Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΠΙΝΔΟΥ

(28 Οκτ -11 Νοε 1940)

«Οι πολεμικές εκθέσεις του Ιταλού στρατηγού Τζιρόττι, διοικητή της 3ης Μεραρχίας Αλπινιστών ΤΖΟΥΛΙΑ»⁽¹⁾

Αντγος ε.α. Νικόλαος Kολόμβας

---

Εισαγωγή

Το πλέον συναρπαστικό επεισόδιο του ελληνοϊταλικού πολέμου 1940-41 υπήρξε η μάχη της Πίνδου, όταν σημειώθηκε εισβολή της εκλεκτότερης, 3ης ιταλικής Μεραρχίας Αλπινιστών 'Τζούλια', μιας «αντρίκειας Μεραρχίας» κατά τη ρήση του Μουσολίνι, βαθιά στο έδαφός μας, στις δυσπρόσιτες και πανύψηλες βουνοκορφές της πολυπτυχωμένης Πίνδου μας.

'Oσο όμως θεαματική ήταν η τολμηρή εισχώρησή της, τις πρώτες ημέρες του Πολέμου, τόσο συνταρακτικότερη υπήρξε η εν συνεχεία συντριβή της.

Πολλά έχουν γραφεί για το θρυλικό αυτό επεισόδιο του πολέμου, κυρίως από ιταλικής πλευράς, προφανώς λόγω της πανωλεθρίας που υπέστη τότε η 'Τζούλια'. Από τα πλέον αξιόλογα δημοσιεύματα είναι τα απομνημονεύματα του Ιταλού αρχιστράτηγου των δυνάμεων στην Αλβανία της περιόδου 28 Οκτ - 14 Νοε, Σεβαστιανού Βισκόντι Πράσκα υπό τον πομπώδη(;) τίτλο Io ho aggredito la Grecia (Εγώ εισέβαλα στην Ελλάδα), Μιλάνο 1946, στο οποίο περιλαμβάνονται οι πολεμικές εκθέσεις του Ιταλού στρατηγού - διοικητή της ΤΖΟΥΛΙΑ, Μάριο Τζιρόττι για την παραπάνω περίοδο.

 

Οι εκθέσεις αυτές θα παρατεθούν παρακάτω σε αυτοτελή μετάφραση και, εκτός του ότι έχουν την αξία ιστορικού «ντοκουμέντου» διότι προέρχονται από έναν από τους κύριους πρωταγωνιστές της μάχης, παρουσιάζουν και την άλλη πλευρά των αντιμαχομένων.

Δεν επιχειρήθηκε λεπτομερής σχολιασμός των εκθέσεων, διότι θα υπερέβαινε κατά πολύ την έκταση ενός άρθρου, γι' αυτό κρίθηκε σκόπιμο να περιοριστούμε σε ελάχιστα σημεία και κυρίως όπου παρατηρείται αποσιώπηση ή και σμίκρυνση της έκτασης των γεγονότων που διαδραματίστηκαν κατά τη διάρκεια της μάχης.

Θεωρήθηκε επίσης αναγκαίο, για την πληρέστερη κατατόπιση των αναγνωστών, να λεχθούν εισαγωγικά λίγα, για τα σχέδια και τις δυνάμεις των αντιπάλων, όπως και για την περιοχή των επιχειρήσεων (επισυνάπτονται δύο σκαριφήματα).

α. Ιταλοί

Οι Ιταλοί γενικά είχαν διαιρέσει το μέτωπο των επιχειρήσεων σε τρεις τομείς. Στην 'Hπειρο, όπου θα εφάρμοζαν την κύρια επιθετική τους προσπάθεια, στη Δυτική Μακεδονία, όπου αρχικά θα τηρούσαν αμυντική στάση και στην Πίνδο, η οποία θα αποτελούσε το συνδετικό κρίκο των προηγουμένων, αλλά και μια άκρως επικίνδυνη σφήνα στα πλευρά των δυνάμεών μας της Ηπείρου και Δυτ. Μακεδονίας.

Στην Πίνδο θα ενεργούσε η 3η Μεραρχία Αλπινιστών 'Τζούλια' υπό το στρατηγό Μάριο Τζιρόττι, συνολικής δύναμης περίπου 10.800 ανδρών ενεργού στρατού.

Η Μεραρχία αυτή περιλάμβανε:

• 2 Διοικήσεις Συνταγμάτων (το 8ο και 9ο),
• 5 Τάγματα Αλπινιστών,
• 1 'Iλη Ιππικού,
• 6 Πυροβολαρχίες Ορειβατικού Πυροβολικού, και
• λοιπές Μονάδες Υποστήριξης Μάχης και Διοικητικής Μέριμνας.

β. 'Eλληνες

'Eναντι της 'Τζούλια', είχε αναπτυχθεί το δικό μας «Απόσπασμα Πίνδου» υπό τον συνταγματάρχη Κωνσταντίνο Δαβάκη, δύναμης περίπου 2.500 ανδρών, που είχαν επιστρατευτεί προ διμήνου. Περιλάμβανε:

Το Απόσπασμα περιλάμβανε:

• 1 Διοίκηση Συντάγματος,
• 2 Τάγματα Πεζικού (1 ακόμη έφθασε το απόγευμα της 28ης Οκτ. στο Επταχώρι),
• 1 Λόχο Προκαλύψεως της VIIIης Μεραρχίας,
• 1 Ουλαμό Ιππικού,
• 1 ½ Πυροβολαρχία Ορειβατικού Πυροβολικού, και
• 1 Λόχο Ημιονηγών.

Κατείχε, με αραχνοΰφαντη αμυντική διάταξη, τη γραμμή Σμόλικας - Σταυρός - Γράμμος, έκτασης σε τοπογραφική απόσταση 35 περίπου χλμ. (στην πραγματικότητα ήταν υπερδιπλάσια) και σε βάθος κυμαινόμενο από 10 -15 χλμ., με αποστολή την άμυνα επί της τοποθεσίας συνόρων, καθώς και τη σύνδεση και εξασφάλιση των πλευρών των δυνάμεών μας της Ηπείρου και Δυτ. Μακεδονίας.

'Hταν εμφανής ο θανάσιμος κίνδυνος διαχωρισμού και εγκλωβισμού των κύριων δυνάμεών μας, αλλά και καταφανής η σαφής υπεροχή των Ιταλών σε προσωπικό και μέσα, καθώς και η πλημμελής κάλυψη από τις διατιθέμενες δυνάμεις μας της Πίνδου, προφανώς εκτιμώντας το έδαφος ως αδιάβατο, «φυσικώς οχυρώτατον από αμυντικής απόψεως», κατά την άποψη της ΓΕΣ/ΔΙΣ και ενδεχομένως υποτιμώντας τις δυνατότητες κίνησης των αλπινιστών επί παντοδαπού εδάφους.

Πολεμικές Εκθέσεις Στρατηγού Τζιρόττι
(Αφήγηση Στρατηγού Βισκόντι Πράσκα)

« Η δράση της μεραρχίας 'Τζούλια', η οποία στέφθηκε με δόξα κατά τον αγώνα στον τομέα της Πίνδου, περιγράφεται στην πρώτη, αυθεντική και ειλικρινή έκθεση, την οποία μου υπέβαλε ο διοικητής της, στρατηγός Τζιρόττι. Από τις σελίδες της, δημοσιεύω τα παρακάτω αποσπάσματα, τα οποία αναφέρονται στα γεγονότα από την 28η Οκτ έως την 11 Νοε, προκειμένου να ολοκληρώσω το κεφάλαιο των όσων προηγουμένως έχω μνημονεύσει για το θέμα αυτό.

'' Η Μεραρχία Αλπινιστών 'Τζούλια' είχε λάβει την εξής αποστολή:

Να εξορμήσει από την περιοχή Ερσέκας - Λεσκοβικίου, να καταλάβει τις διαβάσεις του Μετσόβου και του Δρίσκου για να εμποδίσει τη διαφυγή προς ανατολάς των εχθρικών δυνάμεων της Ηπείρου και να απαγορεύσει την άφιξη τυχόν εχθρικών ενισχύσεων από τις περιοχές της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας».

Κατόπιν νεώτερης διαταγής της Ανώτατης Στρατιωτικής Διοίκησης των Ιταλικών Δυνάμεων στην Αλβανία, ετίθετο θέμα τιμής για την 'Τζούλια', να ενεργήσει με μεγάλη αποφασιστικότητα και ταχύτητα, έχοντας υπόψη ότι, αν και πίσω της έμενε κενό, όφειλε να κοιτάζει μόνο μπροστά της και να μεταφέρει μαζί της όλα τα αναγκαία καθώς και την τύχη της ⁽²⁾

Οργανώθηκαν δύο Τακτικά Συγκροτήματα:

Το ένα (9ο Τακτικό Συγκρότημα Αλπινιστών) με 2 Τάγματα (Τα 'Βιτσέντσα' και 'Λ'Ακουίλα') και 2 Πυροβολαρχίες, ενεργώντας στη δεξιά κατεύθυνση, έπρεπε να αχθεί στο Μέτσοβο, διερχόμενο δυτικά του Σμόλικα. Το άλλο (8ο Τακτικό Συγκρότημα Αλπινιστών), με 3 Τάγματα (Τα 'Τολμέτζο', ΄Τζεμόνα' και 'Τσιβιντάλε') και 3 Πυροβολαρχίες, ενεργώντας στην αριστερή κατεύθυνση, είχε τον ίδιο αντικειμενικό σκοπό, το Μέτσοβο, υπερβαίνοντας όμως ανατολικά το Σμόλικα».

'Eνα Τάγμα ('Τολμέτζο') του τελευταίου Τακτικού Συγκροτήματος (8ου) είχε ως αποστολή την κάλυψη του αριστερού (ανατ.) πλευρού της Μεραρχίας, με δρομολόγιο ⁽³⁾ αρχικώς ανεξάρτητο».

Κάθε Τακτικό Συγκρότημα είχε στη διάθεσή του δύο δρομολόγια, ένα ημιονικό και ένα μονοπάτι. Τα διατεθέντα δρομολόγια στο κάθε συγκρότημα συνέκλιναν στους ενδιάμεσους αντικειμενικούς σκοπούς, ώστε να είναι δυνατή η συνταύτιση προσπαθειών μεταξύ των Ταγμάτων και του ίδιου Τακτικού Συγκροτήματος, στα εδάφη τακτικής σημασίας».

Μετά την υπέρβαση του Σμόλικα, η συνεργασία μεταξύ των δύο Τακτικών Συγκροτημάτων καθίστατο ευχερέστερη.

Η διοίκηση της Μεραρχίας ⁽⁴⁾ εκινείτο με το 8ο ΤΣ.

Τα Τμήματα είχαν παραλάβει ξηρά τροφή 5 ημερών και ζωοτροφές για 4 ημέρες. 'Oλα τα μη απολύτως απαραίτητα υλικά είχαν μείνει πίσω στην περιοχή Διοικητικής Μέριμνας, οι αποσκευές των Αξκών είχαν περιορισθεί στις απολύτως αναγκαίες και τα μεταγωγικά μετέφεραν ζωοτροφές, τρόφιμα και πυρομαχικά.

Οι ατμοσφαιρικές συνθήκες, από αρκετές ημέρες, ήταν πολύ δυσμενείς και παρέμειναν αμετάβλητες κατά τις επτά πρώτες ημέρες των επιχειρήσεων, με κύριο χαρακτηριστικό τη συνεχή βροχή, που προκάλεσε την πλημμύρα των χειμάρρων και ειδικότερα του Σαρανταπόρου και του Αώου ποταμού.

Τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου η Μεραρχία διέβη τα ελληνο-αλβανικά σύνορα, συγκροτημένη σε 5 φάλαγγες. Οι θέσεις του εχθρού ⁽⁵⁾ στα σύνορα ανατράπηκαν γρήγορα και κυριεύθηκαν ποσότητες πυρομαχικών, τυφεκίων, πολυβόλων, καθώς και διάφορα υλικά, ενώ οι απώλειές μας ήταν ελαφρές. Ακολούθως, οι φάλαγγες διάνοιξαν τον δρόμο μέχρι το Σαραντάπορο.

Το 9ο ΤΣ Αλπινιστών συνάντησε ελαφρά αντίσταση, ενώ το 8ο ΤΣ αλπινιστών, ειδικώς στα αντερείσματα του Στράκου και στις πλαγιές της Πέτρας Μούκα, υποχρεώθηκε να δώσει δυνατές μάχες για να διανοίξει το δρόμο.

Ο Σαραντάπορος ήταν πλημμυρισμένος ⁽⁶⁾, γι' αυτό η κίνηση καθυστέρησε μία νύχτα και κατέστη αναγκαίο να κατασκευασθεί μία γέφυρα κοντά στο Φιτόκ. Τελικά, το πρωί της 31ης Οκτωβρίου ⁽⁷⁾, όλες οι φάλαγγες πέρασαν το χείμαρρο και προχώρησαν προς τους αντικειμενικούς σκοπούς τους».

Ενώ το 9ο ΤΣ προωθείτο χωρίς να αντιμετωπίσει αξιόλογη αντίσταση και με ελαφρότατες απώλειες, το 8ο ΤΣ αναγκάσθηκε να δώσει την πρώτη σημαντική μάχη στην περιοχή της Φούρκας ⁽⁸⁾ και μία δεύτερη, ακόμη πιο σκληρή, στη ζώνη της Σαμαρίνας, γιατί ο εχθρός, υποστηριζόμενος από πυροβολικό, αμυνόταν κατά μέτωπο, αλλά κυρίως επιτίθετο με σφοδρότητα κατά του αριστερού (ανατολικού) πλευρού και των νώτων μας, με τον τομέα της Μακεδονίας.

Από τη Σαλαμίνα, η αριστερή φάλαγγα δεν κατόρθωσε να υπερβεί το διάσελο Λημέρι - Γομάρα, λόγω αφ'ενός της ισχυρής κατοχής του απ' τον εχθρό και αφ' ετέρου των προσβολών από τα ελληνικά αεροσκάφη.

Γι' αυτό, κατέστη αναγκαίο για τη συνέχιση της κίνησης, να διοχετευθεί όλη η δύναμη του Τακτικού Συγκροτήματος δια του μοναδικού δυσπρόσιτου μονοπατιού, το οποίο από τη Σαμαρίνα οδηγεί στη Βρυάζα ⁽¹⁰⁾ διαμέσου των ανατολικών καταπτώσεων του Σμόλικα. Το εσπέρας της 2ας Νοεμβρίου, η Βρυάζα κατελήφθη από το Τάγμα 'Τσιβιντάλε', υποστηριζόμενο από μία Πυροβολαρχία και ακολουθούμενο από τη διοίκηση της Μεραρχίας, το δε πρωί της 3ης Νοε έφθασε και το Τάγμα 'Τολμέτζο' με την Πυροβολαρχία του. Το Τάγμα 'Τζεμόνα', το οποίο εκμεταλλεύθηκε τη νύχτα για να απαγκιστρωθεί, έμεινε ως οπισθοφυλακή στις ανατολικές υπώρειες του Σμόλικα.

Για να αποφευχθεί εχθρική επίθεση στην εξέχουσα της Βρυάζας και για να προσεγγισθεί το άκρο αριστερό δρομολόγιο, κατέστη αναγκαίο να καταληφθούν η Γομάρα και η Βασιλίτσα, γεγονός που πραγματοποιήθηκε κατά τη νύχτα της 4ης Νοε. Εν τω μεταξύ όμως, ο εχθρός επιτίθετο κατά των ανατολικών υπωρειών του Σμόλικα και το Τάγμα 'Τζεμόνα' υποχρεώθηκε να δώσει σκληρές μάχες για τη διατήρησή τους.

Το 9ο ΤΣ έφθασε στον Αώο ποταμό στη ζώνη Πάδες - Παλαιοσέλι, τον οποίο δεν μπόρεσε να διαβεί, εξαιτίας του όγκου των υδάτων του ορμητικού χειμάρρου και των σφοδρών πυρών πυροβολικού και πολυβόλων ⁽¹¹⁾, ταγμένων στην αριστερή όχθη του ποταμού. Προσπάθεια να κατασκευασθεί μικρή γέφυρα ματαιώθηκε, λόγω του ισχυρού ρεύματος το οποίο την παρέσυρε.

Για να συνεχισθεί η προώθηση, το 9ο ΤΣ θα έπρεπε να χρησιμοποιήσει το δεξιό (δυτικό) δρομολόγιο του 8ου ΤΣ, αλλά για να μετατοπισθεί στη ζώνη της Βρυάζας, ήταν υποχρεωμένο να διασχίσει την όδευση Πάδες - Βρυάζα.

Επειδή όμως αυτή βαλλόταν δραστικά από πυροβολικό και πολυβόλα, ταγμένα στην αριστερή όχθη του Αώου ποταμού, αναγκάσθηκε να παραμείνει στις θέσεις του.

Με την επέλευση του σκότους την 3 Νοε, η κατάσταση είχε διαμορφωθεί ως εξής:

8ο ΤΣ:

• Τάγμα 'Τσιβιντάλε' και Πυροβολαρχία, πλησίον του Αώου ποταμού. (Η διαταγή να εγκατασταθεί στη ράχη των υψωμάτων 1870, 18-1609 δεν έφθασε εγκαίρως). ⁽¹²⁾
• Τάγμα 'Τολμέτζο', κινούμενο προς κατάληψη της ζώνης Γομάρα-Βασιλίτσα.
• Τάγμα 'Τζεμόνα', πιεζόμενο ισχυρά από τον εχθρό, στις νοτιοανατολικές υπώρειες του Σμόλικα.
• Ομάδα Πυροβολικού 'Κονελιάνο', με δύο Πυροβολαρχίες, ταγμένες στη ράχη αμέσως δυτικά της Βρυάζας.
• Διοίκηση Μεραρχίας και στοιχεία Διοικητικής Μερίμνης στη Βρυάζα.

9ο ΤΣ:

• Τάγμα 'Βιτσέντσα' και Πυροβολαρχία στη ζώνη Παλαιοσέλι.
• Τάγμα 'Λ'Ακουίλα' και Πυροβολαρχία, στη ζώνη Πάδες.

Λαμβανομένης υπόψη της κόπωσης των τμημάτων εξ αιτίας των μακρών πορειών, των μεγάλων εδαφικών διακυμάνσεων και των αντίξοων καιρικών συνθηκών, καθώς και ότι στη Μεραρχία από διημέρου είχε αναγγελθεί ο ανεφοδιασμός σε τρόφιμα από αέρος, ο Διοικητής της Μεραρχίας διέταξε στάση επί μία ημέρα και για τον πρόσθετο λόγο της ανάγκης αναδιοργάνωσης των Μονάδων.

Κατά τη διάρκεια της 4ης Νοεμβρίου, για να διευκολυνθεί η σύνδεση του 9ου ΤΣ με το 8ο ΤΣ, έγινε απόπειρα κατάληψης της ράχης του υψ. 1744, 6 (ΒΑ της Λαΐστας) με ένα τμήμα του 8ου ΤΣ, αλλά δεν κατέστη δυνατή η διάβαση του Αώου ποταμού, λόγω του όγκου των υδάτων και των πυκνών πυρών των εχθρικών πολυβόλων.

Το πρωί της 5ης Νοεμβρίου, ο εχθρός ενέτεινε την πίεση στις κλιτύες ανατολικά του Σμόλικα και μετά από 7 ώρες συγκρούσεων, επέτυχε να καταλάβει το 1609 υψ., προσπαθώντας να προωθήσει τμήματα ενισχυμένα με πολυβόλα στην περιοχή της Βρυάζας. Εκεί όμως απωθήθηκε από στοιχεία της Διοικήσεως του Τάγματος 'Τζεμόνα', υποστηριζόμενα από τα εύστοχα πυρά Πυροβολαρχίας.

Ο εχθρός ακολούθως έθεσε τον κατοικημένο τόπο της Βρυάζας κάτω από πυρά όλμων 81 χιλ., τα οποία εκτός των άλλων, έπληξαν το Στρατηγείο και το Κέντρο Επικοινωνιών της Μεραρχίας. 'Hταν εμφανής η πρόθεση του αντιπάλου να εισχωρήσει μεταξύ του 9ου και 8ου ΤΣ, για να τα διαχωρίσει. Προς το σκοπό αντιμετώπισης της νέας αυτής απειλής, η Διοίκηση της μεραρχίας διέταξε το 9ο ΤΣ να προωθήσει το Τάγμα 'Λ'Ακουίλα' διά της κορυφογραμμής στις ΝΑ κλιτύες του Σμόλικα και να προσβάλει τον εχθρό, ο οποίος ασκούσε πίεση επί των στοιχείων του Τάγματος 'Τζεμόνα', αλλά και για να συμμορφωθεί στις διαταγές της Ανώτατης Στρατιωτικής Διοίκησης των ιταλικών δυνάμεων στην Αλβανία η οποία καθόριζε: να αναχαιτισθεί ο εχθρός, να συγκεντρωθούν δυνάμεις στη ζώνη της Βρυάζας και να εξασφαλισθούν οι γραμμές των επικοινωνιών με Κόνιτσα.

Στο μεταξύ, εχθρικές επιθέσεις εκδηλώθηκαν μεταξύ Γομάρας και Βασιλίτσας και το Τάγμα 'Τσιβιντάλε' (το οποίο κατόπιν διαταγής της Μεραρχίας είχε μετακινηθεί από τον Αώο ποταμό στη ράχη των υψ. 1870, 18-1609) διαπίστωσε προσπάθεια κύκλωσής του από τα αριστερά, από δύναμη περίπου ενός Τάγματος του αντιπάλου.

Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες, η Διοίκηση της Μεραρχίας ανέφερε στην Ανώτατη Διοίκηση των Ιταλικών Δυνάμεων της Αλβανίας ότι η κατάσταση της Διοίκησης της Μεραρχίας και του 8ου ΤΣ είχε καταστεί αφόρητη και ότι μόνο η κατοχή των ΝΑ υπωρειών του Σμόλικα υπό του 9ου ΤΣ, μπορούσε να επιτρέψει τη συνένωση των δύο Τακτικών Συγκροτημάτων.

Το πρωί της 6ης Νοεμβρίου εντάθηκαν οι επιθέσεις του εχθρού στους τομείς των Ταγμάτων 'Τολμέτζο', 'Τσιβιντάλε' και 'Τζεμόνα' και προς αντιμετώπισή τους, σχεδιάσθηκε η εκτόξευση επίθεσης από το Σαραντάπορο προς τη ράχη του υψ. 1874 (στις δυτικές υπώρειες του Σμόλικα) με το Τάγμα 'Βιτσέντσα' του 9ου ΤΣ, που προωθήθηκε γι' αυτόν το σκοπό. Λαμβανομένης υπόψη της ανάγκης να εξασφαλισθούν οι γραμμές επικοινωνιών με την Κόνιτσα και δεδομένων των σπάνιων ανεφοδιασμών από αέρος, η Διοίκηση της Μεραρχίας αποφάσισε να συνενώσει το 8ο ΤΣ με το 9ο ΤΣ και εξέδωσε διαταγές ώστε, κατά τη διάρκεια της νύχτας της 7ης Νοε, το 8ο ΤΣ να απαγκιστρωθεί και διά του δρομολογίου Βρυάζα - Πάδες να αχθεί στη ζώνη της Αρμάτας και να εγκατασταθεί αμυντικά, συνδεόμενο με το Τάγμα 'Λ'Ακουίλα'.

Την 14.00 ω. της 6ης Νοε. η Διοίκηση της Μεραρχίας με το Στρατηγείο και με στοιχεία υπηρεσιών άρχισε την κίνηση προς Πάδες και Ελεύθερο, όπου έφθασε την 13.00 ω της 17ης Νοε.

Το 8ο ΤΣ, κατόπιν μιας σειράς αιματηρών συγκρούσεων, κατόρθωσε τελικά ν' απαγκιστρωθεί από τον εχθρό και να αχθεί στη ζώνη της Αρμάτας, όπου είχε εντολή να συγκρατήσει τον εχθρό, ο οποίος το προσέβαλε στα νώτα και στο αριστερό πλευρό, ενώ ταυτόχρονα εκτοξεύονταν σφοδρά πυρά πολυβόλων κατά του δεξιού πλευρού.

Το 9ο ΤΣ, στο μεταξύ, μαχόταν στο Σμόλικα και στις δυτικές υπώρειες του. Τις απογευματινές ώρες της 7ης Νοε, η Διοίκηση της Μεραρχίας έλαβε στο Ελεύθερο, έγγραφη διαταγή της Ανώτατης Διοίκησης, να συγκεντρωθεί στην περιοχή της Κόνιτσας και να αποφράξει τη γραμμή Αώος ποταμός - Γκραπενίτσα - Ράχες Μεσορράχης».

Κατ' ακολουθία προς αυτήν την εντολή, η Διοίκηση της Μεραρχίας διέταξε το 8ο ΤΣ να διαρρεύσει το συντομότερο διά του δρομολογίου Πάδες - Ελεύθερο - αυχένας Χρηστοβασίλη στην Κόνιτσα και το 9ο ΤΣ, λιγότερο δοκιμασθέν, να εξασφαλίσει την άμυνα των ράχεων του αυχένα Χρηστοβασίλη ⁽¹⁴⁾, για να καλύψει την κίνηση του 8ου Τ.Σ.

Στις 8, 9 και 10 Νοε, το 8ο ΤΣ συνέχισε την κίνηση, όπως είχε καθορισθεί, ενώ το 9ο ΤΣ διατηρούσε τον αυχένα Χρηστοβασίλη, ισχυρά πιεζόμενο υπό του εχθρού από την κατεύθυνση της Μεσορράχης και από τα αντερείσματα του Κλέφτη (Υψ. 1847).

'Oλη η κίνηση του 8ου ΤΣ από τη ζώνη Αρμάτας προς την Κόνιτσα πραγματοποιήθηκε διά των διαφόρων ατραπών που οδηγούσαν από την Αρμάτα στα αντερείσματα εκατέρωθεν του αυχένα Χρηστοβασίλη, κάτω από πυκνά πυρά πυροβολικού και πολυβόλων..

Κατά τη διέλευση της εξέχουσας του Ελεύθερου ⁽¹⁵⁾, το εχθρικό Πεζικό, το οποίο συνέδραμαν και οι κάτοικοι της περιοχής, επιτέθηκε κατά των φαλαγγών μας. Οι Μονάδες, μολονότι εξασθενημένες από την έλλειψη τροφής περίπου από 8ημέρου και ισχυρά πιεζόμενες, αντέδρασαν με αδάμαστη θέληση και πέτυχαν να διανοίξουν αρκετές διαβάσεις κατόπιν μαχών που διήρκεσαν μέχρι την 19.00 ω και με την εξαιρετικά αποτελεσματική υποστήριξη των Πυροβολαρχιών της Ομάδος Πυροβολικού 'Κονελιάνο', που έβαλαν μέχρι και το τελευταίο βλήμα.

Κάτω απ' αυτές τις τρομερές συνθήκες, οι αξιωματικοί και οι οπλίτες δοκιμάσθηκαν σκληρά, ενώ μεγάλο μέρος των υποζυγίων απωλέσθηκε. Το 8ο ΤΣ με τη Διοίκηση της Μεραρχίας υπέστησαν ⁽¹⁶⁾ το μεγαλύτερο βάρος του αγώνα.

Από την 28η Οκτ μέχρι την 10 Νοε μάχονταν και πορεύονταν για να διανοίξουν το δρόμο, εις ένα πρώτο χρόνο για να αχθούν στη Βωβούσα και εις ένα δεύτερο για να φθάσουν στην Κόνιτσα, δεχόμενοι συνεχείς επιθέσεις από τον εχθρό στα πλευρά και στα νώτα. Εάν οι τροφές, μετά την πέμπτη ημέρα του αγώνα, δεν είχαν λείψει, ο αγώνας θα μπορούσε να συνεχισθεί, επειδή, παρά τις σοβαρές απώλειες, οι αξιωματικοί και οι οπλίτες είχαν επιδείξει μέχρι και την τελευταία στιγμή αξιοθαύμαστη σταθερότητα.

Στις συνεχείς μάχες που έλαβαν χώρα, ο εχθρός υπέστη σημαντικές απώλειες και αρκετές φορές οι Μονάδες του 8ου ΤΣ κυρίευσαν υλικά στρατοπεδείας, εφόδια και πάσης φύσεως υλικά του εχθρού, απωθώντας τον με ακατάβλητο σθένος.

Το 9ο ΤΣ δοκιμάσθηκε λιγότερο απ' ό,τι το 8ο ΤΣ, επειδή μέχρι τη Βωβούσα δεν είχε παρά να ανατρέψει ασθενείς εχθρικές αντιστάσεις κατά μέτωπο. Τις μεγαλύτερες απώλειες υπέστη κατά τη διατήρηση του αυχένα Χρηστοβασίλη, τον οποίο κράτησε παρά την ισχυρή πίεση του αντιπάλου, με χαρακτηριστική την επιμονή των Αλπινιστών, την οποία επέδειξαν συνεχώς κατά την εν συνεχεία συνεργασία με τη Μεραρχία 'Μπάρι' ⁽¹⁷⁾ για την κάλυψη της Κόνιτσας.

Το εσπέρας της 10ης Νοε, η Μεραρχία συγκεντρώθηκε στην Κόνιτσα με τη Διοίκηση της Μεραρχίας στη γέφυρα του Περατίου ⁽¹⁸⁾.

Την 11η Νοε, σύμφωνα με τη ληφθείσα διαταγή της Ανώτατης Διοίκησης, το 9ο ΤΣ θα παρέμενε μέχρι νεωτέρας διαταγής στη ζώνη της Κόνιτσας, ενώ η Διοίκηση της Μεραρχίας με τα στοιχεία Διοικητικής Μέριμνας έπρεπε να μετακινηθούν στην Πρεμετή, κίνηση η οποία βρισκόταν ήδη σε εξέλιξη, καθόσον αφορούσε στα στοιχεία των υπηρεσιών που είχαν παραμείνει στην Ερσέκα''.

Και καταλήγει ο Στρατηγός Πράσκα:

«Η αριστερή πτέρυγα στην 'Hπειρο είχε συναντήσει ισχυρή εχθρική αντίσταση στη ζώνη του Καλπακίου, την οποία η έλλειψη ενισχύσεων και η ανεπαρκής αεροπορική υποστήριξη δεν επέτρεψαν να αντιμετωπίσει σε σύντομο χρονικό διάστημα. Η θέση της Μεραρχίας 'Τζούλια', με τη συνεχιζόμενη άφιξη ελληνικών δυνάμεων, κινδύνευσε να καταστεί επισφαλής. Επιπλέον ο ανεφοδιασμός σε τρόφιμα της Μεραρχίας έγινε δυσχερής και επείγων, λόγω της απώλειας μέρους των υποζυγίων, ενώ ο ανεφοδιασμός από αέρος διαγραφόταν προβληματικός και ανεπαρκής. Είναι πάντοτε μία οδυνηρή στιγμή για ένα Διοικητή, όταν είναι υποχρεωμένος να εκδώσει διαταγή συμπτύξεως, συνιστά όμως και καθήκον, το οποίο ο Διοικητής πρέπει να εκτελέσει με αποφασιστικότητα. Δεν μπορούσε κανείς να ζητήσει από το γενναίο Τζιρόττι και τους αλπινιστές του τίποτε περισσότερο από αυτό που είχαν επιτελέσει».

''Διέταξα την 'Τζούλια' να μετακινηθεί στην Κόνιτσα, ακόμη σε ελληνικό έδαφος, έχοντας δεινοπαθήσει από τα πλήγματα που της κατάφεραν πολύ ευέλικτες μονάδες του εχθρού, από όλες τις κατευθύνσεις και την ενημέρωσα ότι στην κατεύθυνση της κίνησής της θα συναντούσε τη Μεραρχία ΜΠΑΡΙ''.

Επίλογος

Τα κυριότερα αίτια της συντριβής που υπέστη η 'Τζούλια', θα μπορούσαν να συνοψισθούν στα εξής:

α. Χρόνος- Χώρος
Η περίοδος που επελέγη (28 Οκτ-11 Νοε) για τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων, ιδίως στο συγκεκριμένο έδαφος της Πίνδου, αλλά και λόγω του πρώιμου και άγριου χειμώνα που ενέσκηψε, ήταν τελείως απρόσφορη ακόμη και για ειδικώς εκπαιδευμένα τμήματα.

β. Υποτίμηση του αντιπάλου
Οι Ιταλοί είχαν πιστέψει ότι θα έκαναν «στρατιωτικό περίπατο» κατά την διατύπωση του Ιταλού πρέσβη στην Αθήνα Γκράτσι στα απομνημονεύματά του II principio della fine (Η αρχή του τέλους). Με την εντύπωση αυτή, οι άνδρες της 'Τζούλια' είχαν εφοδιασθεί με ξηρά τροφή μόνο 5 ημερών, εκτιμώντας προφανώς ότι θα είχαν αχθεί εντός του παραπάνω χρόνου στον αντικειμενικό τους σκοπό, στο Μέτσοβο.

Ακόμη και οι δυνάμεις που είχαν διαθέσει για την επιχείρηση αυτή αποδείχθηκαν ανεπαρκείς, κυρίως από την πλευρά των εφεδρειών, μη υπολογίζοντας την ταχύτητα επιστράτευσης και επέμβασης των ελληνικών δυνάμεων.

γ. Ηθικό
Κατά το Βισκόντι Πράσκα, συμπυκνώνεται στις φράσεις:

«Εμείς πολεμούσαμε κυρίως ωθούμενοι από το αίσθημα του καθήκοντος. Οι εχθροί μας πολεμούσαν για την άμυνα της δικής τους πατρίδας ».

'Oπως γράφει ο Μάριο Τσέρβι, ο συγκλονισμός που δοκίμασαν από τη μη αναμενόμενη σκληρή άμυνα των Ελλήνων οι Ιταλοί όλων των βαθμών και κυρίως η ηγεσία που οργάνωσε και εξαπέλυσε τον πόλεμο, ίσως ήταν μεγαλύτερη από εκείνη που θα δοκίμαζαν αν έπεφτε το Καπιτώλιο της Ρώμης.

δ. Ηγεσία
Η άξια ηγεσία των Ελλήνων όλων των βαθμών της στρατιωτικής ιεραρχίας αποτέλεσε τον αποφασιστικό παράγοντα της νίκης.

ε. Κάτοικοι της περιοχής
'Hταν συγκινητική μέχρις αυτοθυσίας η συμμετοχή του πληθυσμού της Πίνδου (γυναικών, γερόντων, παιδιών, διότι οι άνδρες είχαν επιστρατευθεί) στον αγώνα που διεξήχθη. Αποτέλεσε μάλιστα δυσάρεστη έκπληξη για τους Ιταλούς, δοθέντος ότι η προπαγάνδα τούς είχε παρουσιάσει ως «βλάχους», φιλικά διακειμένους.

Οι απώλειες που υπέστη η 'Τζούλια' ήταν κυριολεκτικά πρωτοφανείς. Ο Μουσολίνι στις 18 Νοε θα παραδεχθεί σε ομιλία του:

«Αυτή η Μεραρχία Αλπινιστών 'Τζούλια' που υπέστη τρομακτικές απώλειες, που τράπηκε σε φυγή, που ξεχαρβαλώθηκε ολότελα από τους 'Eλληνες...»

Σύμφωνα με ιταλικές πηγές, στον 14ήμερο αγώνα στην Πίνδο άφησε 1.700 νεκρούς, ενώ συνελήφθησαν περί τους 2.000 αιχμαλώτους.

Η συντριβή της 'Τζούλια' στην Πίνδο, έδωσε αφορμή για τη σύνθεση του ύμνου της - θα έλεγα μοιρολογιού - που είχα την τύχη εμβρόντητος ν' ακούσω ν' αποδίδει χορωδία Αλπινιστών, όταν προ ετών υπηρετούσα στο συμμαχικό στρατηγείο στη Βερόνα Ιταλίας.

«Sul ponte di Perati bandiera nera
L' e il lutto della Julia che va alla guerra
Le meglio gioventu va sotto terra...»

(Στη γέφυρα του Περατίου, μαύρη σημαία
Είναι το πένθος της Τζούλια που πηγαίνει στον πόλεμο
Το άνθος της νιότης που θάφτηκε μέσα στη γη...)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. ΕΛΛΗΝΙΚΗ

• Βερνάρδος Ι., Δαβάκης - Πίνδος, Αθήναι, αχρονολόγητη.
• ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο ελληνο-ιταλικός πόλεμος, Αθήναι 1996.
• Ιστορία Ελληνικού 'Eθνους: Εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΕ, Αθήνα 1977.
• Καραβίας Ι., Η ζωή ενός στρατιώτου, Αθήναι 1978.
• Κατσιμήτρος Χ., Η Ηπειρος προμαχούσα, Αθήναι 1982.
• Κόκκινος Διον., Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, τ. Δ', Αθήναι 1972.
• Μελάς Σ., Η Δόξα του '40. Αχρονολόγητη.
• Παπάγος Α., Ο Πόλεμος της Ελλάδος 1940-41, Αθήνα 1945.
• Παπακωνσταντίνου Θ., Η Μάχη της Ελλάδος, Αθήναι 1966.
• Σιωμοπούλος Σ., Η Ιταλική Μεραρχία 'Τζούλια' στην Πίνδο, Αθήναι 1994.
• Τερζάκης Α., Ελληνική Εποποιία 1940-41, Αθήναι 1968.
• Τσιρπανλής Ζ., Πώς είδαν οι Ιταλοί τον πόλεμο 1940-41, Αθήναι 1987.
• Τσιρπανλής Ζ., Τα ηθικά εφόδια του 'Eλληνα και του Ιταλού στρατιώτη κατά τον πόλεμο 1940, Ιωάννινα 1970.

Β. ΙΤΑΛΙΚΗ

• Cervi M., La guerra di Crecia, Μιλάνο 1987.
• Grazzi E., Il principio della fine, Roma 1945.
• Prasca Visconti S., Io ho aggredito la Grecia, Milano 1946.

---

1. 'Tζούλια' = Julia, περιοχή της Β.Α. Ιταλίας.
2. Τα ρητορικά σχήματα και οι μεγαλόστομες εκφράσεις ήταν συνήθη στις διαταγές του Ιταλικού Στρατού (... «portare tutto con se, anche la sua fortuna»).
3. Επί της γενικής γραμμής Λυκορράχη - Κάντζικο - Ταμπούρι.
4. Ας σημειωθεί ότι ο στρατηγός Τζιρόττι πορευόταν πεζή, επικεφαλής του 8ου ΤΣ με την κύρια αποστολή.
5. Είναι γεγονός ότι τα δικά μας ελαφρά Τμήματα Προκαλύψεως, διατεταγμένα σε τεράστια έκταση, ανατράπηκαν ευχερώς και ταχέως.
6. Ο αγριεμένος Σαραντάπορος στοίχισε στην 'Tζούλια' τους πρώτους νεκρούς, εκτός από τις απώλειες σε έμφορτα ζώα.
7. Πράγματι, τη δεύτερη ημέρα του πολέμου, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, η άμυνά μας επί της γραμμής Γράμμος - Σταυρός - Σμόλικας κατέρρευσε, ενώ το απόγευμα της 30ης Οκτ έφθασε στο Επταχώρι εσπευσμένα ο στρατηγός Β. Βραχνός, Διοικητής της υπό επιστράτευση Ιης Μεραρχίας, με μικρό τμήμα του επιτελείου του και ανέλαβε την ευθύνη του τομέα της Πίνδου.
8. Πριν από τη μάχη του Προφήτη Ηλία Φούρκας, είχε προηγηθεί το πρωί της 1ης Νοε η μάχη της Λυκορράχης, όπου ενισχυμένη Διλοχία υπό τον Ανχη Δ. Μισύρη είχε καταφέρει το πρώτο σοβαρό πλήγμα κατά των Ιταλών, με τη σύλληψη των πρώτων 220 αιχμαλώτων και 120 υποζυγίων. Ο Μισύρης τραυματίστηκε και μετά τη μάχη μεταφέρθηκε στα μετόπισθεν.
   Την ίδια ημέρα (1η Νοε), Διλοχία υπό τον Τχη Καραβία Ι., επιτεθείσα προς κατάληψη Ταύρου - Τσούκας αποκρούστηκε, ενώ το απόγευμα έπεσε ηρωικά μαχόμενος στην Τσούκα, κατόπιν σκληρού και εναλλασσόμένου αγώνα ο Δκτής του ενός Λόχου, ο πρώτος νεκρός Αξκός, Δωδεκανήσιος μόνιμος Υπολοχαγός Αλεξ. Διάκος, καθώς και ο αντικαταστάτης, του Εφ. Ανθλγός Ελευθ. Ντάσκας, από τα Θεοδωριανά 'Aρτας.
   Επίσης, την 1η Νοε, Διλοχία υπό το Σχη Κ. Δαβάκη, μετά από ηρωικό και εναλασσόμενο αγώνα, καταλαμβάνει τον Προφήτη Ηλία Φούρκας. Την επομένη (2 Νοε), ο Δαβάκης, ενώ προβαίνει σε αναγνώριση για να επιτεθεί μαζί με τη Διλοχία Καραβία προς Ταμπούκι, τραυματίζεται σοβαρά στο στήθος και μεταφέρεται αναίσθητος στα μετόπισθεν.
   Ο Τχης Καραβίας ακολούθως, στις 2 Νοε, επικεφαλής και των δύο Διλοχιών και τμημάτων του ΙΙΙ/52 Τάγματος, επιχειρεί ηρωική εξόρμηση προς Ταμπούρι, το οποίο καταλαμβάνει στις 3 Νοε, και στη συνέχεια τη Φούρκα - Τσούκα και τη Γύφτισσα. Ύστερα απ' αυτά, εξέλιπε κάθε δυνατότητα επικοινωνίας και ανεφοδιασμού των Αλπινιστών, βορείως του Σμόλικα.
9. Πρόκειται για την Ταξιαρχία Ιππικού υπό το συν/ρχη Σωκρ. Δημαράτο, η οποία, μεταφερθείσα εσπευσμένα την 1η Νοε, άρχισε την εξαίρετη δράση της από την περιοχή του Δούτσικου - Γρεβενών. Έκτοτε, βαθμιαία η αναλογία των δυνάμεων σημείωνε αντίστροφη πορεία υπέρ των Ελλήνων.
10. Βρυάζα = Δίστρατο. Είχε ήδη εκκενωθεί από τον πληθυσμό και τα τμήματά μας.
11. Η VIII ΜΠ είχε συγκροτήσει το απόσπασμα Αώου ποταμού υπό τον 'Aνχη Μαρδοχαίο Φριζή, το οποίο από την 1η Νοε άρχισε να ασκεί σοβαρή πίεση κατά του δεξιού (δυτικού) πλευρού των Ιταλών.
12. Ο Τζιρόττι αποσιωπά το γεγονός ότι το πρωί της 3ης Νοε, το Τάγμα 'Τσιβιντάλε' υπέστη σημαντική ήττα (35 νεκροί) στην προσπάθειά του να καταλάβει τη Βωβούσα και εκδιώχθηκε προς τον Αώο ποταμό. Η μάχη της Βωβούσας σήμαινε το τέλος της εχθρικής προς νότον εισχώρησης.
13. Οι Αλπινιστές, προκειμένου να εξασφαλίσουν τη διατροφή τους, επιδόθηκαν σε πρωτοφανή λεηλασία των επιτόπιων πόρων και των νοικοκυριών της περιοχής, δημιουργήσαντες σοβαρό πρόβλημα επισιτισμού των κατοίκων.
14. Το Τάγμα 'Λ'Ακουίλα', που ανέλαβε την ευθύνη αυτή, δέχτηκε συντριπτικά πλήγματα το βράδυ της 9ης προς 10ης Νοε και κυριολεκτικά διαλύθηκε, αφού εγκατέλειψε επί του πεδίου της μάχης περί τους 300 νεκρούς, μεταξύ των οποίων και το Διοικητή του Τάγματος.
15. Στη μάχη αυτή στις 10 Νοε, το 8ο ΤΑ υπέστη πανωλεθρία. Καταμετρήθηκαν 320 νεκροί, αιχμαλωτίστηκαν 35 Αξκοί και 700 οπλίτες και κυριεύτηκαν άφθονα υλικά, 100 μουλάρια και 5 βαρείς όλμοι. Από την πλευρά μας, τον αγώνα διεξήγαγαν δυνάμεις της Μεραρχίας Ιππικού υπό το Στρατηγό Στανωτά και του Αποσπάσματος Αώου υπό τον Ανχη Μαρδοχαίο Φριζή. Αξιοσημείωτη είναι η παραδοχή των Ιταλών για τη συμμετοχή των κατοίκων της περιοχής, τους οποίους οι Ιταλοί στις παραμονές του πολέμου θεωρούσαν τους ως Κουτσοβλάχους, φίλα προσκείμενους.
16. Στις 8 Νοε το Β' ΣΣ διέταξε την Ι Μεραρχία να αναστείλει την καταδίωξη του εχθρού προς τα σύνορα - προφανώς λόγω εσφαλμένων πληροφοριών περί εχθρού -, γεγονός που απέτρεψε την ολοσχερή εκμηδένιση των δυνάμεων της 'Τζούλια'.
17. Η ιταλική Μεραρχία 'Μπάρι', ενώ προοριζόταν να καταλάβει την Κέρκυρα, άλλαξε «εν πλω» αποστολή και εσπευσμένα αποβιβάστηκε στον Αυλώνα, μεταφερθείσα στην περιοχή Κόνιτσας - Πίνδου.
18. Πρόκειται για τη γέφυρα του Αώου ποταμού στο χωριό Περάτι (= πέρασμα) της Βορείου Ηπείρου, εγγύς των ελληνικών συνόρων.

---