480 π.Χ. ο Ελληνισμός βρίσκεται στα πρόθυρα του μεγαλύτερου κινδύνου στην Ιστορία του, στην Περσική εισβολή και στα επεκτατικά σχέδια του Βασιλέα των Βασιλέων Ξέρξη, ο οποίος συγκέντρωσε έναν από τους μεγαλύτερους στρατούς στην παγκόσμια πολεμική ιστορία. Το 2020 μ.Χ. συμπληρώθηκαν 2500 χρόνια από την Μάχη των Θερμοπυλών και την ηρωική αντίσταση των Ελλήνων στα στενά του Μαλιακού κόλπου , με δεσπόζουσα μορφή τον Σπαρτιάτη Βασιλιά Λεωνίδα και τους 300 Ιππείς του. Τις 3 εκείνες ημέρες του Αυγούστου του 480 π.Χ. γράφτηκαν απίστευτες σελίδες ηρωισμού, αυταπάρνησης αλλά και απίστευτων κατορθωμάτων, σωματικών και ψυχικών , που στα μάτια μας φαντάζουν μυθικά! Η μάχη των Θερμοπυλών χαρακτηρίζεται από μια μοναδική στα παγκόσμια πολεμικά χρονικά ιδιαιτερότητα , οι ηττημένοι εγκωμιάζονται και περιβάλλονται από Αθάνατη δόξα σε αντίθεση με τους νικητές που χρειάστηκαν την βοήθεια της προδοσίας .
Για τους Σπαρτιάτες η μοναδική επιλογή ήταν η άνευ όρων αντίσταση στα επεκτατικά σχέδια του Ξέρξη , κάτι το οποίο φαίνεται και από την πρωτοφανή τους κίνηση να σκοτώσουν τους απεσταλμένους του Πέρση Βασιλέα που ζήτησαν «γη και ύδωρ». Η Ελλάδα ευτύχησε να έχει δύο τεράστιες προσωπικότητες που σημάδεψαν τη Ελληνική και παγκόσμια ιστορία απέναντι στην υπέρμετρη φιλοδοξία του Ξέρξη , τον Θεμιστοκλή και τον Λεωνίδα. Ο Θεμιστοκλής ήταν ο εμπνευστής της δημιουργίας ενός στόλου από το καλύτερο πολεμικό θαλάσσιο όπλο της εποχής , την Τριήρη που στελεχώνονταν από ελεύθερους πολίτες , ο δε Λεωνίδας ήταν επικεφαλής της τελειότερης και πιο φονικής μηχανής του αρχαίου κόσμου , την Σπαρτιατική φάλαγγα.
Η εκπαίδευση των Σπαρτιατών
Η Σπάρτη ήταν η μοναδική πόλη-κράτος που η εκπαίδευση αφορούσε αποκλειστικά την πολιτεία, η περίφημη Αγωγή η οποία αποδίδεται στον νομοθέτη Λυκούργο. Η αγωγή ήταν ίδια για όλα τα παιδιά των ομοίων, με εξαίρεση τα πρωτότοκα παιδιά των βασιλέων. Άρα ο Λεωνίδας ως τρίτος γιός του Αναξανδρίδα έλαβε μέρος στην Αγωγή. Το σύστημα της Αγωγής ήταν μελετημένο ώστε να δημιουργεί το πρότυπο του ιδανικού Σπαρτιάτη: σκληραγωγημένοι άνδρες με σωματική ρώμη που τους επιτρέπει να επιβιώνουν σε σκληρές συνθήκες , ολιγαρκείς, συντροφικούς ,τολμηρούς, καρτερικούς στον πόνο, πειθαρχημένους, αμείλικτους με τους εχθρούς της πολιτείας , εξαίρετους πολεμιστές με άριστη γνώση των όπλων και των τακτικών μάχης και φυσικά την πλήρη υποταγή στους νόμους «έπεστι γαρ σφι δεσπότης νόμος» όπως λέει ο αυτοεξόριστος Δημάρατος στον Ξέρξη (Ηρόδοτος, Πολύμνια). Μέσω της Αγωγής οι εκπαιδευτές εμφυσούσαν στους νεαρούς Σπαρτιάτες το ομαδικό πνεύμα , το οποίο ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος της Σπαρτιατικής επιτυχίας καθώς στην οπλιτική φάλαγγα η επιτυχία εξαρτιόταν από το να κρατάει ο οπλίτης την θέση του στην γραμμή.
Μετά τη γέννηση ενός βρέφους, αυτό προσκομιζόταν στις λέσχες όπου οι μεγαλύτεροι σε ηλικία, οι φυλέτες έλεγχαν την αρτιμέλειά του. Έχει προηγηθεί η αναγνώριση του παιδιού και η εισαγωγή στην οικογένειά του. Εάν οι φυλέτες κρίνουν ότι το παιδί είναι αρτιμελές και γερό, το επιστρέφουν στη μητέρα του η οποία το κρατά μέχρι τα επτά του χρόνια και το μεγαλώνει σκληραγωγώντας το για να είναι προετοιμασμένο για τις μετέπειτα δοκιμασίες των κύκλων της αγωγής. Εάν από την άλλη οι φυλέτες έκριναν ότι το βρέφος ήταν δύσμορφο ή καχεκτικό το έστελναν στους «Αποθέτες», έναν τόπο κοντά στον Ταΰγετο και δεν ρίχνονταν στον Καιάδα όπως εσφαλμένα έχει επικρατήσει .Σύμφωνα με το Σ. Καργάκο «τα μη. εύμορφα και εύσχημα (βρέφη) παραδίδονταν στους περίοικους». Οι περίοικοι ζούσαν σε χωριά σε όλη τη Λακωνία και τη Μεσσηνία, είχαν καλές σχέσεις με τους Σπαρτιάτες και ήταν εντυπωσιακά αλληλέγγυοι μεταξύ τους. Σύμφωνα με άλλες απόψεις, τα μη αρτιμελή παιδιά μπορούσαν να μεγαλώσουν μέσα στη Σπάρτη χωρίς όμως προορισμό να γίνουν «όμοιοι» και χωρίς δικαίωμα κλήρου.
Οι νεαροί Σπαρτιάτες μετείχαν στην Αγωγή μόλις συμπλήρωναν το 7ο έτος της ηλικίας τους και εντάσσονταν σε «αγέλες» (βούες) έως το 12ο έτος και ονομάζονταν « παίδες» χωρίς να γινόταν διάκριση σε πλούσιους και φτωχούς. Ο κοινωνικός δηλαδή χαρακτήρας της αγωγής, βρίσκεται στο γεγονός ότι η οικονομική δυσχέρεια μιας οικογένειας δεν αποτελούσε τροχοπέδη για τη συμμετοχή στην αγωγή. Κι αυτό γιατί μια πλούσια οικογένεια μπορούσε να πληρώσει για την αγωγή ενός φτωχότερου παιδιού το οποίο στη συνέχεια ήταν δυνατό να πλαισιώσει βοηθητικά το δικό της παιδί ως «τρόφιμος» ή «μόθακας». Έτσι οι «μόθακες» μπορούσαν να γίνουν «όμοιοι» και να αποκτήσουν αξιώματα ( Βρασίδας, Λύσανδρος) . Αρχηγός της «βουάς» ήταν ο «βουαγός» ο οποίος πιθανότητα εκλεγόταν από την πολιτεία με κριτήριο την ανδρεία, τη μαχητικότητα και τη σύνεσή του και ήταν αρκετά αυστηρός . Οι Παιδονόμοι που ήταν υπεύθυνοι για αυτές τις ηλικίες εκπαίδευαν τα παιδιά στην αξία της πειθαρχίας , της ομαδικότητας και μάθαιναν στους νεαρούς εκπαιδευόμενους τις αξίες και τις αρετές που αρμόζουν σε μελλοντικούς Σπαρτιάτες. Σημαντικό μέρος της εκπαίδευσης τους ήταν η ανάπτυξη όλων των παραμέτρων της φυσικής κατάστασης μέσω αγωνισμάτων όπως άλμα , δρόμοι ταχύτητας , ρίψεις αλλά και αθλοπαιδιές που ανέπτυσσαν την μυϊκή συναρμογή και την ταχύτητα αντίδρασης . Παρά τα όσα έχουν επικρατήσει από πολλούς ιστορικούς των περασμένων ετών , σε αυτή την ηλικία οι νεαροί Σπαρτιάτες με το πέρας της ημέρας πιθανόν επέστρεφαν στο σπίτι τους (Σ.Μπρισένιου, Χ. Παππά) πράγμα το οποίο φαντάζει απολύτως λογικό καθώς τα παιδιά, πρέπει να τρέφονται σωστά για υγιή ανάπτυξη , να βιώνουν την αξία της οικογενειακής ζωής με σεβασμό και αγάπη στους γονείς και φυσικά θα ήταν τρομερά δύσκολο σε αυτή την ηλικία να επιβιώσουν στις δύσκολες συνθήκες της Λακεδαίμονος. Οι νέοι που συμμετείχαν στην Αγωγή δεν φορούσαν σανδάλια ή οποιοδήποτε υπόδημα με σκοπό να συνηθίσουν να ζουν ξυπόλητοι και να μπορούν να ανταποκρίνονται σε σκληρές εδαφικές συνθήκες να τρέχουν σε ανηφόρες και κατηφόρες χωρίς πρόβλημα και αν ανταποκρίνονται σε κάθε πεδίο μάχης.
Το επόμενο στάδιο εκπαίδευσης ξεκινούσε από το 12ο έτος οπότε η ζωή του νεαρού Σπαρτιάτη έμπαινε σε μια πιο «Λακωνική » βάση με ακόμη πιο λίγα διαθέσιμα υλικά αγαθά και πιο σκληρή εκγύμναση διαθέτοντας ένα ιμάτιο για όλη την χρονιά και στρώματα από καλάμια του Ευρώτα που τα έφτιαχναν μόνοι τους για να κοιμηθούν , πιθανόν να ξεκινούσε από αυτή την ηλικία και η κυρίως στρατιωτική τους εκπαίδευση. Το σκεπτικό αυτής της παραμέτρου της Αγωγής ήταν πως μειώνοντας τις ανάγκες του παιδιού τόσο μεγαλώνεις την δύναμη του , σωματική , ψυχική , πνευματική κάνοντας το ολιγαρκή (Λιαντίνης). Στα 14 πλέον έπαυαν να θεωρούνται «παίδες» και γίνονταν «έφηβοι» λαμβάνοντας κάθε χρόνο και νέα ονομασία , στα 15 «προκομιζόμενος» , στα 16 «μηκιχιζόμενος», στα 17«προπαίς» ,στα 18 «παις» στα 19 «μελλειρην» και στα 20 πλέον «ειρήν» δηλαδή άνδρας. Όλα αυτά τα χρόνια ήταν φυσικά αφιερωμένα σε σκληρή στρατιωτική εκπαίδευση στην οποία ο Σπαρτιάτης μάθαινε την τέλεια χρήση του οπλισμού του , τις τακτικές μάχης αλλά και στην ανάπτυξη στον μέγιστο βαθμό όλων των παραμέτρων της φυσικής κατάστασης . Πολύ μεγάλη σημασία έδειχναν στην ανάπτυξη της ταχύτητας καθώς την προπονούσαν από πολύ μικρή ηλικία με αποτέλεσμα να φτάνουν σε πολύ υψηλά επίπεδα κατά την ενηλικίωση , δεν είναι τυχαίο ότι από το 716 έως το 492 π.Χ . δηλαδή σε 57 Ολυμπιακούς αγώνες σε 20 νίκησαν στο Στάδιο Σπαρτιάτες , με μεγάλη μορφή τον Χιόνη που νίκησε σε 3 συνεχόμενους Ολυμπιακούς. Ενώ χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα Σπαρτιάτη Ολυμπιονίκη του Σταδίου που απορεί όταν τον αποθεώνουν λέγοντας «μα στην Σπάρτη υπάρχουν πιο γρήγοροι από μένα». Στους Σπαρτιάτες άρεσε και επιβαλλόταν και η εκγύμναση στον Οπλίτη δρόμο , αγώνισμα που απαιτεί υψηλό επίπεδο ταχυδύναμης , μέγιστης δύναμης , αντοχής στην δύναμη , αντοχή στην ταχύτητα και καθώς η επαφή τους με τον οπλισμό ήταν καθημερινή πλέον το δόρυ και την ασπίδα ο Σπαρτιάτης πολεμιστής το θεωρούσε κομμάτι του εαυτού του , όπως συμβαίνει σήμερα με επαγγελματίες αθλητές υψηλού επιπέδου. Βέβαια υπήρχε και η πολεμική πρακτική που εξυπηρετούσε η προπόνηση σε αυτό το αγώνισμα καθώς εξυπηρετούσε στην ανάγκη εξάσκησης στην τροχάδην έφοδο , χωρίς να διαρραγεί η φάλαγγα , εναντίον τοξοτών , όπως φαίνεται από τον Μαραθώνα (Αθηναίοι-Πλαταιείς) και τις Πλαταιές .
Η λιτή διατροφή που τους παρέχονταν προφανώς δεν αρκούσε στους νεαρούς Σπαρτιάτες που χρειάζονταν περισσότερη ενέργεια για να ανταποκριθούν τόσο στην σκληρή εκπαίδευση όσο και στις ανάγκες της ηλικιακής τους ανάπτυξης. Έτσι «αναγκάζονταν » να κλέψουν την επιπλέον τροφή τους πιθανόν από Δημόσια κτήρια –αποθήκες . Η κλοπή επιτρεπόταν μόνο για ένα στάδιο της ανατροφής του αγοριού ( Kennel 1995) . Ο νεαρός Σπαρτιάτης που πιανόταν να κλέβει τιμωρούνταν όχι όμως γιατί έκλεψε αλλά γιατί δεν φρόντισε να μην συλληφθεί. Τον θεσμό της κλοπής σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να τον δεχτούμε ως μία κοινή πράξη επιβίωσης καθώς για τους Σπαρτιάτες ήταν σημαντικό μέρος της Αγωγής και στηρίζονταν στο εξής τρίπτυχο : φιλοσοφική θεώρηση όπως μας παραδίδει ο Ιπποκράτης αναφερόμενος στην εκπαίδευση της Σπάρτης «αδικέειν δικαίος εξαπατείν, κλέπτειν, αρπάζειν βιάζεσθαι τα κάλλιστα και αίσχιστα » άρα ο νέος μαθαίνει και αισθάνεται πως η πράξη αυτή είναι κατακριτέα καθώς αδικεί κάποιον. πρακτική αντιμετώπιση της κλοπής καθώς μαθαίνει πώς να μην γίνει ο ίδιος θύμα κλοπής και εξαπάτησης πράγμα το οποίο φαίνεται από το ότι στην ουσία ήταν ο πρώτος στρατός που ανάπτυξε τον ασφαλή τρόπο στρατοπέδευσης ανάπτυξη φυσικών προσόντων καθώς σκοπός ήταν ο νέος να αποκτήσει επινοητικότητα ,εφευρετικότητα, οξύνοια, ταχύτητα σκέψης, ταχύτητα αντίδρασης , να μάθει στον κίνδυνο . Μπορεί να θεωρηθεί και ως εισαγωγή στον ανορθόδοξο πόλεμο τον οποίο οι Σπαρτιάτες χρησιμοποιούσαν κατά περίπτωση με κύριο εκφραστή αυτού την «Κρυπτεία» ή την απόπειρα δολοφονίας του Ξέρξη πιθανόν στο τέλος της δεύτερης μέρας της μάχης (Διόδωρος ) .
Καθώς η οργάνωση της Σπαρτιατικής πολιτείας επέβαλε την λιτή διατροφή οι Σπαρτιάτες ήταν πολύ καλοί κυνηγοί κάτι το οποίο τους βοηθούσε να συμπληρώσουν την διατροφή τους αλλά τους εκπαίδευε στην αναγνώριση εδάφους , ιχνηλασία , επιμονή ,υπομονή και αποτελεσματική χρήση όπλου. Επίσης έτρωγαν πολύ μέλι καθώς γνώριζαν την υψηλή διατροφική του αξία. Επί ένα ολόκληρο μήνα, πριν να τελειώσουν τα γυμνάσια, έτρωγαν αποκλειστικά μέλι (μήνας του μέλιτος). Στο 18ο έτος οι Σπαρτιάτες υποβάλλονταν σε μία σκληρή δοκιμασία στην οποία υπέδειχναν την θρησκευτική τους ευλάβεια αλλά και τα αποτελέσματα της σκληρής τους εκπαίδευσης. Ήταν η γιορτή της Αρτέμιδας Ορθίας όπου τοποθετούνταν κομμάτια τυριού στον περίβολο του ναού και οι νεαροί Σπαρτιάτες έπρεπε να τρέξουν γρήγορα για να αποφύγουν τους ιερείς με τα μαστίγια . Τα κοινά συσσίτια ήταν θεσμός για τους Σπαρτιάτες καθώς οι νέοι μάθαιναν από την πείρα των μεγαλυτέρων , συζητούσαν λακωνικά , γνώριζαν για την εξωτερική πολιτική αποκτούσαν αίσθηση του χιούμορ βασική αρετή για τους Σπαρτιάτες πολεμιστές περιορίζοντας την αλαζονεία , γίνονταν εγκρατείς χωρίς υπερβολές στην λήψη τροφής και οίνου. Έβαζαν φραγμό στην λήψη της παραπάνω τροφής και οι νέοι γυμνάζονταν υπό την επίβλεψη μεγαλυτέρων ώστε να μην αθλούνται λιγότερο από όσο απαιτεί η καύση των τροφών (Ξενοφών Λακεδ. Πολιτ.)
Στο πρόγραμμα εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών περιλαμβάνονταν δρόμοι ταχύτητας με ανταγωνισμό είτε μεταξύ τους είτε τρέχοντας με λαγούς για μέγιστη ταχύτητα , τρέξιμο εναντίον αλόγων για παρατεταμένη ταχύτητα, προπονήσεις διαδεδομένες και σε άλλες πόλεις (Φιλόστρατος) , Πάλη , Παγκράτιο ,αλτικές ασκήσεις για ανάπτυξη εκρηκτικότητας , δρόμοι αντοχής για καύση λιπών και ανάπτυξη αντοχής καθώς το λεπτό σώμα ήταν για αυτούς ένδειξη υγείας και ευρωστίας , άρση βαρών πιθανότατα με μορφή αλτήρων για τους μεγαλύτερους . Επίσης κολύμβηση , στα νερά του Ευρώτα αλλά και ομαδικά σφαιρικά παιχνίδια (μπάλα) όπως ο επίσκυρος ή επίκοινος κάτι ανάμεσα στο σημερινό ποδόσφαιρο και Rugby. Διοργανώνονταν ετήσιοι αγώνες σφαιροβολίας με ομάδες που έπαιρναν μέρος οι «σφαιρείς» και ήταν εκπρόσωποι των λεγόμενων «ωβών», δηλαδή των τοπικών οικογενειών.
Η εκπαίδευση τους περιλάμβανε φυσικά και πνευματική αγωγή με εκμάθηση ανάγνωσης , γραφής , ποίηση ,κυρίως αποστήθιση Ομηρικών επών και ποιημάτων που εξυμνούν την αρετή την αγάπη στην πατρίδα με κύριο εκφραστή τον ποιητή Τυρταίο, στις ελεγείες του οποίου η αρετή ισοδυναμεί με το πολεμικό ήθος. Ο Τυρταίος μετατρέπει το ομηρικό ιδεώδες του ατομικού ηρωισμού , σε ηρωισμό για την αγάπη της πατρίδας. Η μουσική και η αρμονία ήταν βασικό μέρος της εκπαιδευτικής διαδικασίας . Στους Σπαρτιάτες άρεσε να διανύουν τις πορείες τους τραγουδώντας και φυσικά η φάλαγγα προέλαυνε με βήμα υπό τον ήχο αυλών. Επίσης από μικρή ηλικία ασκούνταν στον χορό με αγαπημένο τους τον Πυρρίχιο , έναν ομαδικό πολεμικό χορό που μιμείτο τις κινήσεις του οπλίτη στην μάχη στον οποίο οι χορευτές χόρευαν με την στρατιωτική τους εξάρτηση εκτελώντας ρυθμικές κινήσεις σύμφωνα με την μουσική.
Η τελειότερη πολεμική μηχανή στην παγκόσμια ιστορία
Με την συμπλήρωση του 20ου έτους ξεκινούσε η στρατιωτική υπηρεσία των Σπαρτιατών και διαρκούσε μέχρι τα 60 . Οι ασκήσεις και η εκπαίδευση ήταν καθημερινές και σε όλη την διάρκεια της στρατιωτικής τους ζωής ασκούνταν τόσο στην βελτίωση των ατομικών τους φυσικών ικανοτήτων όσο και στις τακτικές μάχης της φάλαγγας . Ο Σπαρτιατικός στρατός ήταν ο μοναδικός στην αρχαιότητα που εκτελούσε σε όλα τα πεδία μάχης σχηματισμούς και τακτικές μάχης με μία σχεδόν μεταφυσική ταχύτητα και ακρίβεια . Από τις πηγές τρείς βασικές τακτικές μας έχουν διασωθεί με λεπτομέρειες και ξέρουμε ότι εφάρμοζαν με απόλυτη τάξη και επιτυχία . Ελιγμός υπερφαλάγγισης όπου το εξωτερικό άκρο της φάλαγγας αποσπόταν δημιουργώντας με νέο στοίχο δύναμη υπερφαλάγγισης κινούμενη με διπλή ταχύτητα , ενώ η κύρια φάλαγγα μείωνε το βάθος σε 8 άνδρες για να καλύψει όλο το πλάτος του εχθρού . Αντιθετική πορεία ελιγμός για αντιστροφή κατεύθυνσης με διατήρηση της παράταξης και διασφάλιση ότι οι πρώτες σειρές θα παρέμειναν μπροστά!! Προσποίηση υποχώρησης ελιγμός που γίνονταν σε 3 στάδια και απαιτούσε το υψηλότερο επίπεδο πειθαρχίας και συντονισμού , πρώτα η τελευταία γραμμή οπισθοχωρεί σε συμφωνημένη θέση , ακολουθεί το κύριο σώμα που ξανά παρατάσσεται με την τελευταία γραμμή , εν συνεχεία οι πρώτες σειρές « τρέπονται » σε φυγή παρασύροντας τον αντίπαλο και παρατάσσονται ξανά με την υπόλοιπη φάλαγγα αντιμετωπίζοντας έναν αποσυντονισμένο εχθρό!! Αυτή η τακτική χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον από τον Λεωνίδα στις Θερμοπύλες με τεράστια επιτυχία προκαλώντας πολλές απώλειες στον περσικό στρατό και αγανάκτηση στον Ξέρξη.
Η κλειστή στρατοκρατούμενη κοινωνία της Σπάρτης , εφαρμόζοντας έναν άλλο τύπο πόλης –κράτους δημιούργησε ένα στρατό επαγγελματιών, απρόσβλητο από τις πιεστικές οικονομικές ή άλλες υποχρεώσεις της ειρηνικής ζωής. Η φάλαγγα , ένας καθαρά ελληνικός τρόπος πολέμου ήταν απίστευτα δύσκολος στην εφαρμογή της , μόλις η μία φάλαγγα συναντιόταν με την άλλη ο κάθε πολεμιστής έπρεπε να επικεντρώσει όλο το θάρρος σε ένα ολοκληρωτικό ξέσπασμα φρενιασμένης δραστηριότητας. Για μία με δύο ώρες ξεπερνούσε τα όρια της φυσικής και ψυχολογικής του αντοχής. όμως οι Σπαρτιάτες με την σκληρή και ειδικευμένη εκπαίδευσή τους την έφτασαν σε απίστευτα επίπεδα επιτυχίας στην μάχη , «τίποτα δεν μπορεί να σταθεί όρθιο στον δρόμο μιας προελαυνούσης φάλαγγας , ενόσω αυτή διατηρεί την συνοχή και δύναμη της » (Πολύβιος). Ο Σπαρτιάτης οπλίτης έπαιρνε μέρος σε εικονικές μάχες , σε ασκήσεις ομαδικής εκτέλεσης ασκήσεων και ελιγμών , σε ασκήσεις συντονισμού και ρυθμού . Έτσι χάρη στην καθημερινή τους επαφή με τον οπλισμό τους και τη χρήση αυτού για πολλές ώρες διέθεταν τεράστια αντοχή, μέγιστη δύναμη και αντοχή στην δύναμη . Η υπεροχή του οπλισμού της Ελληνικής οπλιτικής φάλαγγας ήταν αποφασιστικής σημασίας για τις νίκες έναντι ξένων εχθρών .Το κάθε κομμάτι της εξάρτησης είχε την δική του χρησιμότητα και αποτελεσματικότητα ωστόσο ο οπλισμός κάθε άλλο παρά εύκολος ήταν στην χρήση του. Το κράνος που χρησιμοποιούσαν οι Σπαρτιάτες ήταν το Κορινθιακού τύπου από ορείχαλκο καλύπτοντας όλο το κεφάλι τον αυχένα μέχρι την βάση του λαιμού με παρειές που κάλυπταν μύτη , σαγόνι με βάρος περίπου 2,5 -3 κιλά , περιορίζοντας όμως την όραση και την ακοή . Η ασπίδα είχε πλάτος 1 μέτρο και βάρος 8 ίσως και 10 κιλά και την κρατούσαν με το δεξί χέρι καλύπτοντας ταυτόχρονα την αριστερή τους πλευρά και την δεξιά του διπλανού τους. Θεωρούνταν από όλους τους Έλληνες το κυριότερο όπλον και όλη η φιλοσοφία της φάλαγγας στηρίζονταν στην ασπίδα. Ο οπλίτης με την ασπίδα καλύπτει και προστατεύει τον διπλανό του και κρατώντας την γραμμή του κάνει την φάλαγγα αδιαπέραστη. Το « ή τάν ή επί τάς » εκφράζει απλά και λιτά όλη την φιλοσοφική θεώρηση του Σπαρτιάτη οπλίτη. Ο ίδιος ο Σωκράτης στην Απολογία του θα πει πως ο οπλίτης « πρέπει να παραμένει στην θέση του και να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο χωρίς να υπολογίζει μήτε τον θάνατο μήτε τίποτε άλλο , εκτός από την ατίμωση» (Πλάτων) , ή όπως μας παραδίδει ο Πλούταρχος « οι άνδρες……… φέρουν όμως την ασπίδα για την ασφάλεια των ανδρών όλης της γραμμής» (Ηθικά) .Ήταν όμως μία πραγματικότητα πως ο χειρισμός της ασπίδας ήταν πολύ δύσκολός παρόλο που το βάρος μοιράζονταν λόγω του μεγάλου πλάτους της , μπορούσε να μεταφέρεται μόνον ισομετρικά και απαιτούσε επιπλέον ενέργεια και υψηλά επίπεδα αντοχής ( Donlan, Thompson 1976). Πιθανόν και η τιμωρία που επιβάλλονταν στους Σπαρτιάτες που αμελούσαν τα καθήκοντα τους να κρατούν επί πολλή ώρα την ασπίδα στην σωστή θέση αυτό το νόημα είχε (Ξενοφών , Ελληνικά), γενικά αυτή η ισομετρική άσκηση θα πρέπει να γίνονταν συστηματικά για να μπορούν να κρατούν την ασπίδα επί πολύ ώρα σηκωμένη . Ο θώρακας ήταν κωδωνόσχημος με εμπρόσθιο και οπίσθιο φύλλο ορείχαλκου με βάρος περίπου 20 κιλά και ήταν κατασκευασμένος στα μέτρα του οπλίτη « ώστε να εφαρμόζει στο σώμα » (Ξενοφών , Περί Ιππικής) . Το δόρυ είχε μήκος 2,5 μέτρα και βάρος 2- 3 κιλά και ήταν το βασικό επιθετικό όπλο .
Στις Θερμοπύλες οι Σπαρτιάτες μάχονταν με οπλισμό που ζύγιζε στα 30 με 35 κιλά , βάρος το οποίο αυξανόταν κατά 2-3 κιλά από τα ιδρωμένα εσωτερικά ιμάτια και 1-2 κιλά από σπασμένα δόρατα και βέλη στην ασπίδα , σε έδαφος λασπωμένο από το αίμα των εχθρών που απαιτεί επιπλέον 25% πρόσληψη οξυγόνου (Donlan, Thompson 1976) , ανώμαλο από τα άψυχα σώματα των Περσών για 3 ώρες ή παραπάνω και όμως ο Λεωνίδας αρνήθηκε να αντικαταστήσει τους 300 όταν εμφανίστηκαν οι Αθάνατοι , « Και το πολεμικό τους μένος έφτασε σε τέτοιο σημείο ώστε δεν δέχτηκαν να αλλάξουν » , «Και περνώντας όλη την μέρα στην μάχη είχαν αποδυθεί σε μία άμιλλα ανδρείας… » ( Διόδωρος) εφαρμόζοντας άψογα τις τακτικές τους «και όκως εντρεψείαν τα νώτα , αλέες φεύγεσκον δήθεν » (Ηρόδοτος) , προκαλώντας τον θαυμασμό των άλλων Ελληνικών σωμάτων και τον τρόμο του Ξέρξη!
Η όψη της Σπαρτιατικής φάλαγγας με τον αστραφτερό οπλισμό , την ομοιομορφία των κόκκινων χιτώνων , τον άψογο σχηματισμό και το τέλειο βήμα προκαλούσε στον αντίπαλο στρατό πραγματικό τρόμο . Όταν ο Υδάρνης πλευροκοπώντας τον Λεωνίδα συναντά τους Φωκείς που φύλασσαν την Ανοπαία ρωτά έντρομος τον Εφιάλτη αν είναι Σπαρτιάτες . Το 368 π.Χ. εναντίον των Αρκάδων στην Μάχη άνευ Δακρύων μόλις έβγαλαν την πολεμική τους κραυγή οι αντίπαλοι τράπηκαν σε φυγή!
Φιλοσοφική θεώρηση της Αγωγής
Η Αγωγή προετοίμαζε πάνω από όλα πολίτες και όχι μόνο στρατιώτες. Το Σπαρτιατικό σύστημα εκπαίδευσης καταπολεμούσε τον ατομικισμό και ανέπτυσσε το ιδεώδες του πολίτη που διαθέτει συλλογική υπευθυνότητα. Στο πλαίσιο της η Αγωγή εικονογραφεί την διαλεκτική σχέση επιρροής και επίδρασης ανάμεσα στο σύστημα εκπαίδευσης και κοινωνική-πολιτική οργάνωσης της πόλης. Όπως μας παραδίδει ο καθ. Λιαντίνης « το κράτος των Λακεδαιμονίων έχει μία εσωτερική διάσταση, μία εσωτερική δύναμη, υψηλό φρόνημα , μία φιλοσοφία». Το εσωτερικό χαλύβδινο ήθος των Σπαρτιατών το δημιούργησε η κατανόηση της ανάγκης , όπως λέει ο Θαλής « ανάγκη κράτει δε πάντων ». Οι Σπαρτιάτες είχαν λιτότητα , αυτάρκεια, ο λόγος για αυτούς ήταν πράξη μιλούσαν ελάχιστα αλλά έπρατταν, δεν είναι τυχαίο άλλωστε το «Λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν» . Δεν είναι τυχαίο πως ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας ο Χείλων ήταν Σπαρτιάτης και η πιο γνωστή του ρήση «Γνώθι σεαυτόν» προέτρεπε για την αναζήτηση της αυτογνωσίας , να ανοίξουμε τα μάτια της ψυχής και να αντιληφθούμε ποιοι πραγματικά είμαστε και τι δυνατότητες διαθέτουμε, ρήση που ήταν αναγραμμένη στην είσοδο των Δελφών. Οι Σπαρτιάτες εκτιμούσαν την αξία της σιωπής και του λιτού λόγου ως μία μορφή εσωτερικής πάλης. Θεωρούσαν την πειθαρχία ως τον ακρογωνιαίο λίθο της επιτυχίας του κοινωνικού τους συστήματος « πείθεσθαι μέγιστον αγαθόν» (Ξενοφών) . Πειθαρχία (πείθω + άρχω) υπακοή όμως μέσω της πειθούς για την αναγκαιότητα της εύρυθμης λειτουργίας και βιωσιμότητας της πόλης.
Από διάφορα αποφθέγματα Λακεδαιμονίων (Πλούταρχός) αντιλαμβανόμαστε τι άνδρες παρήγαγε η Αγωγή , όταν ρωτήθηκε ο Πολύδωρός γιατί οι Σπαρτιάτες είναι τόσο γενναίοι στη μάχη απαντά «Γιατί έμαθαν να σέβονται και όχι να φοβούνται τους αρχηγούς τους» , σε άλλον που ρωτήθηκε γιατί έχει μεγάλα γένια « Για να βλέπω τις άσπρες τρίχες και να μην κάνω τίποτε ανάξιο του χρώματος τους» , στην ερώτηση γιατί έχουν κοντά ξίφη ένας Λάκων απαντά « Για να πολεμάμε τους εχθρούς από κοντά» !! Δεν θα πρέπει να λησμονείται και ο κοινωνικός χαρακτήρας της αγωγής καθώς συμμετείχαν εκτός από τα αγόρια και τα κορίτσια. Από μικρή ηλικία οι γυναίκες γυμνάζονταν και μορφώνονταν καθημερινά προκειμένου να αποκτήσουν δυνατό υγιές σώμα και υψηλό φρόνημα με πλήρη κατανόηση της κοινωνικής δομής της πόλης , το οποίο ήταν το ζητούμενο καθώς θα έπρεπε να μεγαλώσουν παιδιά έτοιμα να πολεμήσουν για την πόλη. Οι γυναίκες είναι κυρίαρχες στον οίκο, οι άνδρες είναι κυρίαρχοι στον στρατώνα. «Γιατί εσείς οι Λάκαινες έχετε τόση επιρροή στους άνδρες σας;» γράφει ο Πλούταρχος, διασώζοντας το ερώτημα κάποιας Αθηναίας προς τη Γοργώ, τη σύζυγο του Λεωνίδα «Γιατί είμαστε οι μόνες που γεννάμε άνδρες».
Όλα τα παραπάνω τα δικαιώνει με την στάση του ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες όχι μόνο με το ανυπέρβλητο « Μολών λαβέ » αλλά και με την απόφαση του να μείνει να πολεμήσει όταν κυκλώθηκε από τους Πέρσες διώχνοντας τους άλλους Έλληνες . Με την απόφαση του να θυσιαστεί δείχνει ένα απίστευτο ήθος αλλά και μια πολιτική σκοπιμότητα καθώς δίνει στους Έλληνες ένα τεράστιο ηθικό έρεισμα να αντισταθούν . Η αγωγή παρήγαγε άνδρες προετοιμασμένους ηθικά και ψυχολογικά να πεθάνουν για την πόλη που έπρεπε να είναι εξωτερικά καλλωπισμένοι για να αντιμετωπίσουν τον θάνατο , όπως φαίνεται από την έκπληξη του Πέρση κατασκόπου που έβλεπε ατάραχους τους Σπαρτιάτες να γυμνάζονται και να χτενίζουν τα μαλλιά τους ή από την απάντηση του Διηνέκη στον Τραχίνιο πληροφοριοδότη πως οι Πέρσες θα κρύψουν τον ήλιο με τα βέλη τους λέγοντας πως αυτά είναι καλά νέα γιατί θα πολεμήσουν με σκιά. Απίστευτη γενναιότητα και αυταπάρνηση επέδειξαν στις Θερμοπύλες τα αδέρφια Ολυμπιονίκες Αλφεός και Μάρων που έπεσαν από τους τελευταίους αλλά και ο Εύρυτος που μετά την πρώτη μέρα της μάχης νοσηλεύονταν με οφθαλμία αντί να φύγει όπως διατάχθηκε πολέμησε σχεδόν τυφλός! Οι Σπαρτιάτες μάθαιναν να είναι ελεύθεροι από τον φόβο του θανάτου αλλά μάθαιναν να φοβούνται τον νόμο, η ατίμωση και η δειλία δεν υπήρχε στην σκέψη τους , ωστόσο στην φιλοσοφία της πόλης υπήρχε η λογική της αποφυγής της μάχης και των ανώφελων απωλειών αν αυτό ήταν δυνατό . Σύμφωνα με τον Πλούταρχο ο Λεωνίδας προσπαθεί να σώσει κάποιους ομοίους από την τελική καταδικασμένη μάχη δείχνοντας πως είναι ένας μεγάλος ηγέτης που αγαπά τους άνδρες του και δεν τους θεωρεί αναλώσιμούς , ωστόσο αυτοί δεν το δέχονται δείχνοντας από την πλευρά τους πως δεν εγκαταλείπουν τον ηγέτη τους !
Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν κοινοί Οπλίτες / Γεωργοί μιας Ελληνικής Πόλης. Διέθεταν μεγαλύτερες πολεμικές δεξιότητες ως άτομα και ως ομάδα και αφετέρου είχαν γαλουχηθεί σε όλη τους την ζωή από ένα σύστημα που τους έκανε γενναίους, πειθαρχημένους, ολιγαρκείς και απίστευτα γυμνασμένους. Σε σχέση με τους αντιπάλους του ο Σπαρτιάτης Οπλίτης ήταν επαγγελματίας του πολέμου με την έννοια του πιστού, αφοσιωμένου και ταγμένου στα ιδανικά της πόλης με ήθος και ακατάβλητο φρόνημα ικανό να στελεχώσει την τελειότερη πολεμική μηχανή που θαύμασε ο κόσμος. Όλη την στάση ζωής των Σπαρτιατών εκφράζει με Λακωνικό τρόπο και το συγκλονιστικό επίγραμμα του Σιμωνίδη στις Θερμοπύλες « Ω ξειν, αγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ότι τήδε κείμεθα τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι»
_____________________
Βιβλιογραφία:
Ξενοφών Λακεδαιμονίων Πολιτεία εκδ. ΖΗΤΡΟΣ
Ηρόδοτος Πολύμνια εκδ. ΖΗΤΡΟΣ
Victor Davis Hanson Ο Δυτικός τρόπος Πολέμου εκδ. ΤΟΥΡΙΚΗ
Rupert Matthews Η μάχη των Θερμοπυλών εκδ. ΨΥΧΟΓΙΟΣ
Γαρουφαλης Δ. Περσικοί Πόλεμοι εκδ. ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ
Γρηγορόπουλος Κ. Αρχαίοι Έλληνες Οπλίτες εκδ. ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΣ εκδ. ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ
Ψαρουλάκης Γ. ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ εκδ. ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Paul Cartledge Οι Σπαρτιάτες εκδ. ΛΙΒΑΝΗ
Μπιργαλιάς Ν. Πολιτική διάσταση της Σπαρτιατικής Αγωγής
Πλούταρχος Λακωνικά Αποφθέγματα εκδ. ΖΗΤΡΟΣ
Διόδωρος Σικελιώτης Ιστορική Βιβλιοθήκη εκδ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ
Βολωνάκης Ι. Αρχαίας Ελλάδας Μεγάλοι Ηγέτες εκδ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ
Ιπποκράτης Περί Διαίτης εκδ. ΖΗΤΡΟΣ
Victor Davis Hanson Σφαγή και Πολιτισμός εκδ. ΚΑΚΤΟΣ
Αλπανίδης Ε. Ιστορία Άθλησης στον Αρχαίο Ελληνικό κόσμο εκδ. ΣΑΛΤΟ
Γιάτσης Σ. Ιστορία Φυσικής Αγωγής στον Αρχαίο Ελληνικό κόσμο εκδ. Α.Π.Θ.
Καργάκος Σ. Ιστορία της Αρχαίας Σπάρτης εκδ. Gutenberg
Πηγή: cognoscoteam.gr
