Του Ιωάννη Β. Αθανασόπουλου

Ιστορικού

Α΄ Μέρος: Άρης Βελουχιώτης

Το φθινόπωρο του 1942 τα πρώτα μέλη της Βρετανικής Συμμαχικής Αποστολής (στο εξής ΒΣΑ) πέφτουν στα βουνά της κατεχόμενης Ελλάδας, με στόχο να συνεργαστούν με τους αντάρτες για να ανατινάξουν την γέφυρα του Γοργοποτάμου. 

Με την περιπέτεια αυτή ξεκινά το έργο της η ΒΣΑ. Κοινός στόχος όλων ήταν το χτύπημα του κατακτητή. Αυτό έλεγαν οι αντιστασιακές οργανώσεις, αυτό πρέσβευε και η ΒΣΑ. Τα πρώτα μέλη που έφτασαν στην Ελλάδα για την πραγμάτωση της επιχείρησης Harling ήταν οι: Έντυ Μάγιερς, Κρις Γουντχάουζ, Θέμης Μαρίνος, Τομ Μπάρνς, Άρθουρ Έντμοντς, Τζον Κούκ, Ντένις Χάμσον, Νατ Μπάρκερ, Ίντερ Γκίλλ, Νταγκ Φίλιπς, Λεν Γουίλμοτ και Μάϊκ Τσίττις. Από τις πρώτες επαφές αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τους πολιτικούς και στρατιωτικούς σκοπούς του κάθε ηγέτη των δύο κυριοτέρων οργανώσεων αλλά και την προθυμία τους για συνεργασία μαζί τους, αρχής γενομένης με την επιχείρηση στο Γοργοπόταμο. 

Στόχος του παρόντος άρθρου, είναι να παρουσιάσει την προσωπικότητα του Ναπολέοντα Ζέρβα και του Άρη Βελουχιώτη, μέσα από τη ματιά των συμμάχων που έπεσαν στα βουνά της Ελλάδας αρχικά για την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου, αλλά και αργότερα όταν αποφάσισαν οι Βρετανοί να ενισχύσουν και να οργανώσουν το ελληνικό αντάρτικο. Η άποψη της Βρετανικής Συμμαχικής Αποστολής για τις οργανώσεις και τις προσωπικότητες τους, θεωρείται και είναι αντικειμενική. Ή τουλάχιστον πιο αντικειμενική από τις απόψεις πολλών -όχι όλων- που συμμετείχαν στο αντάρτικο σε οργανώσεις. Γιατί βλέπουμε πως στην ιστοριογραφία της περιόδου υπάρχουν ορισμένοι που προσπαθούν να αλλοιώσουν ή να αφανίσουν αυτές τις μαρτυρίες, μόνο και μόνο επειδή δεν τους είναι αρεστές. Αυτό εξέφρασε το 1995 ο Έντυ Μάγιερς, ο πρώτος αρχηγός της Συμμαχικής αποστολής, σε συνέντευξή του στον Οικονομικό Ταχυδρόμο. Στο ερώτημα αν τα όσα αναφέρονταν τότε στην Ελλάδα, με αφορμή τη συμπλήρωση 50 χρόνων από την εθνική αντίσταση, εξέφραζαν την ιστορική και αντικειμενική αλήθεια απάντησε: 

"Όχι κάθε άλλο. Κατά μέγα μέρος απεικονίζουν αποκλειστικά τα συμβάντα από τη διαστρεβλωμένη άποψη των Κουμμουνιστών. Γνωρίζετε ότι πολλές ομάδες άλλων αντιστασιακών οργανώσεων, εκτός ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, αφοπλίζονταν με τη βία από τον ΕΛΑΣ, σχεδόν αμέσως μόλις άρχιζαν να σχηματίζονται. Όπως είχα διατυπώσει προ πενήντα ετών, που ήταν και η άποψη της Βρετανικής κυβερνήσεως, το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ είχε πρωταρχικό μέλημα την κομμουνιστική κυριαρχία επί της Ελλάδος μετά το τέλος του πολέμου. Το 90% των απλών ανταρτών του ΕΛΑΣ, στην αρχή νόμιζαν ότι πολεμούσαν μόνο για την Ελλάδα, όχι για την επίτευξη των μεταπολεμικών σκοπών των αρχηγών του ΕΑΜ. Το γεγονός,  ότι σήμερα νεαροί καθηγητές πανεπιστημίων και δυστυχώς νεαροί δάσκαλοι διδάσκουν στα πανεπιστήμια και τα σχολεία ότι το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ήταν η μόνη αντιστασιακή οργάνωση που πολεμούσε κατά των Γερμανών, με θλίβει βαθύτατα γιατί ασφαλώς δεν είναι αλήθεια. Οι αντιστασιακές οργανώσεις ΕΔΕΣ και ΕΚΚΑ συνείσφεραν συχνά πολύ περισσότερα στην πολεμική προσπάθεια των συμμάχων, από τον ΕΛΑΣ. Υπήρχαν περίοδοι κατά τις οποίες είχα τη γνώμη ότι ασφαλώς θα τα καταφέρναμε καλύτερα χωρίς αυτούς (ΕΑΜ-ΕΛΑΣ). Από στρατιωτικής πλευράς θα είχαμε καλύτερα αποτελέσματα".

Μετά από αυτή την μικρή εισαγωγή, ήρθε η ώρα να εξακριβώσουμε τι είδους εντύπωση προκάλεσε στους Βρετανούς, ο χαρακτήρας και η συμπεριφορά του καπετάνιου του ΕΛΑΣ. Και κατά πόσο οι απόψεις τους ταιριάζουν μεταξύ τους. Ο Έντυ Μάγιερς, ο επικεφαλής των Βρετανών σαμποτέρ, που έπεσε στα βουνά της Γκιώνας και πρώτος αρχηγός της Αποστολής, στο βιβλίο του "Η Ελληνική Περιπλοκή" γράφει για τον Άρη (σελ. 69): "Ήταν κοντός άντρας, στο ίδιο ύψος με τον Ζέρβα, αλλά πιο γεροδεμένος απ' αυτόν. Η μακρυά, μαύρη του γενειάδα, που εξισορροπούνταν από το μαύρο, γούνινο, κοζάκικο καπέλο του, έδινε στο πρόσωπό του μιά ήπια, σχεδόν καλογερίστικη έκφραση, αλλά τα μάτια του ήταν βαθιά χωμένα στις κόγχες τους και -εκτός όταν χαμογελούσε- έριχναν μια αγριάδα στα χαρακτηριστικά του, που δεν χαλάρωναν παρά μονάχα όταν έπινε κρασί. Σιωπηλός και με αυστηρή έκφραση, μου έδινε την εντύπωση ότι είναι σε διαρκή επιφυλακή ενάντια σε κάποιον ή σε κάτι". 

Αργότερα αναφερόμενος στη διπλή διάλυση του Ψαρρού, από τον Άρη την άνοιξη και το καλοκαίρι του '43, ο Μάγιερς μόλις ρώτησε τον Βελουχιώτη με ποιο δικαίωμα προέβη στην πράξη αυτή, πήρε την απάντηση, ότι είχε λάβει διαταγή από το ΚΚΕ: "καμιά άλλη ομάδα εκτός από τον ΕΛΑΣ να μην υπάρχει στην Ρούμελη" (σελ. 170). Ο Άρης διακρίθηκε ως επί το πλείστον, για τις επιθέσεις του κατά άλλων αντιστασιακών οργανώσεων, δηλαδή κατά άλλων Ελλήνων, παρά για επιθέσεις κατά των κατακτητών. Κάτι που πιστοποιεί και ο Κρίς Γουντχάουζ, στο επικό "Μήλο της Έριδος" (έκδοση ΔΟΛ, σελ. 98). Επιπλέον, είναι γνωστή σήμερα η πίστη, της τότε ηγεσίας το ΚΚΕ, στη βία σαν ένα μέσο για την επίτευξη του σκοπού τους. Τον ρόλο αυτό ανέλαβε πρωταγωνιστικά ο Άρης Βελουχιώτης. Γράφει ο Γουντχάουζ (σελ. 100): "ο Άρης Βελουχιώτης, για να αναφερθούμε μόνο σ' αυτόν, ήταν γνωστό ότι πυροβόλησε ο ίδιος και σκότωσε έναν από τους ανθρώπους του, επειδή έκλεψε μια κότα. Περιττό να πούμε πόση ήταν η σκληρότητα για το πολύ πιο φοβερό αμάρτημα της προδοσίας". Μάλιστα αναφέρει στο πόνημά του και ταυτόχρονες επιθέσεις του Άρη και των Γερμανών κατά του Ζέρβα τον Οκτώβριο του '43 καθώς και την ανακωχή που υπεγράφη μεταξύ ΕΛΑΣ-Γερμανών (σελ. 254). Στη ίδια σελίδα συνεχίζει: "Το BBC, που υποστήριζε ως τώρα θερμά τον ΕΛΑΣ, αποκαλούσε τώρα τον Άρη Βελουχιώτη εγκληματία πολέμου - κατηγορία που εκείνος έκανε ό,τι μπορούσε για να την δικαιώσει, ενεργώντας συλλήψεις και επιθέσεις εναντίον Βρετανών και Ελλήνων μελών της ΣΣΑ. Στη Βουλή των Κοινοτήτων, ο Τσώρτσιλ, βασισμένος σε καταγγελίες prima facie, κατηγόρησε τον ΕΛΑΣ ότι δολοφόνησε Βρετανό αξιωματικό". 

Στο βιβλίο του "Ο Αγώνας για την Ελλάδα, 1941-1949" (σελ. 136), αναφερόμενος στον Βελουχιώτη γράφει: "[...] Κάποτε ισχυρίστηκε ότι προτιμούσε να εκτελέσει δέκα αθώους παρά να αφήσει ελεύθερο έναν ένοχο. Ο κόσμος έλεγε ότι ήταν σαδιστής και, παρεμπιπτόντως, ομοφυλόφιλος. Ο Σαράφης αρνείται το σαδισμό, υπάρχουν όμως πολλοί αυτόπτες μάρτυρες του ότι ήταν έτοιμος να σκοτώσει με τα χέρια του ή να παρακολουθήσει σκοτωμούς. Είχε μαζέψει γύρω του μια σωματοφυλακή από άνδρες που ξεχώριζαν σε αγριότητα από τον υπόλοιπο ΕΛΑΣ (μερικοί απ' αυτούς ήταν επαγγελματίες ληστές). Σύμμαχοι αξιωματικοί είδαν τον Άρη ή σωματοφύλακές του να εκτελούν Ιταλούς κρατουμένους, ζωοκλέφτες, πράκτορες του εχθρού, με όλα τα εξωτερικά γνωρίσματα της απόλαυσης".

Μία ακόμα σημαντική μαρτυρία, θεωρείται και αυτή του Ταγματάρχη Μπιλ ή Ουίλιαμ Τζόρνταν. Έπεσε στην Ελλάδα τον Δεκέμβριο του 1942. Έμεινε δεκαπέντε ολόκληρους μήνες στα βουνά της Ηπείρου και της Αιτωλοακαρνανίας, σαν εκπαιδευτής ειδικών τμημάτων κρούσεως και καταστροφών. Έδωσε επικεφαλής τμημάτων του ΕΔΕΣ πολλές μάχες κατά των Γερμανοϊταλών. Είχε άμεση γνώση και επαφή τόσο με τον ΕΔΕΣ και τον ΕΛΑΣ, όσο και με τους αρχηγούς τους. Στο βιβλίο του "ΕΑΜ, η αλήθεια για το Ελληνικό δράμα", σ.σ. 20-23, έγραψε τις εμπειρίες του για τον Άρη: "Ήταν ο Κόκκινος Φύρερ της Ελλάδος. Και επειδή ήτανε σατανικά ικανός, κατώρθωσε να παρασύρη χιλιάδες Έλληνες στον πόλεμο εναντίον άλλων Ελλήνων, στη σφαγή των αδελφών τους. Με άλλα λόγια, έθεσε σ' εφαρμογή την Κομμουνιστική θεωρία. [...] Κατά τα αμέσως επόμενα χρόνια, καταδικάστηκε επανειλημμένως για εγκλήματα του κοινού ποινικού δικαίου, αρχίζοντας από την πλαστογραφία και την κλοπή και φτάνοντας στην ομοφυλοφιλία. 'Ήταν εκ γενετής διαστραμμένος και σαδιστής". 

Και συνεχίζει ο Τζόρνταν: "Εξαιρετικά έξυπνος και γερά μορφωμένος είχε πάει στη Ρωσία, όπου και είχε εκπαιδευτή στην επαναστατική τακτική. [...] Ήταν αναμφισβήτητα ικανός άνθρωπος με ισχυρό χαρακτήρα. Προ παντός όμως ήταν εγκληματίας. Εξ αιτίας των άναδρων και φρικαλέων εγκλημάτων του, γρήγορα γέννησε το μίσος και το φόβο από την μια άκρη της Ελλάδος ως την άλλη. [...] Το μαστίγωμα ήταν η αμβρότερη από τις εκδηλώσεις του προς εκείνους που είχανε τη δυστυχία να τον δυσαρεστήσουν. [...] Το αγαπημένο μαρτύριο του Άρη, η μεγαλύτερη του διασκέδαση, ήτανε να χαράζη βαθειά το κορμί των θυμάτων και να χύνη καυτό λάδι μέσα στις πληγές. Συχνά, για ποικιλία, προτιμούσε να παραγεμίζει τις τομές με αλάτι. Ένα άλλο από "τ' αστεία του ζωηρού αυτού παιδιού" ήτανε να κόβη τους μαστούς των γυναικών ή να ξεριζώνει τ΄αυτιά των δημάρχων και προέδρων κοινοτήτων των χωριών που δεν είχαν εκδηλώσει μεγάλον εαμικό ενθουσιασμό".

Τελειώνει λέγοντας: "[...] Διοικούσε τον ΕΛΑΣ με ατσαλένια και αμείλικτη πυγμή και δεν επέτρεπε ποτέ σε κανέναν αξιωματικό ή αντάρτη να ξεφύγη από τη γραμμή που αυτός είχε χαράξει και που έπρεπε να οδηγήση σ' ένα μοναδικό αντικειμενικό σκοπό: την Ερυθρή Επανάσταση. [...] Ο Άρης ποτέ δεν αρνήθηκε τις φρικαλεότητες που διέπραττε. Απεναντίας. Καμάρωνε για τα εγκλήματά του και παραπονιόταν μάλιστα πως του καταλογίζανε λιγώτερους φόνους από όσους είχε διαπράξει στην πραγματικότητα".

Αξιοσημείωτη είναι και η άποψη του Ντέιβιντ Ουάλλας, στην απόρρητη έκθεσή του τόσο για τον Βελουχιώτη όσο και για τον ΕΛΑΣ γενικότερα. Για το ΕΑΜ αναφέρει (σ.σ. 60-61): "Το ΕΑΜ αποτελεί πολύ μεγαλύτερη οργάνωση από τον ΕΔΕΣ, παρότι θα συγκέντρωνε λιγότερους οπαδούς αν οι αληθινοί σκοποί του ήταν γνωστοί και οι άνθρωποι ελεύθεροι να εκφράσουν την άποψή τους...Τον πρώτο καιρό, η αποτελεσματικότητα και η ευρεία εξάπλωσή του στηρίχτηκαν στη βία. Όλα τα αγαθά και οι υπηρεσίες επιτάσσονταν ως αναγκαία, ενώ ο Ζέρβας ανέκαθεν πλήρωνε γι' αυτά που χρησιμοποιούσαν οι ομάδες του. Όταν χρειαζόταν, αυτή τη μη δημοφιλή επίταξη την επέβαλλαν με λεηλασίες, βασανιστήρια, βιασμούς και φόνους". 

Για τον Άρη, ανέφερε ότι ήταν οπαδός της σκληρής γραμμής και δεν δεχόταν πρόθυμα ορισμένες αποφάσεις της Κεντρικής Επιτροπής, που συνιστούσαν μετριοπάθεια. Χαρακτηριστική περίπτωση το καλοκαίρι του 1943, μετά τις επιθέσεις του ΕΛΑΣ κατά του Σαράφη, του ΕΔΕΣ στο Θέρμο και στον Ψαρρό, ο Ορφέας Βλαχόπουλος πιεσμένος και από τη συμμαχική αποστολή, σε δημόσια συγκέντρωση παρουσία Βρετανών παραδέχθηκε τις ακρότητες του ΕΛΑΣ. Πάνω σ' αυτό ο Ουάλλας αναφέρει τη στάση του Άρη (σελ.73): "Ο Άρης με απροθυμία και ανυπομονησία. Εκείνος, αν έβρισκε την ευκαιρία, θα γινόταν αμέσως ανεξάρτητος". Μάλιστα αναφέρει και ομιλία του Βελουχιώτη στις 7 Ιουλίου 1943: "Μετά την επιτυχή εκπλήρωση του πρώτου μας σκοπού, της εκδίωξης των εισβολέων, η επίτευξη του δεύτερου σκοπού μας, της εξασφάλισης της εξουσίας του λαού, είναι επίσης εγγυημένη. Υπάρχουν,δυστυχώς, μερικοί κακοί Έλληνες που προτιμούν να παραμείνουμε σκλάβοι, παρά να πάρει ο λαός στα χέρια του τη μοίρα του. Εναντίον τους πρέπει να πολεμήσουμε, με μεγαλύτερη σκληρότητα απ' ό,τι απέναντι στους εισβολείς".

Χαρακτηριστική είναι και η μαρτυρία του μεγάλου αγωνιστή και πατριώτη Θέμη Μαρίνου, στην πρώτη συνάντησή του με τον Άρη λίγες μέρες μετά την απόβασή των συμμάχων στα βουνά. Στο βιβλίο του "Αποστολή Harling-1942" σελ. 73, ο Θέμης Μαρίνος αναφέρει: "Όταν με το θερμό χαιρετισμό μου του ευχήθηκα και για την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου 1940 που ήταν την προηγούμενη μέρα, βρήκα πολύ ψυχρή ανταπόκριση. Με ρώτησε τι ήταν αυτή η 28η Οκτωβρίου και όταν του το θύμισα, γέλασε περιφρονητικά... ο Άρης δεν έβλεπε με καλό μάτι την ξαφνική εμφάνιση αξιωματικών από τη Μέση Ανατολή στα λημέρια του". Συνεχίζει ο Μαρίνος περιγράφοντας την εκμετάλλευση των μελών της συμμαχικής αποστολής από τον Άρη, για τη στρατολόγηση ανταρτών (σελ. 77): "Στο συγκεκριμένο πλήθος μίλησε ο Άρης για εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, αποφεύγοντας πολιτικολογίες, με σκοπό τη στρατολόγηση ανταρτών. Ας σημειωθεί ότι όταν πρωτοεμφανίστηκαν ομάδες του ΕΛΑΣ στην ύπαιθρο, ο κόσμος ήταν επιφυλακτικός και δεν προσχωρούσε στις τάξεις του, πρώτον γιατί έβλεπε πως περιλάμβαναν και ληστοφυγόδικους και δεύτερο γιατί κύριος στόχος τους ήταν οι σταθμοί της χωροφυλακής με σκοπό τον αφοπλισμό των ανδρών της και το κάψιμο των αρχείων της. Όταν άλλαξε τακτική ο ΕΛΑΣ κι άρχισε να μπαίνει στα χωριά με ελληνικές σημαίες και πατριωτικά τραγούδια όπως στη προκείμενη περίπτωση, οι νέοι σιγά-σιγά ξεθάρρεψαν και προσέρχονταν εθελοντικά στις τάξεις του. Αργότερα, με την εδραίωση του ΕΑΜ στις περιοχές υπό τον έλεγχό του, η στρατολόγηση έγινε υποχρεωτική ή αναπόφευκτη". Μετά από ένα χρόνο περίπου, ο Μαρίνος υπέστη φρικτά βασανιστήρια από τον Άρη στα Θεοδώριανα.

Τέλος, είναι άξιο αναφοράς ένα άρθρο του διακεκριμένου ιστορικού ερευνητή,  Πέτρου Μακρή-Στάικου, στην εφημερίδα "Εστία", την 14η Μαΐου 2005. Στο άρθρο αυτό, ο ερευνητής αναφέρει ότι "το Μάιο του 2003 τα Βρετανικά Αρχεία (The National Archives - Public Record Office) έδωσαν στη δημοσιότητα μια νέα σειρά, 14.000 περίπου, ατομικών φακέλων, που περιέχουν στοιχεία για το προσωπικό της Special Operations Executive (SOE) της βρετανικής μυστικής υπηρεσίας. [...] Στους ατομικούς φακέλους των στελεχών και πρακτόρων της SOE περιλαμβάνεται, παραδόξως, και εκείνος του Θανάση Κλάρα ή Άρη Βελουχιώτη ή "Μιζέρια", με στοιχεία HS 9/1524/3. Είχε χαρακτηρισθεί "κλειστός για 84 χρόνια" αλλά άνοιξε πριν λίγες εβδομάδες, με πρωτοβουλία του γράφοντος. Αποτελείται από 9 εκθέσεις Ελλήνων και Βρεταννών (Nat Barker. Θέμης Μαρίνος, λοχαγός Αγγελάτος, ταγματάρχης Wright, λοχαγός Gibson κ.α), που υπήρξαν αυτόπτες μάρτυρες των θηριωδιών του ή θύματα βιαιοπραγίας εκ μέρους του". 

Επιπλέον, αναφέρεται στο φάκελο και η σκέψη των Βρετανών να απαγάγουν τον Κλάρα και να τον δικάσουν για εγκληματία πολέμου αλλά τελικά εγκαταλείφθηκε η ιδέα για να μην ηρωoποιηθεί ο Βελουχιώτης ακόμη περισσότερο από την κομμουνιστική προπαγάνδα. Υπάρχουν ξεκάθαρες υπόνοιες ότι ο Βελουχιώτης υπήρξε πράκτορας των Βρετανών κάτι που προκαλεί έκπληξη. Ο Μακρής-Στάικος γράφει: "Και ο φάκελος συμπληρώνεται με μία φαιδρή επιστολή του συνταγματάρχη της SOE Καίρου, Guy Tamplin, του "κακού δαίμονα της Ελλάδος", όπως τον χαρακτήριζαν στο Κάιρο. Απαντώντας σε ερώτημα αναφορικά με τον Βελουχιώτη, στις 4.5.1943 γράφει, μεταξύ άλλων:  Έχουμε ωστόσο, την εντύπωση, ότι ο κ. Τσουδερός συγχέει τον Άρη με κάποιον άλλο. Από ό,τι γνωρίζουμε σχετικά με την συμπεριφορά του απέναντί μας, δεν παρέχει δείγματα ότι είναι αμετανόητος κομμουνιστής". Το δεδομένο είναι ότι ο φάκελος του Βελουχιώτη συντάχθηκε για να πιστοποιηθεί και για να αποδειχθεί ότι υπήρξε εγκληματίας πολέμου. Οι εξελίξεις όμως, μετά την Βάρκιζα και την αποκήρυξη του από το ΚΚΕ πρόλαβαν τα γεγονότα.

Β΄ Μέρος: Ναπολέων Ζέρβας

Είναι ξεκάθαρη εδώ και πολλά χρόνια η σχέση του Ναπολέοντα Ζέρβα με την Βρετανική πλευρά. Άλλωστε, σαν φανατικός αγγλόφιλος φυλακίστηκε από τον Κωνσταντίνο Μανιαδάκη λίγες μέρες πριν την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα. Στους Βρετανούς απευθύνθηκε ήδη από τον Φεβρουάριο του 1941, για τη δημιουργία αντάρτικου στρατού. Υπομνήματα προς τον Άγγλο Ναύαρχο Τέρλ, συναντήσεις με τον Άντονυ Ήντεν, καθορίζουν όλο το σκηνικό των ταραγμένων εκείνων ημερών. Υπήρξε πληροφοριοδότης των συμμάχων, σχετικά με την ύπαρξη γερμανόφιλων στην πολιτική και στρατιωτική ζωή της Ελλάδας. "Πάσχω από ανίατην αγάπη για την Αγγλία" έγραψε κάποτε ο Στρατηγός. Για τον λόγο αυτό οι αντίπαλοί του τον κατηγόρησαν σαν "μισθοφόρο" των Εγγλέζων, σαν πειθήνιο όργανο την βρετανικής πολιτικής στα ελληνικά βουνά. Γεγονός υπήρξε πάντως ότι ο Ζέρβας βασίστηκε εξ' ολοκλήρου στη συμμαχική βοήθεια. Χωρίς την βοήθεια των Βρετανών σε χρυσό, οπλισμό, πυρομαχικά, ιατροφαρμακευτικό υλικό, δύσκολα θα έφτιαχνε την Ελεύθερη Ορεινή Ελλάδα του. Βέβαια, αυτό ισχύει για όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις και βεβαίως για το αντίπαλον δέος των ΕΟΕΑ, το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.

Στόχος του παρόντος άρθρου είναι να αναλύσει τη σχέση του αρχηγού του ΕΔΕΣ με τα μέλη της Συμμαχικής Αποστολής. Σε άλλο αντίστοιχο άρθρο, που αναφέραμε τη σχέση Άρη Βελουχιώτη - Βρετανών, είδαμε την άποψη των συμμάχων για τον καπετάνιο του ΕΛΑΣ. Η διαφορά στη σχέση Βρετανών με τους αρχηγούς των δύο μεγαλύτερων αντιστασιακών οργανώσεων, έγκειται αρχικά τουλάχιστον σε αποκλειστικά στρατιωτικούς λόγους. Ο Ζέρβας αποσκοπούσε πρωτίστως σε αντάρτικο πολεμικό αγώνα, αντιθέτως ο ΕΛΑΣ από την πρώτη στιγμή έθεσε σαν προτεραιότητα την αφομοίωση ή εξουδετέρωση των άλλων αντιστασιακών οργανώσεων, χωρίς πάντως να εγκαταλείψει ολοκληρωτικά τον πόλεμο κατά των κατακτητών. Κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να γίνει αρεστό από τα μέλη της Συμμαχικής αποστολής, όπως γίνεται αντιληπτό. Διατυπώνεται ξεκάθαρα η αντίληψη των μελών της Αποστολής, δια χειρός Ουίλιαμ Τζόρνταν: "Ο Ζέρβας ήτανε στρατιώτης που πολεμούσε φανερά για να δοξάση τη χώρα του και να βοηθήση τους συμμάχους της στις μαύρες τους ώρες και όχι πολιτικός αγύρτης που επεδίωκε να εκμεταλλευτή τη δυστυχία ενός ηρωικού Λαού για να τον εξαπατήση και να του καθήση στο σβέρκο". Η πρώτη επαφή μεταξύ Ζέρβα-Βρετανών, στα βουνά, πραγματοποιείται μέσα Νοεμβρίου 1943. Ο Έντυ Μάγιερς, αρχηγός τότε της Αποστολής, αναφέρει στο βιβλίο του ότι εξαρχής εντυπωσιάστηκε από την προσωπικότητα του Στρατηγού, καθώς και από την άμεση ανταπόκρισή του να ηγηθεί στην επιχείρηση Χάρλινγκ. Η συμπεριφορά του Ζέρβα σε συνδυασμό μ' αυτή του Άρη, προκάλεσε εξ αρχής αίσθηση στους Βρετανούς.

Είναι γεγονός, ωστόσο, ότι ο Ζέρβας είχε ταυτίσει τα συμφέροντα της Ελλάδας μ' αυτά της Βρετανίας, σε μεγάλο βαθμό. Όπως βεβαίως και τα προσωπικά του συμφέροντα. Ο Ντέϊβιντ Ουάλλας σε έκθεσή του προς το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής έγραψε σχετικά μ' αυτό: "η μόνη απόλυτα σοβαρή πλευρά της πολιτικής του είναι, προφανώς, η ειλικρινής του πεποίθηση ότι το μέλλον και τα συμφέροντα της Ελλάδος συνδέονται άρρηκτα με τη Μεγάλη Βρετανία και ό,τι, συνεπώς, η φιλία και η συνεργασία μαζί της πρέπει να προηγούνται κάθε άλλης βλέψης".  Η άποψη αυτή επιβεβαιώνεται και από άλλες πηγές. Ο Μάγιερς αναφερόμενος στην υπογραφή του Συμφώνου Κοινού Αρχηγείου Ανταρτών στο Περτούλι, τον Ιούλιο του '43, γράφει τον διάλογο που είχε με τον Ζέρβα: "Εντάξει, αγαπητέ μου ταξίαρχε Έντυ", είπε, "είμαι μεγαλύτερος από σένα και νομίζω πως ξέρω τί είναι καλύτερο για την Ελλάδα. Πιστεύω ότι αυτό που κάνετε τώρα είναι κακό για τη χώρα μου. Αντιλαμβάνομαι ωστόσο ότι εσύ εκτελείς απλώς διαταγές. Σε θαυμάζω σαν στρατιώτη και σαν στρατιώτης κι εγώ θα υπακούσω στον αντιπρόσωπο του Αρχηγού των Συμμαχικών Δυνάμεων της Μέσης Ανατολής". Η απάντηση αυτή του Ζέρβα είναι κατατοπιστική και ξεκάθαρη. Ο ίδιος πάντα συμβουλευόταν τόσο τα μέλη της αποστολής, όσο και το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, πριν προβεί σε οποιαδήποτε ενέργειά του. Πολλές φορές μάλιστα, ακόμα και όταν διαφωνούσε, όπως παραπάνω. Ο Κρίς Γουντχάουζ έχει γράψει: "Ο Ζέρβας είχε φανεί πολλές φορές πρόθυμος να προσαρμοσθεί στην επιθυμία των Άγγλων, γεγονός που του στοίχισε πολλές από τις κατοπινές του ατυχίες". Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η επιστολή του Ζέρβα στον Βασιλιά. Τον Μάρτιο του 1943, οι Βρετανοί ουσιαστικά έδωσαν τελεσίγραφο στον Ζέρβα, να αλλάξει την πολιτική στάση του έναντι του Βασιλέως, με αντάλλαγμα την συνέχιση παροχής βοήθειας σε πυρομαχικά κλπ. Υπάρχουν επίσημες βρετανικές πηγές που κάνουν λόγο για αναγκαστική μεταστροφή του Ζέρβα, παρά τη βαθύτερη θέλησή του και τονίζουν ότι ευχαρίστως ο Ζέρβας θα γύριζε στην αντιμοναρχική θέση του, αν οι σύμμαχοι αποφάσιζαν αλλαγή πολιτικής.

Βέβαια, η σχέση του Ζέρβα με το Κάιρο δεν ήταν καλή. Αντιθέτως, ήταν αμφιλεγόμενη. Και αυτό έχει να κάνει με την αλλοπρόσαλλη βρετανική πολιτική. Οι Βρετανοί που βρίσκονταν στα ελληνικά βουνά γνώριζαν πρόσωπα και πράγματα. Είχαν σε εκτίμηση τον Ζέρβα και τον ΕΔΕΣ, γιατί πολεμούσε τους κατακτητές, σύμφωνα με τις διαταγές του ΣΜΑ, όπως όφειλε. Στη Μέση Ανατολή όμως, οι Βρετανοί έκαναν περισσότερο πολιτική παρά πόλεμο. Υπήρχαν και πράκτορες που συμπαθούσαν το κομμουνιστικό αντάρτικο, όπως ο ταγματάρχης Τζέιμς Κλούγκμαν, ο οποίος ήταν τότε και στέλεχος του Κομμουνιστικού Κόμματος Μεγάλης Βρετανίας. Άλλωστε και η προπαγάνδα του ΕΑΜ, μέσω του Τύπου, έδινε τις "πληροφορίες" που εξυπηρετούσαν το ίδιο και που εύκολα γίνονταν αποδεκτές από τους συμπαθούντες του, στο Κάιρο. Πολλά μπορούν να γραφούν για την αμφιλεγόμενη πολιτική των Άγγλων την περίοδο 1943-1944. Ωστόσο, αυτό το άρθρο εστιάζει περισσότερο στη σχέση των μελών της Συμμαχικής αποστολής με τον Ζέρβα στα βουνά. Η καχυποψία και τα παράπονα του Ζέρβα, για αυτή την περίοδο, έναντι της ακολουθητέας βρετανικής πολιτικής γινότανε φανερή τόσο στον Μάγιερς όσο και στον Γουντχάουζ αργότερα. Από την άνοιξη του 1943 ξεκίνησε και φούντωσε κατά την διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, τον Οκτώβριο του ίδιου έτους. Η κορύφωσή της, ωστόσο ήρθε τον Ιανουάριο του 1944. Είναι έκδηλη η δυσφορία του Ζέρβα για την συμπεριφορά των Βρετανών. Ούτε πυρομαχικά του έδιναν, ενώ γνώριζαν το διμέτωπο, ούτε φαίνονταν να τον εμπιστεύονται. Η πολιτική τους ίσως ήταν προαποφασισμένη. Στο ημερολόγιο του γράφει την 9η Ιανουαρίου: "Το Κάιρο μου τηλεγραφεί ότι δεν μπορεί να μου στείλη παρά πάνω από 4.1/2 αεροπλάνα και ότι τα πυρομαχικά δεν στέλλονται διά να χρησιμοποιούνται εναντίον του ΕΑΜ. Επ' αυτού απήντησεν έξω από τα δόντια ο Τόμ, απαντών και εγώ ότι συμφωνώ με τον Τόμ. Είναι ανεξήγητη η διαγωγή των ανθρώπων αυτών. Πρώτα μου ζητούν να ανακαταλάβω τας περιοχάς Φιλιατών και Πωγωνίου, Κονίτσης, Ζαγορίου, Μετσόβου και Τζουμέρκων μέχρι του Αχελώου και ύστερα μου λένε να μη συνεχίσω τον πόλεμο. Τι διαβολάνθρωποι είναι τέλος πάντων".

Εξαιρετικής σημασίας ωστόσο, είναι μία επιστολή του έστειλε το 1947, ο Αμερικανός ταγματάρχης Ουάϊνς, ο οποίος αποτέλεσε τον αρχηγό της Αμερικανικής αποστολής. Η επιστολή αυτή, δημοσιεύθηκε αυτούσια στην εφημερίδα Εθνική Φλόγα, την Δευτέρα, 13 Οκτωβρίου 1947. Σε έρευνά μου στο αρχείο του Πανελλήνιου Συνδέσμου Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ, Ναπολέοντα Ζέρβα, βρήκα αντίτυπο της εφημερίδας. Το εν λόγω άρθρο έγραφε: "ΕΥΤΥΧΩΣ... ΟΛΟΙ ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΟΡΤΕΡ. Ένα γράμμα προς το Στρατηγό. Ντάλλας, Τέξας, 28/9/'47. Αγαπητέ Στρατηγέ, ο καλός μου φίλος Βίκτωρ Σίμος, που γύρισε πριν λίγες μέρες στο Ντάλλας από τας Αθήνας μου αφηγήθηκε την πρόσφατη συνομιλία του μαζί σας. Δεν μπορείτε να φανταστείτε, Στρατηγέ μου, με πόση χαρά άκουσα, επιτέλους νέα σας από πρόσωπο που σας είδε. Τι κρίμα να μην είμαι κι εγώ στας Αθήνας για να έχω την ευχαρίστηση να σας δώ και μιλήσω μαζί σας! Κοντεύουν να κλείσουν τρία χρόνια από τότε που έφυγα από την Ελλάδα, όπου έζησα τόσους αγώνες και τόσες δόξες στο πλευρό σας. Ωστόσο σ' όλο αυτό το διάστημα από το Δεκέμβριο του 1944 δεν έπαψα ούτε στιγμή να ενδιαφέρομαι για κάθε τι που αφορούσε την Ελλάδα και να θυμούμαι την κοινή μας προσπάθεια για τη νίκη. Προ παντός δεν μπορώ να ξεχάσω τις αληθινά προφητικές σας προβλέψεις για την εξέλιξη των γεγονότων στη χώρα σας μετά την απελευθέρωση. Νομίζω πως σας ακούω ακόμα, στο Γενικό Αρχηγείο σας στην Ήπειρο, εννιά ακριβώς μήνες πριν οι ερυθροί αιματοκυλήσουν την Αθήνα, να προλέγετε ότι ακριβώς αργότερα συνέβη. Δυστυχώς τότε ούτε η Κυβέρνησή μου, ούτε κ Κυβέρνηση του Κρίς Γουντχάουζ θελήσανε να πιστέψουνε τις προειδοποιήσεις μας και ακούοντας τη φωνή σας να προλάβουν την συμφορά. Παρακολούθησα, γεμάτος ενδιαφέρον και προσδοκία την πρόσφατη προσπάθειά σας, να καθαρίσετε την Ελλάδα από τους Κομμουνιστές ληστές και φονιάδες. Οι επιτυχίες σας, μου προξενήσανε ζωηρή ικανοποίηση και λυπούμαι που η κυβερνητική μεταβολή ανέκοψε τη σωτήρια εκστρατεία σας. Ας ελπίσουμε πως σύντομα νέες εξελίξεις θα σας επιτρέψουν να ολοκληρώσετε το έργο που με τόσο θάρρος έχετε αναλάβει. Σαν Αμεικανός είμαι φυσικά δημοκράτης. Δεν είμαι όμως τόσο τυφλωμένος από προκαταλήψεις για να μην βλέπω ότι για να σωθή η Δημοκρατία στην Ελλάδα και για να σωθή η Ελλάς από το πολιτικό και οικονομικό χάος χρειάζονται γερά χέρια και γενναίες ψυχές στο πηδάλιο. Έχω συχνά νέα από τον Κρίς Γουντχάουζ, που βρισκόταν την τελευταία φορά που μου έγραψε στη Β. Ιρλανδία. Θυμούμαι συχνά την τελετή επάνω στα ηρωϊκά βουνά, όταν σας απονεμήθηκαν τα διάσημα του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Πόσο υπερήφανος είμαι που παρευρέθηκα στην τελετή εκείνη. Και είμαι εξ ίσου υπερήφανος που έγινα και εγώ, πριν λίγους μήνες, βαθμούχος του ίδιου Τάγματος. Διαβιβάστε, παρακαλώ, τους θερμούς χαιρετισμούς μου στο γενναίο και πιστό σύντροφό μας συνταγματάρχη Νικολόπουλο και εσείς, Στρατηγέ μου, δεχτήτε τις πιο θερμές ευχές μου για τη Νίκη. Πιστότατα δικός σας, Τ.Κ. Ουάϊνς". 

Μετά την απελευθέρωση ωστόσο, τόσο η Κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου όσο και η πολιτική της Αγγλίας δεν φέρθηκε με την πρέπουσα συμπεριφορά έναντι του Ναπολέοντα Ζέρβα και των συναγωνιστών του. Ο Διονύσης Χαριτόπουλος έγραψε: "Οι Βρετανοί είναι ψυχροί υπολογιστές. Δίνουν για να πάρουν. Και όταν πια δεν χρειάζονται ούτε τον Ζέρβα, θα τον εγκαταλείψουν δίχως πολλές εξηγήσεις και δεν θα διστάσουν να τον διαβάλουν". Η αναγνώριση όμως των Βρετανών συμπολεμιστών του στα βουνά είναι ξεκάθαρη. Κλείνοντας νομίζω ότι ο Ουίλιαμ Τζόρνταν μέσα σε δύο μόλις γραμμές περιέγραψε τον Ζέρβα, όπως τον έζησε στα ηπειρώτικα βουνά: "Γενναίος και ακούραστος μαχητής, πίστευε πως ο ένοπλος αγώνας εναντίον των κατακτητών αποτελούσε ανάγκη ζωτική για την Πατρίδα του".

Πηγή: (Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην "Ελεύθερη Ώρα", το Α΄ Μέρος στις 30.12.2021 και το Β΄ Μέρος στις 8.1.2022), Ιστολόγιο Ιωάννη Β. Αθανασόπουλου (Μέρος Α΄, Μέρος Β΄)