Η Κρίση στα Ίμια άφησε πίσω της «Εθνική πίκρα», τους τρεις νεκρούς Ήρωες Αξιωματικούς του Πολεμικού Ναυτικού και «γκρίζες ζώνες» στο Αιγαίο.
της Ουρανίας Πανταζίδου
Υποπλοιάρχου Π.Ν. (ε.α)
Συμπληρώνονται φέτος 27 (28) χρόνια από τότε που Ελλάδα και Τουρκία βρέθηκαν στα πρόθυρα πολέμου. Αιτία οι δύο βραχονησίδες ανατολικά της Καλύμνου. Τα Ίμια (ή Καρντάκ κατά τους Τούρκους) που από το 1947 οι Ιταλοί τα παρέδωσαν μαζί με τα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα.
Ομολογώ ότι προβληματίστηκα πολλές φορές για να γράφω το παρόν. Γνώριζα ότι δεν είχα να προσθέσω κάτι περισσότερο για την κρίσιμη εκείνη νύχτα καθώς έχει χυθεί πολύ μελάνι όλα αυτά τα χρόνια. Τελικά αποφάσισα να γράψω δυο λόγια – ως φόρο τιμής στους τρεις αδικοχαμένους συναδέλφους.
Τα Ίμια ανήκουν στην Ελληνική επικράτεια και βρίσκονται στα Ελληνικά θαλάσσια ύδατα. Το αποδεικνύουν μια σειρά εγγράφων. Σ΄ ένα από αυτά καταγράφεται ότι «ο Τούρκος πρέσβης στη Ρώμη είχε προειδοποιήσει την πρωθυπουργό Τσιλέρ, πριν από την κρίση των Ιμίων, ότι η Ιταλία κατείχε έγγραφα τα οποία αποδείκνυαν πέραν πάσης αμφιβολίας ότι οι νησίδες των Ιμίων ανήκουν στα Δωδεκάνησα και ήταν επομένως αναμφισβήτητα ελληνικές» (Μιχάλης Ιγνατίου – Αθανάσιος Έλις: «ΙΜΙΑ, Τα απόρρητα τηλεγραφήματα των Αμερικανών»).
Είναι αλήθεια ότι με καθυστέρηση – η Ιταλία που ασκούσε εκείνη την περίοδο της κρίσης την προεδρία της Ε.Ε. – υποστήριξε με ανακοίνωσή της τις ελληνικές θέσεις περί ισχύος των συνθηκών.
Στη συνθήκη του Ιανουαρίου του 1932 και τη συμπληρωματική συμφωνία/πρακτικό του Δεκεμβρίου του ιδίου έτους που υπεγράφη μεταξύ Ιταλίας και Τουρκίας αναφέρονται ρητώς τα Ίμια ως ανήκοντα στην Ιταλία. Η ιταλοτουρκική συνθήκη πρωτοκολλήθηκε στην Κοινωνία των Εθνών το 1933. Από την αλληλογραφία που υπάρχει μεταξύ Άγκυρας και Ρώμης τα αμέσως επόμενα χρόνια φαίνεται ότι αναγνωρίζεται η οριοθέτηση που χαράχθηκε σύμφωνα με τη συνθήκη της Λωζάνης.
Ο ίδιος ο Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ, υφυπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, κατά την εδώ επίσκεψή του – μετά την απεμπλοκή – όταν έλεγε «δε θέλω να εμπλακώ με την «wine dark sea»»* (= Οίνοπα Πόντον), εννοούσε ότι η θάλασσα του Αιγαίου είναι ελληνική (Μιχάλης Ιγνατίου – Αθανάσιος Έλις). Βέβαια καθ΄ όλη τη διάρκεια της κρίσης οι Αμερικανοί τήρησαν την εφαρμογή των ίσων αποστάσεων.
Πριν όμως φτάσουμε στην επίμαχη κρίση ας θυμηθούμε συνοπτικά το πλαίσιο που υπήρχε στο Αιγαίο…
Το Νοέμβριο του 1995 η Ελληνική Κυβέρνηση μελετούσε ένα πρόγραμμα εποικισμού διαφόρων μικρών νησίδων στο Αιγαίο με κρατική επιδότηση, διότι σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο σε ένα νησί αναγνωρίζεται υφαλοκρηπίδα, μόνον όταν στο έδαφος του ασκείται έστω και μικρή οικονομική δραστηριότητα. Το πρόγραμμα θα αποσκοπούσε στην ανάπτυξη μιας μορφής αγροτικού τουρισμού. Στην πραγματικότητα όμως η Ελλάδα βασιζόμενη στο Δίκαιο της Θαλάσσης περί υφαλοκρηπίδας και ζώνης οικονομικής εκμετάλλευσης, το οποίο μόλις πριν λίγο καιρό είχε υπογράψει, στόχευε με τον εποικισμό στη διασφάλιση των εθνικών της συμφερόντων.
Με αφορμή το πρόγραμμα αυτό υψώθηκε η Ελληνική Σημαία στις βραχονησίδες Καλόλιμνος, Στρογγύλη, Φαρμακονήσι, Βάτος και Πασά από τον Πολιτιστικό και Επιμορφωτικό Σύλλογο Αποφοίτων Σχολών Υπαξιωματικών Πολεμικού Ναυτικού. Μέλη του συλλόγου, με την ευκαιρία της επίσκεψής τους στην Κυρά της Ρω έλεγαν «Θα υψώσουμε τη γαλανόλευκη στα διαμάντια των θαλασσών μας, τις ακατοίκητες βραχονησίδες, που τα περισσότερα από αυτά δεν είναι και τόσο βραχονησίδες, αλλά σπάνιας ομορφιάς νησιά με χλωρίδα και πανίδα…».
Το εντυπωσιακό είναι ότι πριν ακόμη το πρόγραμμα πάρει ευρεία προβολή 500 Έλληνες και περισσότεροι από 1200 ξένοι υπήκοοι είχαν εκδηλώσει σχετικό ενδιαφέρον.
Εν τω μεταξύ οι Τούρκοι, δια στόματος του Τούρκου Αρχηγού Ναυτικού, αμφισβητούσαν εδώ και καιρό την εθνική μας κυριαρχία πάνω σε έναν μεγάλο αριθμό βραχονησίδων στο ανατολικό Αιγαίο.
26 Δεκεμβρίου 1995: στις 4:30 το πρωί το τουρκικό πλοίο «Φιγκέν Ακάτ» προσαράζει στις βραχονησίδες Ίμια. Η άρνηση του καπετάνιου του πλοίου να δεχθεί τις υπηρεσίες των Ελληνικών ρυμουλκών που πρότεινε το Λιμεναρχείο Καλύμνου και ο ισχυρισμός του ότι το ναυάγιο έγινε σε τουρκικό νησί ανάγκασε το ελληνικό Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας να γνωστοποιήσει το θέμα στο Υπουργείο Εξωτερικών.
Η Τουρκία δεν είχε πρόβλημα για το ποιος θα ρυμουλκήσει το πλοίο λέγοντας χαρακτηριστικά «ας το ρυμουλκήσει όποιος θέλει να το ρυμουλκήσει, αλλά πρέπει να ξανασυζητήσουμε το θέμα των νησιών». Το πλοίο τελικά ρυμουλκείται προς τις τουρκικές ακτές από ελληνικό ρυμουλκό.
18 Ιανουαρίου 1996, το ΓΕΕΘΑ δίνει εντολή στο ΓΕΝ για αυξημένη επαγρύπνηση, ενώ ενημερώνει τα δυο άλλα επιτελεία (Αεροπορίας και Στρατού) καθώς και το Υπουργείο Εξωτερικών για τα μέτρα που είχαν ληφθεί.
20 Ιανουαρίου 1996: Κυκλοφόρησε ένα φιλοκυβερνητικό ενημερωτικό δελτίο (μόνο σε συνδρομητές) το οποίο αποκάλυπτε την ανταλλαγή των ρηματικών διακοινώσεων Ελλάδας και Τουρκίας, με αφορμή το ναυάγιο του τούρκικου πλοίου που είχε συμβεί στα Ίμια και το οποίο σχολίαζε ότι η Τουρκία για πρώτη φορά έθετε θέμα εδαφικών διεκδικήσεων. Η διαρροή της πληροφορίας συνέβη μία ημέρα μετά την εκλογή του Κωνσταντίνου Σημίτη ως Πρωθυπουργού από την Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΠΑΣΟΚ μετά την παραίτηση του Ανδρέα Παπανδρέου από το αξίωμα για λόγους υγείας.
25 Ιανουαρίου 1996: Τέσσερις κάτοικοι της Καλύμνου με επικεφαλής το Δήμαρχο και τηλεοπτικό συνεργείο πήγαν στην ανατολική νησίδα Ίμια και τοποθέτησαν σε ένα πρόχειρο ιστό την Ελληνική σημαία.
26 Ιανουαρίου 1996: Άρχισε η χαρτογράφηση των βραχονησίδων του Αιγαίου με ευθύνη του Γενικού Επιτελείου και του υπουργείου Εξωτερικών της Τουρκίας, ενώ παράλληλα προχώρησαν βάζοντας πινακίδες οι οποίες δήλωναν ότι «Εδώ είναι Τουρκικά νησιά»…
27 Ιανουαρίου 1996: Ελικόπτερο με Τούρκους δημοσιογράφους από τη Σμύρνη προσγειώθηκε στην Ανατολική Ίμια, απέσυραν την Ελληνική σημαία και τοποθέτησαν την Τουρκική. Το περιστατικό προβλήθηκε από την Τουρκική τηλεόραση.
28 Ιανουαρίου 1996: Στις 08:30 το πρωί αρχίζουν να κτυπούν τα «τύμπανα πολέμου», όταν ναύτες από το Περιπολικό Παναγόπουλος ΙΙ-Ρ70 βλέπουν να κυματίζει η ημισέληνος. Άνδρες του περιπολικού Αντωνίου Ρ286 παίρνουν εντολή να κατεβάσουν την τούρκικη σημαία. Η εντολή εκτελείται. Όμως οι ναύτες υψώνουν την ελληνική σημαία, μια πράξη που δεν περιλαμβάνονταν στη διαταγή του υπουργού. Η εντολή για την έπαρση δόθηκε από τον αρχηγό ΓΕΕΘΑ Ναύαρχο Λυμπέρη. Και όπως βεβαιώνει ο Αρσένης αυτή ήταν η μόνη φορά κατά τη διάρκεια της θητείας του ως υπουργού Εθνικής Άμυνας που δόθηκαν από τη στρατιωτική ηγεσία εντολές που τροποποιούσαν τη δική του διαταγή, χωρίς προηγούμενη συνεννόηση μαζί του (Μιχάλης Ιγνατίου – Αθανάσιος Έλις).
Κορύφωση της Κρίσης
30 Ιανουαρίου 1996: Στις 23:00 διατάσσεται επιστράτευση στις στρατιωτικές δυνάμεις Έβρου και νήσων του Αιγαίου. Οι μονάδες του Δ’ Σώματος Στρατού εξέρχονται στους προβλεπόμενους από τα σχέδια, χώρους διασποράς με πλήρη επάνδρωση.
31 Ιανουαρίου 1996: Ήταν μια πολύ δύσκολη νύχτα με πολύ άσχημες καιρικές συνθήκες. Βρισκόμαστε στις μια μετά τα μεσάνυχτα και ενώ οι ναυτικές δυνάμεις Ελλήνων και Τούρκων βρίσκονται στην περιοχή των Ιμίων, ο Έλληνας υπουργός Εθνικής Άμυνας ενημερώνεται από τους Αμερικανούς ότι επίκειται τουρκική επίθεση χωρίς όμως να προσδιορίζεται ο τόπος και ο χρόνος.
04:25 π.μ. τα ξημερώματα η Φ/Γ «ΝΑΒΑΡΙΝΟ» έχει ήδη απογειώσει το ελικόπτερο του Ναυτικού «ΠΝ21». Το Ελικόπτερο βρίσκεται πάνω από τη μια βραχονησίδα. Στην περιοχή βρέχει, η ορατότητα είναι χαμηλή και το ελικόπτερο προσπαθεί να εντοπίσει οτιδήποτε.
04:50 π.μ. η φρεγάτα «ΝΑΒΑΡΙΝΟ» απ΄ όπου απογειώθηκε το ελικόπτερο στέλνει αναφορά ότι το ελικόπτερο εντόπισε 10 περίπου τούρκους καταδρομείς. Αμέσως μετά την επιβεβαίωση της παρουσίας Τούρκων στη νησίδα, ο Α/ΓΕΕΘΑ Ναύαρχος Λυμπέρης εισηγήθηκε τρεις λύσεις στην πολιτική ηγεσία της χώρας:
- άμεσο ναυτικό βομβαρδισμό της νησίδας,
- προσβολή της από αέρος με το πρώτο φως της ημέρας,
- ανάληψη επιχείρησης ανακατάληψης με καταδρομείς.
Ο πρωθυπουργός (Σημίτης) απέρριψε τις δύο πρώτες λύσεις και ζήτησε την άμεση ανάληψη ενέργειας αποβίβασης καταδρομέων στη νησίδα για σύλληψη των Τούρκων εντός 45 λεπτών.
Εν τω μεταξύ πυρετός διαβουλεύσεων βρισκόταν σε εξέλιξη μεταξύ του Έλληνα πρωθυπουργού και των Αμερικανών για απεμπλοκή της κρίσης.
Στιγμές αγωνίας για το Ελικόπτερο του Π.Ν.
05:02 π.μ. το ΓΕΝ διατάζει τη μη αποβίβαση των Ελλήνων βατραχανθρώπων στη βραχονησίδα.
05:04 π.μ. η Φ/Γ «ΝΑΒΑΡΙΝΟ» διατάσσεται να ειδοποιήσει το ελικόπτερο να επιστρέψει.
05:05 π.μ. Φ/Γ ΝΑΒΑΡΙΝΟ: Έχω απώλεια επαφής με το ελικόπτερο. Τελευταία του αναφορά EMERGENCY – EMERGENCY 1,5 μίλι βόρεια από το σημείο του ενδιαφέροντος.
05:07 ο διοικητής της ΑΣΔΕΝ ενημερώνεται ότι το ελικόπτερο έχει χαθεί από το ραντάρ που το παρακολουθούσε και ότι δεν απαντούσε στις κλήσεις.
05:13 ΓΕΝ: Ερωτηματικό: Έχετε επικοινωνίες;
05:14 ΝΑΒΑΡΙΝΟ: Αρνητικό.
05:14 ΓΕΝ: Ερωτηματικό. Αποκτήσατε κάποια στιγμή επικοινωνία;
05:15 ΝΑΒΑΡΙΝΟ: Τον ακούσαμε που έκανε μια κλήση μόνο.
05:16 ΓΕΝ: Τον έχετε στα Ρ/Ε;
05:16 ΝΑΒΑΡΙΝΟ: Αρνητικό.
05:24 ΓΕΝ: Το EMERGENCY τι ήταν;
05:24 ΝΑΒΑΡΙΝΟ: MASTER CAUTION EMERGENCY (γενική ηλεκτρονική βλάβη κίνδυνος).
Ώρα 05:30 το ελικόπτερο πέφτει.
Στη συνέχεια τα γεγονότα είναι γνωστά. Η κρύα θάλασσα του Αιγαίου πήρε στην αγκαλιά της τα τρία μέλη του πληρώματος τον κυβερνήτη Υποπλοίαρχο Χριστόδουλο Καραθανάση, τον συγκυβερνήτη Υποπλοίαρχο Παναγιώτη Βλαχάκο και τον χειριστή ραντάρ Αρχικελευστή Έκτορα Γιαλοψό.
06:10 το πρωί, οι υπουργοί Άμυνας και Εξωτερικών, Γ. Αρσένης και Θ. Πάγκαλος, ανακοινώνουν τη συμφωνία που επιτεύχθηκε μεταξύ Αθήνας και Άγκυρας με προσωπική παρέμβαση του Προέδρου των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον. Οι ελληνικές δυνάμεις αποχωρούν από τα Ίμια παίρνοντας μαζί και την ελληνική Σημαία (η ελληνική πλευρά ισχυρίζεται ότι αποσύρει τη σημαία για να την προστατέψει από τη βεβήλωση). Το ίδιο πράττουν και οι Τούρκοι καταδρομείς (no flags, no ships, no troops).
Ο Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ, υφυπουργός Εξωτερικών της Αμερικής αναφέρει ότι η υποστολή αποτελεί μέρος της συμφωνίας απεμπλοκής. Επίσης γίνεται γνωστό ότι κατά τις συναντήσεις του με Τούρκους και Έλληνες αξιωματούχους προειδοποίησε ότι «όποια χώρα έχει την ευθύνη για την έναρξη του πολέμου θα αντιμετωπίσει τις Ηνωμένες Πολιτείες».
Ξέραμε πως θα πεθάνουμε
Ο Υποπλοίαρχος Θεόδωρος Μούσης, επικεφαλής των βατραχανθρώπων, θυμάται: «Πήγαμε εκεί ξέροντας ότι θα πεθαίναμε στην περίπτωση εμπλοκής. Αυτές ήταν οι διαταγές. Στόχος μας; Να εξοντώσουμε όσους περισσότερους μπορούσαμε, κερδίζοντας χρόνο. Γι’ αυτό και ο εξοπλισμός μας ήταν υπερσύγχρονος. Στις επτά και μισή πήραμε διαταγή να μαζέψουμε τα πράγματα και να πάρουμε το σύμβολο μαζί μας. Για αρκετή ώρα επικράτησε αμηχανία. Ο ένας κράταγε τον άλλον. – Να μην κατεβάσουμε τη σημαία, είπαν κάποια από τα παιδιά. Όλοι κλαίγαμε. Με βαριά καρδιά, λίγο πριν αποχωρήσουμε, έδωσα παράγγελμα… «Προσοχή!». Είπαμε τον εθνικό ύμνο και στις 8:30 πήραμε τη σημαία και φύγαμε».
Η Κρίση στα Ίμια άφησε πίσω της «Εθνική πίκρα», τους τρεις νεκρούς του ελικοπτέρου και γκρίζες ζώνες στο Αιγαίο.
Σχετικά με τις αιτίες πτώσης του ελικοπτέρου έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις, όπως ότι κατέπεσε λόγω κακοκαιρίας και απώλειας προσανατολισμού του πιλότου (Vertigo) ή ότι το ελικόπτερο καταρρίφθηκε είτε από το Τουρκικό Ναυτικό, είτε από τους τούρκους καταδρομείς που υπήρχαν πάνω στο νησί, και ότι η αληθινή αιτία της πτώσης αποκρύφτηκε προκειμένου να λήξει η κρίση και να μην οδηγηθούν οι δύο χώρες σε γενικευμένη σύρραξη ή ακόμα και σε πόλεμο.
Σε συνέντευξή του το 2017 ο τότε κυβερνήτης της ΤΠΚ ΠΥΡΠΟΛΗΤΗΣ που βρισκόταν στην περιοχή των Ιμίων την επίμαχη περίοδο τόνισε για την πτώση του Ε/Π. «Η ευθύνη ήταν μισή δική μας και μισή του Θεού» (www.youtube.com/watch?v=UinAWdIuDJM).
Όσο για τις γκρίζες ζώνες ο πρώην Αρχηγός ΓΕΣ Στρατηγός Κωνσταντίνος Ζιαζιάς με κείμενό του καταρρίπτει τους «γκρίζους» τούρκικους ισχυρισμούς στο Αιγαίο (www.militaire.gr/ο-χάρτης-που-ακυρώνει-όλα-όσα-λέει-η-του/).
Μια ανθρώπινη προσωπική στιγμή
Ήταν μια κολασμένη νύχτα την οποία δεν πρόκειται να ξεχάσω. Βρισκόμουν, ως στέλεχος του Πολεμικού Ναυτικού στο Κέντρο Επιχειρήσεων του ΓΕΝ, μαζί με δεκάδες επιτελείς και κατώτερο προσωπικό του Ναυτικού… Βρισκόμουν κλεισμένη μέσα στο θάλαμο, έχοντας το γιο μου στο σπίτι. Σε λίγες ημέρες θα έκλεινε τα δυο του χρόνια και προετοιμάζαμε τα γενέθλιά του. Μέσα στο θάλαμο ζούσαμε στιγμές αγωνίας. Η αγωνία, η κούραση και η ένταση ήταν έκδηλη σε όλους. Μέσα σε εκείνες τις ώρες είχα την πολυτέλεια να σκεφτώ το παιδί μου. Δεν άντεξα, απομακρύνθηκα στις τουαλέτες και έβαλα τα κλάματα. Εκτός από στέλεχος του Π.Ν. ήμουν και μητέρα… Επιστρέφοντας πληροφορήθηκα την πτώση του ελικοπτέρου.
Επίσης από εκείνη τη βραδιά δε θα ξεχάσω την έκδηλη πικρία και την απογοήτευση που είδα ζωγραφισμένη στα πρόσωπα των ανωτέρων προϊσταμένων μου, όταν έλαβαν την εντολή να μεριμνήσουν για την αποχώρηση των μονάδων από τα Ίμια. – «Μας πρόδωσαν», η φράση αυτή αντηχεί ακόμη στ΄ αυτιά μου, έπειτα από 27 χρόνια. Τι χειρότερο από το να βλέπεις καταρρακωμένο το ηθικό των Ενόπλων Δυνάμεων…
Αιωνία η μνήμη στους τρεις αξιωματικούς του Ελικοπτέρου ΠΝ21…
* Ρ. Χόλμπρουκ: «Επιχείρησα να κάνω τον έξυπνο με τον Όμηρο. Ερωτηθείς για τα Ίμια, απάντησα ότι δεν θέλω να εμπλακώ με την «wine dark sea» (Οίνοπα Πόντον = Μαύρη Θάλασσα)… Και νόμιζα ότι θα φανώ έξυπνος, διότι σκέφτηκα ό,τι, αν αναφερόμουν στο Αιγαίο ως η «wine dark sea», όλοι θα καταλάβαιναν ότι εννοώ πως είναι ελληνική. Οι περισσότεροι από τους δημοσιογράφους δεν το έπιασαν και οι ελληνικές εφημερίδες έγραψαν: «Ο Χόλμπρουκ μιλά για τη… μαύρη και ζοφερή θάλασσα». Ήμουν τόσο περήφανος που επέδειξα τις λογοτεχνικές μου γνώσεις […] Η προσπάθειά μου να δείξω την υποστήριξή μου στους Έλληνες με την αναφορά μου στον Όμηρο και οι ίδιοι οι Έλληνες να μην το καταλαβαίνουν! Δεν διδάσκονται την Ιλιάδα στην Ελλάδα;».
Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α)
Πηγή: Alexandroupoli Online, Αβέρωφ
