Για να απαντηθεί το ερώτημα, επιβάλλεται να αναφερθεί συνοπτικά τι συνέβη από την έναρξη της τουρκικής επιθέσεως στο Αφιόν στις 13/8/1922 μέχρι την αποχώρηση του Ελληνικού Στρατού από τη χερσόνησο της Ερυθραίας.
Η Στρατιά Μικράς Ασίας μετά την αποτυχία των επιθετικών επιχειρήσεων του 1921, εγκαταστάθηκε στη γραμμή Κίος – Εσκή Σεχήρ – Αφιόν Καραχισάρ – Μαίανδρος. Το μήκους 800 χλμ μέτωπο θα απορροφήσει κάθε διαθέσιμη δύναμη, με αποτέλεσμα να εξαφανιστούν οι στρατηγικές εφεδρείες. Στον ανέφικτο σκοπό της διατήρησης του εδάφους η Στρατιά παραιτήθηκε των στρατηγικών της δυνατοτήτων και μετέπεσε σε «διοίκηση μονάδων προκαλύψεως». Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τη χάραξη της αμυντικής γραμμής νότια του Αφιόν σε έδαφος ακατάλληλο για άμυνα, αποτέλεσαν τους κύριους παράγοντες που οδήγησαν στην ήττα του Αυγούστου 1922.
Πολλά ακόμη θα συμβάλουν στην τελική έκβαση, όπως: Η απώλεια των ικανότερων αξιωματικών ανατολικά του Σαγγάριου, η πτώση του ηθικού λόγω της μακροχρόνιας στράτευσης, των συνεχών αποτυχιών, της ανισότητας στο φόρο αίματος και της έκλειψης της ελπίδας για επιτυχή κατάληξη της εκστρατείας, η «συνειδητή» συνενοχή της κυβέρνησης στη πτώση του ηθικού και τη γενικευμένη φυγοστρατία (40.000 ανυπότακτοι και λιποτάκτες), η ανάληψη της διοίκησης της Στρατιάς από τον ιδιόρρυθμο Χατζανέστη, η απόρριψη προτάσεων για συγκρότηση στρατηγικών εφεδρειών, η αφαίρεση δυνάμεων από τη Μικρασία για να συμμετάσχουν στη «φαιδρά επιχείρηση κατάληψης της Κωνσταντινούπολης», η απαράδεκτη οχύρωση από μάντρες ξερολιθιάς στο δεξιό σκέλος της «εξέχουσας του Αφιόν», κ.α..
Από την άλλη πλευρά, η τουρκική ηγεσία σχεδιάζει τη διεξαγωγή μιας μάχης συντριβής εναντίον της ελληνικής Στρατιάς, συγκεντρώνοντας τις κύριες δυνάμεις της απέναντι στο δεξιό σκέλος της «Εξέχουσας», εκτιμώντας ότι «εκεί βρισκόταν η σπουδαιότερη και η μάλλον εύτρωτος τοποθεσία των Ελλήνων».
Στις 13/8/1922 τα ξημερώματα, μία πρωτοφανής συγκέντρωση πυρών πυροβολικού θα συντρίψει τις «ξερολιθιές» νοτιοδυτικά του Αφιόν και θα αποδεκατίσει τους υπερασπιστές τους. Ακολούθως δώδεκα τουρκικές μεραρχίες θα επιτεθούν εναντίον των Ι και IV ελληνικών Μεραρχιών (υποστράτηγοι Φράγκου και Δημαράς) που υπερασπίζονταν την τοποθεσία. Ταυτόχρονα, τρεις Τουρκικές μεραρχίες ιππικού διείσδυσαν στα ελληνικά μετόπισθεν διακόπτοντας τις συγκοινωνίες και επικοινωνίες με τη Σμύρνη και σπέρνοντας το πανικό.
Ο αιφνιδιασμός ήταν πλήρης και το κτύπημα συντριπτικό. Η ελληνική διοίκηση αντιδρά σπασμωδικά. Μονάδες κλονίζονται και εγκαταλείπουν τις θέσεις τους, ενώ άλλες δεν εκτελούν τις αποστολές τους. Με την επέμβαση των τοπικών εφεδρειών η αμυντική τοποθεσία θα κρατηθεί, και μολονότι οι δυνατότητες για άμυνα δεν είχαν εξαντληθεί, στις 1030 της 14/8 ο διοικητής του Α΄ΣΣ (υποστράτηγος Τρικούπης) θα διατάξει άμεση απαγκίστρωση. Η διαταγή δεν θα φθάσει στις Ιη και VIIη Μεραρχίες, με τις οποίες εφεξής διακόπτεται η επικοινωνία και ο σύνδεσμος.
Κατά τη σύμπτυξη επικράτησε χάος και χάθηκε ο έλεγχος. Η επιμονή του Τρικούπη να ακολουθεί διαταγές του αρχιστρατήγου που δεν είχαν σχέση με τη πραγματικότητα, θα αποδειχθεί ολέθρια. Στις 15 Αυγούστου η IVη Μεραρχία θα διαλυθεί και στο κενό θα διεισδύσουν τουρκικές δυνάμεις με αποτέλεσμα οι ελληνικές δυνάμεις να διασπαστούν σε δύο ομάδες: την Ομάδα Τρικούπη που θα βραδυπορεί βόρεια της σιδηροδρομικής γραμμής ενώ περισφίγγεται από τους Τούρκους, και την Ομάδα Φράγκου που στις 15/8 θα εγκατασταθεί στην οχυρωμένη τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ αποβλέποντας σε συνένωση με την Ομάδα Τρικούπη. Όμως την επομένη η Ομάδα Φράγκου θα εγκαταλείψει το Τουμλού Μπουνάρ επειδή το 1/38 Σύνταγμα Ευζώνων, «επί τη θέα και μόνο των Τουρκικών δυνάμεων», εγκατέλειψε το δεξιό της τοποθεσίας. Με το ηθικό να καταρρέει ραγδαία και τους οπλίτες να αντιλαμβάνονται πως αυτή η μάχη είναι η τελευταία και θα χαθεί, μονάδες εγκαταλείπουν τις θέσεις τους, ενώ γενικεύεται η διαρροή. Οι ελπίδες για συνένωση των 2 Ομάδων σβήνουν. Η Ομάδα Τρικούπη, συνεχίζοντας να βραδυπορεί, θα κυκλωθεί στις 17 Αυγούστου στην κοιλάδα του Αλή Βεράν και θα καταστραφεί. Μια καταστροφή τραγική, που σφράγισε τελεσίδικα την ήττα.
Μετά τις 17/8 η Ομάδα Φράγκου κατέρχεται από το Μικρασιατικό Υψίπεδο προς το Ουσάκ. Αποτελείται από τις Ιη και VIIη Μεραρχίες και αριθμό ταγμάτων άλλων μεραρχιών, που έχουν ηττηθεί επανειλημμένα, το ηθικό τους έχει εκμηδενιστεί, η πειθαρχία τους έχει διασαλευτεί και φυλλορροούν λόγω της διαρροής. Το βράδυ της 18/8 ο Φράγκου ενημερώνει τη Στρατιά ότι: «αγώνες τελευταίων ημερών επέδρασαν ολέθρια επί του ηθικού και πρέπει να αποφευχθεί κάθε επαφή με τον εχθρό, διότι η διάλυση θα είναι αναπόφευκτη». Την Ομάδα Φράγκου ακολουθούν το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων που αποτελεί το πλέον αξιόμαχο τμήμα της και η ανέπαφη ΙΙα Μεραρχία, αλλά οι μονάδες της εγκαταλείπουν τις θέσεις τους «επί τη θέα των Τουρκικών δυνάμεων». Νοτιοδυτικά του Ουσάκ η Ομάδα Φράγκου θα συνενωθεί στις 21/8 με μια μάζα 35.000 ανδρών που διέφυγαν από την κόλαση του Αλή Βεράν. Προέρχονταν από διάφορες μονάδες, είχαν αναμιχθεί και δεν διέθεταν καμιά μαχητική αξία.
«Τα ελάχιστα τμήματα τα αποτελούντα το σκελετό των μονάδων διαδοχικώς διαλύονται. Δια της κοιλάδας κινείται προς τα δυτικά όχλος, εις ουδέν έτερο αποβλέπων, ει μη προσεγγίσει Σμύρνη».
(Τηλεγράφημα προς Στρατιά από Ταγματάρχη Παναγάκο, 19/8/22)
Τα 2-3 συντάγματα που διατηρούν ακόμη κάποιο αξιόμαχο, καλύπτουν έναν θλιβερό όχλο που κινείται προς τη θάλασσα και στο διάβα του καίει και ληστεύει. Αυτή είναι η Στρατιά που υποχωρεί προς τη Σμύρνη. Αποτελείται ουσιαστικά από 3 μεραρχίες, βαριά απομειωμένες από τις διαρροές, με εκμηδενισμένο ηθικό, ανίκανες για μάχη. Η αποσύνθεση των μονάδων είναι γενική, το ηθικό των ανδρών έχει καταρρεύσει και η σωματική εξάντληση από τις αδιάκοπες πορείες, την πείνα και τη δίψα κάνουν αδύνατη οποιαδήποτε ιδέα για αντίσταση. Ενδεικτικά, η ανασυγκρότηση των συνταγμάτων της IVης Μεραρχίας στις 24/8 θα αποδώσει 113 αξιωματικούς και 550 οπλίτες. Οι παλαίμαχοι στρατιώτες, «προδομένοι» από την κυβέρνηση και τους ανώτατους διοικητές τους, αντιλαμβάνονται ότι ο πόλεμος έχει χαθεί και κανένας δεν είναι διατεθειμένος να σκοτωθεί ή να αιχμαλωτιστεί.
Μπορούσε να ανατραπεί η κατάσταση;
Μέχρι τις 16/8, ναι. Η Ομάδα Φράγκου, μολονότι είχε δοκιμαστεί σκληρά, διέθετε την αναγκαία ισχύ για να κρατήσει την τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ. Επιβαλλόταν όμως να ληφθούν δραστήρια μέτρα για την επαναφορά της πειθαρχίας και την εκτέλεση των διαταγών. Αλλά αυτό υπερέβαινε κατά πολύ τις δυνατότητες του υποστράτηγου Φράγκου και του επιτελείου του.
Μετά το Τουμλού Μπουνάρ και μέχρι τις 20/8, η κατάσταση θα μπορούσε να βελτιωθεί, αλλά μόνο για την επίτευξη περιορισμένων στόχων, δηλαδή να συμπτυχθούν οι δυνάμεις συντεταγμένα, όχι όμως και να αμυνθούν πέριξ της Σμύρνης. Απουσιάζουν όμως οι διοικητές που θα ηγηθούν και θα επαναφέρουν την πειθαρχία. Κανείς από την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία δεν θα πάει μπροστά, ώστε με το προσωπικό του παράδειγμα να εμψυχώσει και να βάλει τάξη στο χάος. Άλλωστε μέχρι και τις 21/8 η πολιτική ηγεσία θα αγνοεί ότι ο Ελληνικός Στρατός έχει συντριβεί και θα διορίσει τον ήδη αιχμαλωτισθέντα Τρικούπη αρχιστράτηγο.
Μετά τη διέλευση από το Ουσάκ στις 20/8, δεν υπήρχε πλέον καμιά απολύτως δύναμη για να σταματήσει τον ανθρώπινο χείμαρρο που με εξαντλητικές ημερήσιες πορείες κινούταν προς τη θάλασσα, παλεύοντας με το χρόνο προκειμένου να διαφύγει από τις τουρκικές μεραρχίες Ιππικού που κινούνταν στο πλευρό του με σκοπό να αποκόψουν την οδό διαφυγής του.
Η Στρατιά, μετά από 5ήμερο αγώνα στη περιοχή του Αφιόν, ηττήθηκε τόσο αποφασιστικά που δεν ήταν σε θέση να προβάλει καμιά αντίσταση στους Τούρκους πλην μικρών τοπικών συγκρούσεων. Με απλά λόγια, δεν υπήρχαν οι ικανές και αναγκαίες συνθήκες για ανατροπή της κατάστασης ώστε να προβληθεί άμυνα ανατολικά της Σμύρνης. Όσοι ισχυρίζονται ότι η απουσία οχύρωσης ανατολικά της Σμύρνης, συνέβαλε στη μη προβολή άμυνας, σφάλουν. Δεν ήταν η οχύρωση που έλειπε. Δεν υπήρχε στρατός να σταθεί και να πολεμήσει.
