Μετὰ τὴν ἔξοδόν μου ἐκ τῆς Στρατιωτικῆς Σχολῆς τῶν Εὐελπίδων ὡς Ἀνθυπολοχαγὸς τὸ 1916, ἐκλήθην καὶ ἐφοίτησα εἰς τὴν Στρατιωτικὴν Σχολὴν τῆς Γαλλικῆς Στρατιωτικῆς Ἀποστολῆς μὲ τὸν σκοπὸν ὅπως καταρτισθῶ καὶ μετεκπαιδεύσω κατόπιν τοὺς ἀξιωματικούς του Συντάγματός μας (6ον Σ. Πέζ.), προκειμένου τοῦτο νὰ λάβη μέρος εἰς τὸν ἀγώνα τοῦ Μακεδονικοῦ Μετώπου. Πράγματι προαχθεῖς ἐν τῷ μεταξὺ εἰς Ὑπολοχαγόν, παρέλαβον καίτοι νεώτερος ὅλων των ἀξιωματικῶν του Συντάγματος, τὴν διοίκησην τοῦ 2ου Λόχου Πολυβόλων. Ἐξεπαίδευσα τοὺς ἀξιωματικούς του Συντάγματος καὶ τοὺς ὀπλίτας τοῦ Λόχου μου ἐν Μεσολλογίω, ὅπου τότε ἴδρευε τὸ 6ον Σύνταγμα Πεζικοῦ.
Τὴν ἄνοιξιν τοῦ ἑπομένου ἔτους 1918 τὸ Σύνταγμά μας μετεφέρθην ὄπισθέν των χαρακωμάτων Μοναστηρίου-Καμπῆς τοῦ Ἐριγῶνος (Τσέρνα). Ἐκεῖ το Σύνταγμά μας, προκειμένου νὰ εἰσέλθη εἰς τὰ χαρακώματα, ἐξεπαιδεύθη ἐντατικῶς ὑπὸ Γάλλων Ἀξιωματικῶν. Κατὰ τὴν διάρκειαν τῆς ἐντατικῆς αὐτῆς ἐκπαιδεύσεως διετέλεσα πρῶτος καὶ ἄμεσος τούτων βοηθός.
Ὅταν τὸ Σύνταγμα εἰσῆλθεν εἰς τὰ χαρακώματα, ἔλαβαν ἐντολὴν ἀπὸ τὸν Ταξίαρχον BETRIX, τῆς 8ης Γαλλικῆς Ἀποικιακῆς Μεραρχίας τοῦ Στρατηγοῦ TRANIER, ὑπὸ τὴν ὁποίαν ὑπήχθημεν, νὰ προπαρασκευάσω καὶ νὰ ἐκτελέσω ἐμμέσους βολᾶς Πολυβόλων κατὰ τῶν Γερμανοβουλγάρων. Ἦτο ἡ πρώτη φορὰ κατὰ τὴν ὁποίαν Ἑλληνικὸς Στρατὸς θὰ ἐποιεῖτο χρῆσιν ἐμμέσων βολῶν Πολυβόλων. Ἡ ἐκτέλεσις τοιούτων βολῶν προϋπέθετεν ἀνωτέραν θεωρητικὴν καὶ τεχνικὴν κατάρτισιν. Αἳ ἔμμεσοι βολαὶ ἐπετεύχθησαν, πρὸς κατάπληξιν τῶν Γάλλων, οἵτινες δὲν ἐφαντάζοντο τοῦτο, δεδομένου ὅτι οὐδεμίαν διδασκαλίαν περὶ «ἐμμέσου βολῆς Πολυβόλων» εἶχον οὗτοι ἐκτελέσει εἰς τὸν Ἑλληνικὸν Στρατόν.
Κατὰ τὸν Σεπτέμβριον τοῦ 1918 ὀτε ἐγένετο ἡ Γενικὴ Ἐπίθεσης εἰς τὸ Μακεδονικὸν Μέτωπον καὶ ἡ ἐξόρμησις κατὰ τῶν Γερμανοβουλγάρων, τὸ Σύνταγμά μας μετέσχε τῆς ἐπιθέσεως καὶ ἐκινήθη ραγδαίως ἐκεῖθεν του Περλεπὲ καὶ ἐσταμάτησε πρὸ τοῦ ὕψ. 1300, λόγω σφοδρᾶς ἀντιστάσεως τῶν ὀπισθοφυλακῶν τῆς ΧΙ Γερμανικῆς Στρατιᾶς. Ἡ ἐν λόγω Στρατιὰ ὑποχωροῦσα ἦτο ὑποχρεωμένη, ὡς ἔχουσα πεδινοὺς σχηματισμούς, ν' ἀκολουθήση τὴν ἁμαξιτὴν ὁδόν: Περλεπές, ὕψ. 1300, Μπρόντ, Καλκαντέλεν (Τέτοβον), Σκόπια.
Ἡ ἁμαξιτὴ αὕτη ὁδὸς ἔχει σχῆμα ἡμιπεριφερείας μὲ τὸ ἄνοιγμα πρὸς ἀνατολᾶς, τὰ δυὸ δὲ ἄκρα τῆς εἶναι τὸ Μπρὸντ καὶ τὰ Σκόπια. Μεταξὺ Μπρὸντ καὶ Σκοπίων ρέει ὁ ποταμὸς Τρέσκα, ὁ ὁποῖος συμβάλλει εἰς τὸν Ἀξιόν. Αἳ διαβάσεις εἰς τὴν κοιλάδαν τούτου ἄγουν ἀπὸ Μπρὸντ εἰς Σκόπια, ἑπομένως ἦτο ζήτημα ὑπάρξεως διὰ τὴν ΧΙην Γερμανικὴν Στρατιὰν νὰ κρατήση διὰ τῶν ὀπισθοφυλακῶν τῆς τὴν ζώνην τοῦ ὕψ. 1300-Μπρόντ, ἐπὶ τόσον χρόνον, ὅσος θὰ ἤρκει διὰ νὰ διαρρεύση αὕτη εἰς Σκόπια, πρὶν αἳ Συμμαχικαὶ Δυνάμεις, ἀκολουθοῦσαι τὰς ὁδεύσεις τοῦ Τρέσκα, φθάσουν πρὸ αὐτῆς εἰς Σκόπια.
Πρὸ τοῦ ὕψ. 1300, ὡς ἀνωτέρω ἐλέχθη, ἐσταμάτησε ἡ ΙΙΙη Ἑλληνικὴ Μεραρχία (6ον καὶ 12ον Συντάγματα Πεζικοῦ) λόγω τῶν ἰσχυρῶν ἀντιστάσεων. Ὁ Διοικητὴς τοῦ Τάγματός μου, τὸ ὁποῖον εὑρέθη ἔναντί του ὕψ. 1300, μ' ἐκάλεσε καὶ μοῦ εἶπε:
«Ἀδυνατῶ νὰ φέρω εἰς πέρας τὴν ἐπιχείρησιν αὐτήν. Ν' ἀναλάβης σὺ τὸ Τάγμα. Ἐγὼ θὰ παραμείνω καὶ δὲ θὰ σᾶς ἀκολουθήσω.»
Ἀπὸ τῆς στιγμῆς ἐκείνης ἐγώ, ὁ ὑπολοχαγὸς Διοικητὴς 2ου Λόχου Πολυβόλων, ἀνέλαβον τὴν διοίκησιν τοῦ Τάγματος. Ἐφήρμοσα συντονισμὸν πυρῶν Πολυβόλων καὶ προχωρήσεως Πεζικοῦ, μετὰ ταυτοχρόνου ὑπερκεράσεως, καὶ κατέλαβον, μόλις ἐνύκτωνε, τὸ ὕψωμα 1300, τὸ ὁποῖον ἐκράτησα καθ' ὅλην τὴν νύκτα, παρ' ὄλας τὰς σφοδρᾶς ἀντεπιθέσεις τῶν Γερμανοβουλγάρων.
Ἐνταύθα ἐπιθιμῶ νὰ τονίσω τὸ ὑπ' ἐμοῦ ἐφαρμοσθὲν τότε δόγμα: «Συντονισμὸς προχωρήσεως Πεζικοῦ καὶ πυρῶν Πολυβόλων, καλυπτόντων τὸ προχωροῦν Πεζικόν». Τὸ δόγμα τοῦτον ὑπῆρξεν ἀπόρροια τοῦ Α' Εὐρωπαϊκοῦ Πολέμου 1914-18, μὲ τὴν προσθήκην τῶν διαδοχικῶν βομβαρδισμῶν τοῦ Πυροβολικοῦ. Εἰς τὸν Ἑλληνικὸν Στρατὸν τὸ δόγμα τοῦτο δὲν ἐφηρμόσθη ἀπὸ τὸ σύνολο τῶν Ἐπιτελικῶν Ἀξιωματικῶν οὔτε βραδύτερον, δηλαδὴ κατὰ τὸν Μικρασιατικὸν ἀγώνα, τουλάχιστον κατὰ τρόπον σαφῆ καὶ ἄτεγκτον. Καὶ ὅμως ἀποτελεῖ τὸ ὑπέρτατον ἀξίωμα, τὸ ὁποῖον διεῖπεν ἅπασαν τὴν περίοδον ἀπὸ τοῦ Α' Εὐρωπαϊκοῦ Πολέμου μέχρι πέρατος τοῦ Ἑλληνοιταλικοῦ Πολέμου 1940-41 καὶ τοῦ Συμμοριτοπολέμου ἀκόμη. Ὅπου ἐφηρμόσθη ἐπιτυχῶς τὸ ἀνωτέρω δόγμα, ἔφερε λαμπρὰ ἀποτελέσματα. Τουναντίον δὲ ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τοῦ συνεσώρευσε καταστροφᾶς. Τὸ ἐν λόγω δόγμα ἐφήρμοσα εἰς Μπρόντ, εἰς Μικρᾶν Ἀσίαν, καὶ κατὰ τὸν Ἑλληνοιταλικὸν Πόλεμον, μὲ ἄριστα ἀποτελέσματα. Μὲ ἄλλας λέξεις τὸ χαρακτηριστικόν των παρελθόντων πολέμων ἦτο ἡ προχώρησις τοῦ κλιμακίου πυρὸς Πεζικοῦ, ὑπὲρ τοῦ ὁποίου εἰργάζοντο ὅλα τα ἄλλα φίλια ὅπλα, τὸ Πυροβολικόν, ἡ Ἀεροπορία κ.τ.λ. καὶ ἡ ἐξακολούθησις τῆς προχωρήσεως, παρὰ τὴν δράσιν ἐναντίον τοῦ κλιμακίου τούτου τοῦ πυρὸς τῶν ὅπλων τοῦ ἀντιπάλου.
Ἐπανέρχομαι ὅμως εἰς τὴν ἀφήγησιν τῶν ἐπιχειρήσεων, μετὰ τὴν κατάληψιν τοῦ ὑψώματος 1300. Ἦτο φανερὸν ὅτι ἡ ὀπισθοφυλακὴ τῆς ΧΙης Γερμανικῆς Στρατιᾶς θὰ ἠμφισβήτει μετὰ λύσσης τὴν κατοχὴν αὐτοῦ διὰ νὰ ἐμποδίση τὴν διείσδυσιν τῶν Συμμαχικῶν Στρατευμάτων διὰ τοῦ Τρέσκα εἰς Σκόπια πρὶν διαρρεύση διὰ Σκοπίων ὁλόκληρος ἡ ὑποχωροῦσα ΧΙη Γερμανικὴ Στρατιά. Ἕνεκα τούτου οἱ Γάλλοι (VIII ἀποικιακὴ Μεραρχία, Στρατηγὸς Tranier), προπαρασκεύασαν ἐπίθεσιν κατὰ τοῦ Μπρόντ, ἐκτοξευθεῖσαν, κατόπιν μακρᾶς προπαρασκευῆς ὑπὸ τοῦ Γαλλικοῦ Πυροβολικοῦ. Εἰς τὸ Τάγμα μου, Διοίκησιν τοῦ ὁποίου, ὡς ἀνέφερα προηγουμένως, μοὶ ἀνέθηκε ὁ παραμείνας ὀπίσω Ταγματάρχης μου, ὑπηρέτει ὡς Λοχαγὸς ὁ διοικητὴς τοῦ 6ου Λόχου, Λοχαγὸς Γεωργίου. Τὸν ἐκάλεσα καὶ τοῦ εἶπον νὰ ἀναλάβη ἐκεῖνος τὴν διοίκησιν τοῦ Τάγματος, ὡς ἀρχαιότερος Λοχαγός, ἐνῶ ἐγὼ θὰ ἀνελάμβανα τὸν σχεδιασμὸ καὶ τὴν ἐφαρμογὴν τῆς τακτικῆς καὶ τῶν ἑλιγμῶν τοῦ Τάγματος. Πράγματι, ἀπὸ τῆς στιγμῆς ἐκείνης διώκουν τὸ Τάγμα ἀπὸ τακτικῆς ἀπόψεως καὶ οὐδεμίαν φορᾶν διεφώνησεν ὁ Λοχαγὸς Γεωργίου πρὸς τὰς εἰσηγήσεις μου καὶ τὰς τακτικᾶς μου ἀντιλήψεις.
Τὸ ὕψωμα 1300 κατελήφθη ὓφ΄ ἠμῶν τὸ ἑσπέρας τῆς 13ης Σεπτεμβρίου 1918. Πρὸ τῆς ἔω τῆς 14ης, ἡ Γερμανικὴ ὀπισθοφυλακὴ ὑπεχώρησε δρομέως, κατευθυνόμενη εἰς Μπρόντ. Τὴν παρηκολουθήσαμε κατὰ πόδας καὶ ἐπροχωρήσαμε τόσον πολὺ ἐμπρός, ὥστε τὸ Τάγμα ἀπεκόπην ἀπὸ τὴν ἄλλην Μεραρχίαν (ΙΙΙη Ἑλληνικὴ Μεραρχία, Συνταγματάρχης Τρικούπης). Τὸ σκότος τῆς ἀπελθούσης νυκτὸς μ’ ἐσταμάτησε πρὸ τοῦ ποταμοῦ Τρέσκα, ὁ ὁποῖος προστατεύει τὴν τοποθεσία τοῦ Μπρόντ. Ἀριστερά μου εὐρίσκοντο οἱ Γάλλοι. Ἅμα τὴ ἔω τῆς 15ης Σεπτεμβρίου διέβημεν διὰ πόρου τὸν ποταμὸν καὶ εὐρέθημεν ἔναντί του ἀριστεροῦ πλευροῦ τῶν κατεχόντων τὴν τοποθεσίαν τοῦ Μπρὸντ Γερμανῶν. Ἀπὸ πλευρᾶς Συμμαχικῶν Δυνάμεων ἡ τοποθεσία αὐτὴ περιελαμβάνετο ἐντός της ζώνης ἐνεργείας τῶν ἀριστερὰ ἠμῶν δρώντων Γάλλων. Ἐπῆρα τὴν ἀπόφασιν νὰ ἐπιτεθῶ ἀμέσως κατὰ τοῦ πλευροῦ τῶν Γερμανικῶν δυνάμεων μὲ τὴν βεβαιότητα ὅτι θὰ προκληθῆ οὕτω εἰς αὐτᾶς ἐξαιρετικὸς αἰφνιδιασμός. Ταυτοχρόνως, ἀπέστειλα περίπολον ὑπὸ Ἀνθυπασπιστὴν εἰς τοὺς ἀριστερὰ καὶ ὀπίσω ἠμῶν εὑρισκόμενους Γάλλους διὰ νὰ τοὺς εἰδοποιήσω ὅτι ἐπιτιθέμεθα, διὰ νὰ μὴ βάλλουν διὰ τοῦ Πυροβολικοῦ των κατὰ τοῦ Μπρόντ.
Πράγματι ἐπετέθην καὶ ὁ αἰφνιδιασμὸς διὰ τοὺς Γερμανοὺς ὑπῆρξε πλήρης. Οὗτοι ἐτράπησαν εἰς φυγὴν καὶ τὰ τμήματά μας ἔφθασαν ἐπὶ τῶν βαρέων πυροβόλων των, τὰ ὁποῖα εὐρίσκοντο ἐπὶ τῆς ἁμαξιτῆς ὁδοῦ. Τότε ἐξέσπασεν ἡ προπαρασκευὴ τοῦ Γαλλικοῦ Πυροβολικοῦ μόνο ποὺ κυριολεκτικῶς ἐξέσπασε ἐναντίον μας. Ἡ περίπολος τὴν ὁποίαν ἔστειλα διὰ νὰ εἰδοποιήση τοὺς Γάλλους, μετέβη πράγματι εἰς αὐτοὺς ἀλλ’ αὐτοί δὲν ἐπίστευσαν ὅτι ἦτο δυνατὸν νὰ ὑπάρξη ἐκεῖ Ἑλληνικὸν Τμῆμα. Ἔτσι ἡ προέλασις μᾶς ἀνεστάλη μέχρι τὸ πέρας τῆς προπαρασκευῆς τοῦ Γαλλικοῦ Πυροβολικοῦ.
Ἡ μάχη διεξήχθη διὰ καθηλώσεως τῶν Γερμανῶν κατὰ μέτωπον μὲ τὴν διάθεσιν τμήματος Πεζικοῦ καὶ Πολυβόλων κατ’ αὐτῶν καὶ μὲ ταυτόχρονον αἰφνιδιαστικὴν ἐπίθεσιν κατὰ τοῦ ἀριστεροῦ των πλευροῦ. Βάσις πυρὸς καὶ κλιμάκιον πυρὸς ἐλειτούργησαν ἀριστοτεχνικῶς καὶ ἔδωσαν λαμπρὰ ἀποτελέσματα. Ἡ ἐπίθεσίς μας ἐγένετο ὑπὸ τὰ ὄματα τῶν Γαλλικῶν Ταγμάτων ἐπιθέσεως, δὶ’ αὐτὸ μοὶ ἀπενεμήθη ἐπὶ τοῦ πεδίου τῆς μάχης ὁ Γαλλικὸς Πολεμικὸς Σταυρός.
Ἡ ἐκτόπισης τῶν Γερμανῶν ἀπὸ τὸ Μπρὸντ ἐπέτρεψεν εἰς τὴν ΙΙΙη Ἑλληνικήν Μεραρχίαν νὰ εἰσδύση-διαταχθεῖσα πρὸς τοῦτο-ἐντός της κοιλάδος τοῦ Τρέσκα καὶ ἐκεῖθεν διὰ τῶν ὀρέων ἐπὶ ἡμιονικῶν διαβάσεων νὰ φθάση εἰς Σκόπια, πρὸ τῆς ἐκεῖ ἀφίξεως, διὰ τῆς ἁμαξιτῆς Καλκαντέλεν-Σκόπια τῆς ΧΙης Γερμανικῆς Στρατιᾶς. Αἰχμαλωτισθεῖσα οὕτω ἡ ΧΙη Γερμανικὴ Στρατιά, παρέδιδεν εἰς Σκόπια ἐπὶ ἑβδομάδας τὸν ὁπλισμὸν της: τυφέκια, πολυβόλα, πυροβόλα καὶ λοιπὸν παντοειδὲς ὑλικὸν πρὸ τῆς Ἑλληνικῆς Μεραρχίας. Ἰδοὺ τί ἀναφέρει ὁ Στρατηγὸς Ντὲ Λομπί, Διοικητὴς τῆς Γαλλικῆς Στρατιᾶς, εἰς τὴν ὕπ. ἀρίθμ. 331 γενικὴν διαταγήν του, ἐγκριθεῖσαν ὑπὸ τοῦ Ἀρχιστρατήγου τῶν ἐν Ἀνατολὴ Συμμαχικῶν Στρατευμάτων Φρανσὲ ντ’ Ἐσπρέ, μνημονεύων τὴν ΙΙΙην Ἑλληνικὴν Μεραρχίαν Πεζικοῦ:
«Ἀπὸ κοινοῦ μετὰ τῶν Γαλλικῶν Στρατευμάτων κατεδίωξεν ἐρρωμένως τὸν ἐχθρῶν δὶ’ ἀκαταπαύστων καὶ λυσσωδῶν μαχῶν, κατόπιν δέ, προελαύνουσα ἐπὶ τῶν ὀρέων ἐξῆλθε εἰς τὰ νῶτα τοῦ ἐχθροῦ, συντελέσασα κατὰ τὸ μέγα μέρος εἰς τὴν κύκλωσιν καὶ αἰχμαλωσίαν τῆς ΧΙης Γερμανικῆς Στρατιᾶς.»
Εἰς τοῦτο συνέβαλον καὶ ἐγὼ μὲ τὸ Τάγμα μου διὰ τῆς μάχης τοῦ Μπρόντ.
Μετὰ ταῦτα, ἡ ΙΙΙη Ἑλληνικὴ Μεραρχία ἔλαβεν ἐντολὴν καὶ ἐπροχώρει πρὸς Δούναβιν διὰ τὴν καθυπόταξιν τῆς Οὐγγαρίας. Τὸ Τάγμα μου διετάχθη νὰ κινηθῆ ὡς ἀριστερὰ πλαγιοφυλακὴ πρὸς Μαυροβούνιον. Διὰ ἑπταημέρου πορείας ἀφίχθημεν εἰς Πρισρένην πρὸ τῆς ὁποίας συνήφθη ἁψιμαχία μὲ Τμήματα Αὐστριακοῦ Ἱππικοῦ, τὸ ὁποῖον ὑπεχώρησε πέραν αὐτῆς. Κατὰ μιὰ σύμπτωσιν εἰς τὸ ἱππικὸν τοῦτο ὑπηρέτει ὡς Ἀνθυπολοχαγὸς ὁ Πολωνὸς Ἀνθυπίλαρχος Vrona, ὁ ὁποῖος διετέλεσε μετέπειτα συμμαθητής μου τὸ 1929-31 εἰς τὴν Ἀνωτέραν Σχολὴν Πολέμου τῶν Παρισίων ὡς Λοχαγὸς πλέον τοῦ Πολωνικοῦ Στρατοῦ καὶ ὁ ὁποῖος μοὶ διηγήθη σχετικὰ μὲ τὴν ἁψιμαχίαν ἐκείνην. Μετά τὴν ἀνακωχὴν καὶ μετὰ τὴν κατὰ τὸ ἑπόμενον ἔτος 1919 κατάληψιν τῆς Σμύρνης ὑπὸ τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ, ἡ ΙΙΙη Ἑλληνικὴ Μεραρχία μετήχθη εἰς τὴν Μαγνησίαν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας.
Πηγή: (Ἀπὸ τὸ βιβλίο «Ἡ Βιογραφία μου ὡς Στρατιωτικοῦ (1913-1941)», Στρατηγὸς Δημήτριος Μαχᾶς, Ἰούλιος 1959, σέλ. 1-3)
