αιφνιδιαστικά από τουρκική δύναμη στην στενωπό του Κιοπρουλού, από τα Νοτίως της στενωπού υπερκείμενα υψώματα, στα οποία δεν είχε εγκαταστήσει το Απόσπασμά του για να την καλύψει. Η Μεραρχία διαλύθηκε και καταστράφηκε. Για αυτό τον λόγο τα τμήματα της υποχωρούσαν άτακτα. Εν πάση περιπτώσει ο Πλαστήρας όταν συγγράφει την Έκθεσή του γνωρίζει ότι ο υπεύθυνος της καταστροφής της IV Μεραρχίας είναι ο ίδιος. Όμως μας αναφέρει ότι εκείνη την ώρα του χαλασμού αποφάσισε να μεταβεί στο Κιοπρουλού για να πληροφορηθεί αν υπάρχουν διαταγές και ότι κατά την μετάβασή δέχθηκε πυρά … και ως εκ τούτου δεν έλαβε διαταγές! Μόνο κλαυσίγελος.

Η ακολουθούσα καταχώριση στην Έκθεση Πλαστήρα αποτελεί συνέχεια αυτής της προηγούμενης ενότητας:

«Σπεύδομεν προς συνάντησιν του Συν/χου κ. Λούφα όστις μας πληροφορεί ότι δεν έχει μεν ουδεμίαν διαταγήν, απολύτως, πλην όμως δεν δύναται να παραμείνη καθόσον η δεξιά αυτού ευρισκομένη Ι Μεραρχία Υποστρατ. Φράγκου έχει από ώρας κάμη έναρξιν υποχωρητική κινήσεως»

Η σχετική αναφορά του Λούφα για την εν λόγω συνάντηση βρίσκεται στην κατάθεσή του στην Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων όπου δεν επιβεβαιώνει τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα σχετικά με την συνάντησή τους και την συνομιλία που είχαν:

«Μετ’ ολίγον ανήλθεν εις την θέσιν εις ήν ήμην ο Συν/χης Πλαστήρας όν ηρώτησα ποίας διαταγάς έχει και πως ευρέθη εκεί. Ούτος δε μοι απήντησε περίπου τα εξής: ότι έχει υποστή απωλείας και ότι θα βαδίση προς κατεύθυνσιν ην μοι έδειξεν διά της χειρός του και ήτις κατεύθυνσις ήτο γενικώς Βορειοδυτική … μετά τινα λεπτά, περί την 4.30΄ εκινήθη μετά του αποσπάσματός του όπερ ούτω κινηθέν εξηφανίσθη, λόγω εδαφικής διαμορφώσεως»[2]

Από την παραπάνω καταχώριση του Πλαστήρα στην Έκθεση του, σχετικά με την συνομιλία που είχε με τον Λούφα, προκύπτει ότι ο Πλαστήρας επιδιώκει να οικοδομήσει ως άλλοθι της φυγής του προς το Τουμλού Μπουνάρ, που θα ακολουθήσει σε λίγο, την υποτιθέμενη πρόθεση του Συνταγματάρχη Λούφα να υποχωρήσει και την απ’ ώρας υποχώρηση της Ι Μεραρχίας. Αν τώρα στις παραπάνω δικαιολογίες του προσθέσουμε και τις αναφορές του σχετικά με την απόσυρση των προφυλακών του 23^ου Συντάγματος από την Νοτίως του ρέματος Ακάρ περιοχή, την εγκατάλειψη του υψώματος 1.220 από το ΙΙΙ/4 Τάγμα Πρεμέτη, την μη λήψη διαταγών από την IV Μεραρχία, επειδή ο ίδιος απέφυγε να λάβει, και τέλος την άτακτη φυγή των τμημάτων της IV Μεραρχίας, θα δούμε ολοκληρωμένο το σχέδιο του Πλαστήρα διά του οποίου επιχειρεί να δικαιολογήσει την φυγή του Αποσπάσματός προς το Τουμλού Μπουνάρ. Εμμέσως πλην σαφώς αναφέρει ότι «αφού όλοι υποχωρούσαν, έπρεπε και εγώ που δεν διέθετα διαταγές να υποχωρήσω». Απ’ ευθείας προς το Τουμλού Μπουνάρ όμως; Σαράντα χλμ. Δυτικά από το πεδίο της μάχης; Ο Πλαστήρας πιστεύει ότι προβάλλοντας τα παραπάνω ως άλλοθι μπορεί να ξεχαστεί ότι δεν κάλυψε της IV Μεραρχία στα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού, ως είχε διαταχθεί, και ότι στην συνέχεια «με ελαφρά πηδηματάκια» αποκόπηκε αυθαίρετα από την διοίκηση και την παράταξη της IV Μεραρχίας. Σε αργκό θα λέγαμε «την έκανε με μικρά πηδηματάκια και στη συνέχεια με τα πόδια στην πλάτη».

Ο Συνταγματάρχης Λούφας στην κατάθεσή του στην Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων σχετικά με την συνομιλία που είχε με τον Πλαστήρα δεν υποστηρίζει το άλλοθι του Πλαστήρα. Δεν του μίλησε περί υποχώρησης του από τις θέσεις που κατείχε. Υπόψη ότι ο Λούφας στην κατάθεσή του στην Ανακριτική Επιτροπή αναφέρει ότι ο Πλαστήρας αποχώρησε από την περιοχή την 04.30 ώρα, στην δε Έκθεση Πεπραγμένων του ότι «την 6.30 διήλθε της γραμμής ην το Ι/23 Τάγμα κατέλαβε το 5/42 Ευζώνων Σ. Πλαστήρα». Προφανώς υπάρχει ένα ερωτηματικό αναφορικά με την ώρα έναρξη της φυγής του Αποσπάσματος Πλαστήρα προς το Τουμλού Μπουνάρ. Αλλά αυτό δεν είναι σημαντικό. Το σημαντικό είναι ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα εγκατέλειψε αυθαίρετα την παράταξη της IV Μεραρχίας και τράπηκε σε φυγή προς τα Δυτικά. Αυτό ονομάζεται φυγή στον Σ.Π.Κ. του 1860, όπως και στον ισχύοντα σήμερα.

Εν πάση περιπτώσει οι περιγραφές Πλαστήρα και Λούφα αναφορικά με το τι συζήτησαν μεταξύ τους το πρωί της 15^ης Αυγούστου δεν ταυτίζονται.

Κατ’ αρχάς είναι σκόπιμο να προσδιορίσουμε το δρομολόγιο διά του οποίου θα υποχωρούσε η IV Μεραρχία από την κοιλάδα του Κιοπρουλού προς το χωριό Τσατ Κουγιού. Οι διαθέσιμοι δορυφορικοί χάρτες δεν παρέχουν βεβαιότητες. Όμως τα παρακάτω στοιχεία προσδιορίζουν με σχετική ακρίβεια το εν λόγω δρομολόγιο.

1^ο Στοιχείο: Το Α΄ Σώμα Στρατού στην διαταγή του για τις ενέργειες των υφισταμένων του διοικήσεων την 15^η Αυγούστου καθόρισε ότι η IV Μεραρχία θα υποχωρούσε προς Τσατ Κουγιού διά της Βορείως του Κιοπρουλού γέφυρας του ρέματος Ακάρ. Η IV Μεραρχία στην δική της διαταγή καθόρισε ότι η υποχωρητική κίνησή της θα άρχιζε από την αναφερόμενη γέφυρα. Η εν λόγω γέφυρα, όπως και η Νοτίως Κιοπρουλού αντίστοιχη, σημειώνεται στον χάρτη του Υπομνήματος που υπέβαλε ο Υποστράτηγος Λούφας στην Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων. Προφανώς η IV Μεραρχία θα υποχωρούσε διά της καροποίητης οδού που βαίνει Βορείως του ρέματος Ακάρ και παράλληλα με αυτό.

2^ο στοιχείο: Ο διοικητής της IV Μεραρχίας Υποστράτηγος Δημαράς αναφέρει στην Έκθεσή Πεπραγμένων του ότι όταν άρχισε η υποχώρηση και η κεφαλή της εμπροσθοφυλακής έφθασε εγγύς της διχάλωσης της οδού προς Μπαλ Μαχμούτ και Τσατ Κουγιού δέχθηκε αραιά πυρά εκ χαρακτηριστικού υψώματος 1.000 μέτρα Ανατολικά του Σιδηροδρομικού Σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. Προφανώς αναφέρεται στο ύψωμα Τακλί Τεπέ. Τα ίδια ακριβώς αναφέρει και ο Επιτελάρχης της Μεραρχίας Ταγματάρχης Γ. Τσολάκογλου στην παρ’ αυτού συνταχθείσα Έκθεση Πεπραγμένων της Μεραρχίας, όταν ο διοικητής της Μεραρχίας ήταν αιχμάλωτος των Τούρκων.

3^ο στοιχείο: Ο διοικητής του 8^ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχης Καρύδης στο Υπόμνημα που υπέβαλε στην Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων αναφέρει ότι μετά την παρέλευση 10΄ λεπτών από την εκκίνηση της εμπροσθοφυλακής, αυτή δέχθηκε εχθρικά πυρά από Δυτικά.

Κατόπιν των παραπάνω αναφορών προκύπτει ότι η αιφνιδιαστική τουρκική προσβολή κατά της IV Μεραρχίας σημειώθηκε όταν η εμπροσθοφυλακή της έφθασε στην διχάλωση της οδού προς Μπαλ Μαχμούτ και Τσατ Κουγιού. Προφανώς η αναφερόμενη διχάλωση βρίσκεται είτε Βορείως του υψώματος Τακλί Τεπέ, είτε ελάχιστα Βορειανατολικά. Συνεπώς το δρομολόγιο που θα ακολουθούσε η IV Μεραρχία ήταν μία καροποίητη οδός που άρχιζε σε κάποιο σημείο Νοτιοδυτικά του Κιοπρουλού και ελισσόταν επί των Νοτίων ομαλών αντηρίδων του Ρεσίλ Μπαμπού μέχρι το Τσατ Κουγιού σε ένα υψόμετρο 1.150 μέτρων, προφανώς υποκείμενο των Νοτίως Κιοπρουλού υψωμάτων. Οι προς Νότο αντηρίδες του Ρεσίλ Μπαμπού σε κανένα σημείο δεν προσφέρουν κάλυψη. Κατόπιν τούτου η προσβολή της φάλαγγας της IV Μεραρχίας από το τουρκικό πυροβολικό θα ήταν δυνατή και κατά τον χρόνο που θα κινούταν επί των Νοτίων αντηρίδων του Ρεσίλ Μπαμπού.

Το υπόψη δρομολόγιο σημειώνεται με λευκή γραμμή στο παρακάτω Σχεδιάγραμμα 3. Το εν λόγω δρομολόγιο σημειώνεται επίσης στο υπ’ αριθμό 14 Σχεδιάγραμμα του συγγράμματος της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού με τίτλο «Υποχωρητικοί Αγώνες των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού», όπως και στον «χάρτη Λούφα».

**Σχεδιάγραμμα 3:** Η οδός υποχώρησης της IV Μεραρχίας από το σημείο 3 χλμ. Νοτίως Κιοπρουλού μέχρι τις Δυτικές κλιτείς του υψώματος 1.220 έχει αποκαλυφθεί στον εχθρό. Το Απόσπασμα Πλαστήρα τρέπεται σε φυγή

Όταν ο Πλαστήρας σπεύδει προς τον Λούφα η κατάσταση έχει καταστεί εξαιρετικά επικίνδυνη για την ασφάλεια της IV Μεραρχίας. Η αποχώρηση του ΙΙ/23 Τάγματος Μαυρομιχάλη, από την Νοτίως του ρέματος Ακάρ περιοχή, καθώς και η μη κάλυψη της IV Μεραρχίας από το Απόσπασμα Πλαστήρα Νοτίως Κιοπρουλού, είχαν σαν αποτέλεσμα την αποκάλυψη στον εχθρό της οδού υποχώρησης της IV Μεραρχίας από το σημείο 3 χλμ. Νοτίως Κιοπρουλού -όπου έπρεπε να συνδεθεί το Απόσπασμα Πλαστήρα με το 26^ο Σύνταγμα Καλλιαγκάκη- μέχρι και το ύψωμα Τακλί Τεπέ Νοτιοανατολικά του Σιδηροδρομικού Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ. Ο Πλαστήρας με το Απόσπασμά του βρισκόταν πολλά χιλιόμετρα Δυτικά και στην περίπτωση που θα άλλαζε στάση και θα αποφάσιζε να επέμβει για να σώσει την IV Μεραρχία, αυτό θα ήταν πρακτικά αδύνατο. Τούτων λεχθέντων προκύπτει ότι η υποχώρηση της IV Μεραρχίας προς Τσατ Κουγιού – Μπασκιμσέ κρεμόταν πλέον από μία κλωστή. Οι τουρκικές Μεραρχίες του 1^ου και του 4^ου Σωμάτων Στρατού είχαν σταθμεύσει την νύκτα της 14^ης/15^η Αυγούστου εγγύς των υψωμάτων Νοτίως της σιδηροδρομική γραμμής και το πρωί θα συνέχιζαν την επίθεσή τους προς Βορρά.

Ο Λούφας μολονότι αγνοούσε ότι στην στενωπό του Κιοπρουλού βρισκόταν η IV Μεραρχία, επιβαλλόταν να εκτιμήσει ότι αυτό ήταν πολύ πιθανόν να συμβαίνει και να μην αποσύρει τις δυνάμεις του από την Νοτίως του ρέματος Ακάρ περιοχή. Η Ι Μεραρχία, στην διαταγή που εξέδωσε την 14.30 ώρα της 14^ης Αυγούστου για την υποχώρηση των δυνάμεών της, επισήμαινε στον Λούφα «να επιδιώξει σύνδεσμο μετά της IV Μεραρχίας η οποία πιθανόν θα συμπτυχθεί επί της γραμμής Κιοπρουλού – Γκεντίζ Χαμάμ», όπως και έγινε.[3] Την εγκατάλειψη του ζωτικής σημασίας υψώματος 1.220 από το ΙΙΙ/4 Τάγμα Πρεμέτη έπρεπε να την αντιμετωπίσει με την εγκατάσταση επί του εν λόγω υψώματος είτε του Ι/23 Τάγματος Διάμεση, είτε του ΙΙ/23 Τάγματος Μαυρομιχάλη. Και τα δύο ήταν ανέπαφα. Όμως το κακό είχε γίνει με την μη κάλυψη της IV Μεραρχίας στα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού από το Απόσπασμα Πλαστήρα.

Εν πάση περιπτώσει η κάλυψη της IV Μεραρχίας δεν είχε ανατεθεί στον Λούφα, αλλά στον Πλαστήρα. Εν αντιθέσει προς τον Λούφα ο Πλαστήρας γνώριζε πολύ καλά ότι η IV Μεραρχία έχει συγκεντρωθεί στο Κιοπρουλού και το αναφέρει στην Έκθεσή του: «Αλλ’ ούτε και τα εις Κιοπρουλού συγκεντρωθέντα τμήματά της είχον λάβη τοιαύτας». Ο Πλαστήρας αντιλαμβανόταν ότι μετά την αποχώρηση των τμημάτων του 23^ου Συντάγματος από την Νοτίως του ρέματος Ακάρ περιοχή, η οδός υποχώρησης της IV Μεραρχίας έχει αποκαλυφθεί σε όλο το μήκος της στον εχθρό. Ο Πλαστήρας γνώριζε επίσης πολύ καλά ότι η IV Μεραρχία δεν διέθετε άλλη οδό υποχώρησης από το Κιοπρουλού προς τα Δυτικά, από αυτή από Κιοπρουλού προς Τσατ Κουγιού – Μπασκιμσέ, που ήταν πλέον ακάλυπτη από Νότο. Εκτός και αν στερούταν της δυνατότητας αντίληψης των πραγμάτων, οπότε… πάμε αλλού. Ο Πλαστήρας ήταν έμπειρος και αντιλαμβανόταν πολύ καλά ότι ο μόνος που μπορούσε ενδεχομένως να αποτρέψει την επικείμενη καταστροφή της IV Μεραρχίας, ή να μετριάσει την καταστροφή της, ήταν ο ίδιος. Παρά ταύτα μετακινεί το Απόσπασμά του Δυτικά του Σιδηροδρομικού Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ. Από την νέα του θέση ουδεμία βοήθεια μπορούσε να προσφέρει πλέον στην IV Μεραρχία. Εκτός αν έστελνε έναν έφιππο αγγελιοφόρο επί κέλητος να την ενημερώσει για τον θανάσιμο κίνδυνο που διέτρεχε. Όμως δεν έδειξε κανένα έλεος για την IVΜεραρχία. Το μίσος του για τους βασιλόφρονες αξιωματικούς τον οδηγούσε σε λάθος μονοπάτια.

Να σημειώσουμε για την ανασκευή των αναφερομένων από τον Πλαστήρα για την Ι Μεραρχία, ότι αυτή με τα Συντάγματα της 4^ο, 22^ο και 49^ο, είχε υποχωρήσει από το Μπαλ Μαχμούτ σχεδόν «εν διαλύσει» το απόγευμα της 14^ης Αυγούστου και συγκεντρώθηκε στο χωριό Μπασκιμσέ την νύκτα, όπου αναλήφθηκαν προσπάθειες για την ανασυγκρότησή της, που δεν τελεσφόρησαν. Δεν υποχώρησε δηλαδή το πρωί της 15^ης Αυγούστου όπως αναφέρει ο Πλαστήρας.

Ο Λούφας είχε λάβει αποστολή από την Ι Μεραρχία και την αποστολή του την τίμησε σχεδόν στο ακέραιο, εν αντιθέσει με τον Πλαστήρα που αποδείχθηκε ανυπάκουος και φυγάς ενώπιον του εχθρού. Ο Συνταγματάρχης Λούφας είχε διαταχθεί να πάρει υπό την διοίκησή του τα Τάγματα του Καγιαντιμπί (ΙΙΙ/4 Πρεμέτη και ΙΙ/22 Τρικαλιώτη), να καλύψει με το Σύνταγμά του την άτακτη υποχώρηση προς το Μπαλ Μαχμούτ των Συνταγμάτων του Υποτομέα Σαβράν και στη συνέχεια να εγκατασταθεί επί της γραμμής υψώματα Ανατολικά Αϊβαλή – υψώματα Βορείως Μπαλ Μαχμούτ – υψώματα Νοτιοδυτικά Κιοπρουλού. Προφανώς με την τουρκική επίθεση σε εξέλιξη ο Λούφας θα υποχωρούσε προς Μπασκιμσέ όπου είχε συγκεντρωθεί η Ι Μεραρχία. Στην περίπτωση όμως που το αριστερό του (Ανατολικό) είχε συνδεθεί με το Απόσπασμα Πλαστήρα στα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού (δεν συνέβη) θεωρώ ως βέβαιο ότι θα προσπαθούσε να τηρήσει υπό την κατοχή του το ζωτικής σημασίας ύψωμα 1220 Βορειοδυτικά του Μπαλ Μαχμούτ.

8.5. Το Απόσπασμα Πλαστήρα εγκαταλείπει το πεδίο της Μάχης και τρέπεται σε φυγή προς το Τουμλού Μπουνάρ

Εκ της Εκθέσεως Πλαστήρα:

«Κατόπιν τούτου διατάσσομεν περί την 7^ην ώραν, όπως και το ημέτερον Απόσπασμα κινηθή προς Τουλού Μπουνάρ, γενικήν κατεύθυνσιν απάντων των τμημάτων, αφού προηγουμένως ενεπνεύσαμεν εις τους άνδρας ημών ηθικόν διά καταλλήλου ομιλίας».

Η πρόταση «Κατόπιν τούτου διατάσσομεν όπως και το ημέτερον Απόσπασμα κινηθή προς Τουλού Μπουνάρ» επιβεβαιώνει ότι ο Πλαστήρας χρησιμοποιεί ως άλλοθι της αυθαίρετης υποχώρησης του Αποσπάσματός του προς το Τουμλού Μπουνάρ την υποτιθέμενη πρόθεση του Λούφα να υποχωρήσει, την υποχώρηση απ’ ώρας της Ι Μεραρχίας, την αποχώρηση του Πρεμέτη και των προφυλακών του 23^ου Συντάγματος, την άτακτη φυγή τμημάτων της IV Μεραρχίας και την μη λήψη διαταγής της IV Μεραρχίας. Μόνο που ο Λούφας υποχώρησε μαχόμενος επειδή προσβλήθηκε από τουρκικές δυνάμεις, με το τουρκικό ιππικό να ενεργεί κυκλωτικά κατά των πτερύγων του. Επίσης ο Λούφας κατά την υποχώρησή του κάλυπτε συνεχώς τα διαρρέοντα τμήματα της IV Μεραρχίας.

Το Απόσπασμα Πλαστήρα έφυγε προς τα πίσω 40 χλμ., άνευ διαταγής και άνευ πιέσεως υπό του εχθρού. Στην ουσία του πράγματος αυτό σημαίνει ανταρσία ενός ανώτερου διοικητή ενώπιον του εχθρού. Ο Πλαστήρας πριν υποχωρήσει αναφέρει ότι εκφώνησε κατάλληλη ομιλία στους άνδρες του για να τους τονώσει το ηθικό!!! Μόνο που δεν έκανε επίθεση, ή άμυνα, αλλά έφευγε ως λαγός εγκαταλείποντας την IV Μεραρχία στην τραγική μοίρα της. Δεν αναφέρει αν έβαλε τους 1.600 άνδρες του σε παράταξη, τους στοίχισε και τους ζύγισε ώστε να μπορούν να ακούσουν τον εμπνευσμένο πατριωτικό λόγο του!!! Δυστυχώς όμως με κάτι τέτοιες γελοίες αναφορές εκστασιάζονται όσοι θεωρούν τον Πλαστήρα ημίθεο.

8.6. Το στρατιωτικό έγκλημα που συνιστά η φυγή του Αποσπάσματος Πλαστήρα από το πεδίο της μάχης

Η αυθαίρετη απομάκρυνση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα μετά του Αποσπάσματός του από την παράταξη της IV Μεραρχίας στο Κιοπρουλού κατά 7 χλμ. περίπου, που θα ολοκληρωθεί μετά από λίγο με την φυγή του προς το Τουμλού Μπουνάρ, δηλαδή 40 χλμ. προς τα Δυτικά, αποτελεί βαρύτατο στρατιωτικό έγκλημα. Είναι θλιβερό ότι ένας Συνταγματάρχης του Ελληνικού Στρατού ακολουθούμενος από την ένοπλη δύναμή του αποχώρησε αυτοβούλως από το πεδίο της μάχης και την μετέφερε 40 χλμ. Δυτικά χωρίς να πιέζεται από τον εχθρό. Σε απλά ελληνικά αυτό αποτελεί λιποταξία και ανταρσία. Μόνο που χαρακτηρίζεται ακόμη χειρότερα από στον Σ.Π.Κ. του 1860. Ο ισχύον σήμερα Σ.Π.Κ., αλλά και αυτός του 1860 κατατάσσει το διαπραχθέν από τον Πλαστήρα στρατιωτικό έγκλημα στην ομάδα των εγκλημάτων προδοσίας. Οι ακριβείς διατυπώσεις ακολουθούν:

Ισχύον σήμερα Σ.Π.Κ.:

«Ι ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΠΡΟΔΟΣΙΑΣ, Άρθρο 15. Προδοσία. Τιμωρείται με την ποινή του θανάτου ή της ισόβιας κάθειρξης ο στρατιωτικός που σε πολεμική περίοδο … ε) Προκαλεί ή διεγείρει τον στρατό σε φυγή μπροστά στον εχθρό ή παρακωλύει την ανασύνταξη του στρατού»

Σ.Π.Κ. του 1860:

«ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΠΡΩΤΟΝ, Α. Προδοσία. Άρθρο 194. Τιμωρείται με θάνατον και στρατιωτικήν καθαίρεσιν πας στρατιωτικός … δ) όστις απέναντι του εχθρού, προκαλέσει εις φυγήν το στράτευμα, ή εμποδίσει την ανασυνάθροισιν αυτού»

Προφανώς οι διατυπώσεις και των δύο Σ.Π.Κ. δεν διαφέρουν ως προς την περιγραφή του διαπραχθέντος από τον Πλαστήρα στρατιωτικού εγκλήματος.

Ο Πλαστήρας με βάση τις αναφορές του ιδίου στην Έκθεσή Πεπραγμένων του, που ήδη σχολιάσαμε, καταδίκασε ο ίδιος τον εαυτό του ενώπιον της ιστορίας. Δύο τινά μπορεί να συμβαίνουν γι’ αυτό: Είτε δεν αντιλαμβανόταν το τι ακριβώς αποδείκνυαν οι σχολιασθείσες ολιγόλογες αναφορές στην Έκθεσή του, είτε του ήταν αδιάφορο. Πιθανόν να ισχύει το δεύτερο λόγω της αλαζονείας που διακρίνει όσους στηριζόμενοι στις λόγχες του στρατού ασκούν άνευ ουδενός ελέγχου την απόλυτη εξουσία.

[1] Φ. 356/Α/1 σ. 2

[2] Φ. 356/Α/1 pdf s. 15

[3] Μπουλαλάς σ. 275

Πηγή: Βελισάριος

Tags: Μικρασιατική Καταστροφή

Μικρασιατική Εκστρατεία: Τα Στρατιωτικά Εγκλήματα του Συνταγματάρχη Νικολάου Πλαστήρα μεταξύ 13ης και 16ης Αυγούστου 1922 (π.ημ.). (Μέρος Πρώτο)

Δεν ξεχνώ

ΦΑΚΕΛΟΣ ΕΚΤΡΩΣΕΙΣ [1986 - 2016]: 30 Χρόνια από τήν ψήφιση…

ΕΛΛΗΝΕΣ και ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΟΡΘΟΔΟΞΟΙ μποϊκοτάρετε τα προϊόντα εταιρειών που αφαιρούν…

1974: Η προδοσία της Κύπρου!

Σύμφωνο Διαστροφικής Συμβίωσης

ΚΑΡΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ: Δεν θα γίνω ευκολόπιστο θύμα!

Η καταιγίδα των αντιδράσεων για το «αντιρατσιστικό»

Δεν θα γίνω «δωρητής» οργάνων χωρίς να το θέλω! …

Ποια είναι η λύση αν πλήρωσες «τσουχτερές» τιμές...

Όχι, δεν θα φύγω

ΜΝΗΜΟΝΙΟ: Δεν ξεχνώ αυτούς που παρέδωσαν αμετάκλητα και άνευ όρων…

Ποιοι πολεμούν την Πολύτεκνη Οικογένεια και τη Δημογραφική ανάπτυξη της…

Η γενοκτονία των Ελλήνων ΑΠΑΡΑΓΡΑΠΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΕΡΧΟΜΕΝΟΥ…

ΚΑΤΑΛΑΒΕΣ ΤΩΡΑ ...;

Τώρα πια γνωρίζω τους 10 τρόπους που τα ΜΜΕ μου…