Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ο υπόδουλος Ελληνισμός αντιστάθηκε και με το ντουφέκι και με το φιλότιμο. Στην πρώτη μορφή αντιστάσεως, τις ένοπλες εξεγέρσεις πρωταγωνιστούν οι κλεφταρματολοί, αλλά σημαντικός ήταν και ο ρόλος των Επισκόπων και των απλών ιερέων. Στη δεύτερη μορφή αντιστάσεως την πνευματική και την ηθική, η Εκκλησία υπήρξε ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης και καθοδηγητής. Τούτο ομολογούν και οι αγωνιστές του 1821 που έζησαν τα γεγονότα από κοντά. Χαρακτηριστικά ο Δυτικομακεδόνας οπλαρχηγός Νικόλαος Κασομούλης γράφει στα Ενθυμήματα Στρατιωτικά και τα εξής ενδιαφέροντα:
«Από τα διάφορα ιστορικά και εκκλησιαστικά συγγράμματα και από αυτά τα πράγματα γνωρίζοντες ότι η Ελληνική γλώσσα, ο χαρακτήρ και τα έθιμα του Ελληνικού λαού, μετά την πτώσιν του Βασιλείου μας, εδιατηρήθησαν (sic) υπό την επαγρύπνησιν του Κλήρου μας και των διαφόρων πεπαιδευμένων του Έθνους μας και δια της κοινής ευλαβείας προς την αγίαν ημών Θρησκείαν...».
Αλλά και ο έντιμος Βρετανός Βυζαντινολόγος, ο αείμνηστος Στήβεν Ράνσιμαν, στον Επίλογο του βιβλίου του «Η Μεγάλη Εκκλησία εν Αιχμαλωσία» επισημαίνει: «Η Ορθοδοξία ήταν η δύναμη που διατήρησε τον Ελληνισμό κατά τη διάρκεια των σκοτεινών αιώνων...»
Η Ορθόδοξη Εκκλησία διαφύλαξε όχι μόνο την Πίστη αλλά και την εθνική συνείδηση. Κατά τη διάρκεια της δουλείας οι έννοιες Ορθόδοξος και Ρωμηός ήταν σχεδόν ταυτόσημες. Εθνάρχης όλων των Ορθοδόξων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν ο Πατριάρχης. Η απώλεια της θρησκευτικής ταυτότητος σήμαινε αυτομάτως και την απώλεια της εθνικής ταυτότητος. Όποιος άλλαζε την Πίστη του -δια της βίας ή εκουσίως- τούρκευε ή φράγκευε. Η Εκκλησία αγωνίσθηκε για να σταματήσουν οι προσχωρήσεις Ορθοδόξων στο Ισλάμ. Ο Νεκτάριος Τέρπος και ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα μοναχών που έδωσαν την πνευματική μάχη για να αποτρέψουν τον εξισλαμισμό των ταλαιπώρων Ελλήνων και για να διατηρήσουν την ελληνικότητα της γλώσσας και της εθνικής συνειδήσεως. Οι τουρκόφωνοι Καππαδόκες στη Μικρά Ασία κράτησαν την ελληνική εθνική ταυτότητα, διότι παρέμειναν πιστά μέλη της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Αντιθέτως οι εξισλαμισθέντες Τσάμηδες της Θεσπρωτίας μαζί με το θρήσκευμα άλλαξαν και εθνική συνείδηση. Ήταν Έλληνες που προσχώρησαν στο Ισλάμ μετά την ατυχή εξέγερση του Διονυσίου Φιλοσόφου-Σκυλοσόφου το 1611 και αργότερα οι απόγονοί τους έσφαζαν τον Ελληνισμό ως όργανα των Τούρκων και των Γερμανοϊταλών κατακτητών.
Οι μεγαλύτεροι αντιστασιακοί κατά του κατακτητή είναι οι Νεομάρτυρες, Το παράδειγμα της αυτοθυσίας τους στέριωνε την πίστη των υποδούλων και περιόριζε τους εξισλαμισμούς. Ο π. Γεώργιος Μεταλληνός στο βιβλίο του «Τουρκοκρατία» γράφει χαρακτηριστικά : «Το μαρτύριο των Νεομαρτύρων δείχνει και τη συμμετοχή της Εκκλησίας στην Αντίσταση και την ενότητα του Γένους έναντι του τυράννου. Στην επιστροφή και ομολογία των Νεομαρτύρων συνέβαλλαν αποφασιστικά οι Πνευματικοί τους. Σ’ αυτούς κατέφευγαν, κυρίως στα αγιορείτικα μοναστήρια, για να μετανοήσουν και να εισαχθούν στην πνευματική ζωή. Τα μοναστήρια έγιναν έτσι προμαχώνες μπροστά στα κύματα του μουσουλμανισμού...».
Ο αυτοφυής πολιτικός θεσμός του Ελληνισμού επί Τουρκοκρατίας ήσαν οι αυτοδιοικούμενες κοινότητες. Καλλιέργησαν το δημοκρατικό φρόνημα και βοήθησαν τους υποδούλους να εξάγουν τα προϊόντα τους και να αποφύγουν τη μεγάλη ανάμιξη των Τούρκων στα εσωτερικά τους. Η Ορθόδοξη Εκκλησία έβαλε τη σφραγίδα της στον θεσμό. Η κοινότητα αποτελεί συνέχεια και προέκταση της Ενορίας. Μετά τη Θεία Λειτουργία της Κυριακής οι Χριστιανοί, έχοντας επικεφαλής τον Επίσκοπο ή τον ιερέα, συγκεντρώνονται στον αυλόγυρο του Ναού και συζητούν, αποφασίζουν , ψηφίζουν. Οι κοινότητες εκφράζουν τη δημοκρατική παράδοση της αρχαίας Εκκλησίας του Δήμου, αλλά και του Συνοδικού συστήματος της Ορθοδοξίας. Το πνεύμα της χριστιανικής αλληλεγγύης, τόσο απαραίτητο στις ημέρες μας, βρήκε εφαρμογή στις συντεχνίες της εποχής εκείνης. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο καταστατικό της γνωστής εξαγωγικής συντεχνίας των Αμπελακίων Θεσσαλίας υπάρχουν συνεχείς αναφορές στο Ευαγγέλιο, ενώ ως συντάκτης του υπογράφει ο Επίσκοπος Πλαταμώνος Διονύσιος.
Και σ’ αυτό το θέμα κάποιοι αμφισβητίες προσπάθησαν να μειώσουν τον ρόλο της Ορθοδόξου παραδόσεως. Ισχυρίζονται ότι ο κοινοτικός θεσμός είναι έμπνευση των Οθωμανών Τούρκων για να συλλέγουν ευκολότερα τους φόρους. Τότε, όμως πώς εξηγείται η επιτυχής λειτουργία του θεσμού στους Αποδήμους Έλληνες της Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης; Εκεί δεν υπήρχαν Τούρκοι για να ζητούν φόρους. Κι όμως οι κοινότητες των Ελλήνων άνθισαν με επίκεντρο πάντα τον Ορθόδοξο Ναό και τον ιερέα. Στη Βιέννη, στη Βενετία, στην Τεργέστη, στο Λιβόρνο, στην Οδησσό, στο Σεμλίνο (σήμερα Ζέμουν της Σερβίας) και σε πολλά άλλα μέρη της ξενιτιάς οι Έλληνες λόγιοι και πραματευτάδες συγκεντρώνονται γύρω από την Εκκλησία τους, ιδρύουν κοινοτικούς θεσμούς, διαβάζουν πατριωτικά κείμενα και προετοιμάζουν με τον τρόπο τους την Ανάσταση του Έθνους.
Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης τόνισε στους μαθητές του πρώτου Αθηναϊκού Γυμνασίου: «Ὁταν πήραμε τα όπλα είπαμε πρώτα υπέρ Πίστεως και ύστερα υπέρ Πατρίδος». Αυτές οι αξίες και αυτά τα ιδανικά μπορούν και σήμερα να μάς ανεβάσουν πνευματικά για να ξεφύγουμε από την εθνική κατάθλιψη και να ξεκολλήσουμε από τον υλιστικές ιδεολογίες, οι οποίες δημιούργησαν την κρίση. Η μιζέρια δεν ταιριάζει στον Έλληνα ούτε η συνεχής υποταγή στα κελεύσματα των δανειστών. Ας διδαχθούμε από τους προγόνους μας να είμαστε αγωνιστές, αισιόδοξοι και επίμονοι. Ας αναβαπτισθούμε στο ελληνορθόδοξο πνεύμα του 1821!
Κωνσταντίνος Χολέβας - Πολιτικός Επιστήμων 22.3.2012
