Ψηλὰ στὴν Ἤπειρο, ὁ χειμώνας εἶχε ἤδη ἔρθει. Στὰ Ἰωάννινα, ὁ διοικητὴς τῆς VΙΙΙ Μεραρχίας Πεζικοῦ (ΜΠ), ὁ ὑποστράτηγος Χαράλαμπος Κατσιμῆτρος, βρισκόταν στὸ γραφεῖο του.
Ἡ ὥρα εἶχε περάσει, ἀλλὰ ὁ ἔμπειρος στρατηγός, μαζὶ μὲ τοὺς ἐπιτελεῖς του, βρίσκονταν σκυμμένοι ἐπάνω ἀπὸ τοὺς ἁπλωμένους χάρτες τους, μελετώντας τους καὶ ἀνταλλάσσοντας μόνο τὰ ἀπαραίτητα λόγια.
Ὁ μέραρχος εἶχε ἐνημερώσει τοὺς ἐπιτελεῖς του γιὰ τὴν ἀναφορὰ τοῦ διοικητῆ τοῦ Ἀποσπάσματος Πίνδου, τοῦ Δαβάκη, ὁ ὁποῖος ἦταν βέβαιος ὅτι ἡ ἰταλικὴ εἰσβολὴ ἤταν ζήτημα ὡρῶν.
Μέσα στὴ νύχτα ἔφτασε στὸ γραφεῖο τοῦ μέραρχου καὶ ὁ συνταγματάρχης Μαυρογιάννης. Ἦταν ὁ διοικητὴς πυροβολικοῦ τῆς Μεραρχίας, ἀλλὰ καὶ ὁ ἄνθρωπος ποὺ ἐπιμελήθηκε τὴν ὀργάνωση τοῦ ἐδάφους στὴ ζώνη εὐθύνης της. …
Ὁ συγκεκριμένος ἀξιωματικὸς ὑπῆρξε σὲ μεγάλο βαθμὸ ὁ θεμελιωτὴς τῆς νίκης τοῦ Καλπακίου. Ὁλόκληρο τὸ καλοκαίρι τοῦ 1940 περιέτρεχε τὴ ζώνη τῆς Μεραρχίας βάσει τῶν ἐντολῶν ποὺ εἶχε δώσει στὸ ΓΕΣ ὁ πρωθυπουργὸς Ἰωάννης Μεταξάς.
Ὁ Μαυρογιάννης ἔκανε μεγάλο ἔργο: Κατόπτευε. Σχεδίαζε.
Μὲ τὴν ἀμέριστη συμπαράσταση τῶν κατοίκων, εἶχε κατορθώσει νὰ ὀργανώσει ἄριστα τὸ ἔδαφος. Κατασκευάστηκαν 269 πολυβολεῖα ἀντοχῆς σὲ πλήγματα...
ὀβίδων τουλάχιστον τῶν 75 χιλ., 20 διπλὰ πολυβολεῖα σκαμμένα στοὺς βράχους, 16 θέσεις τάξης πυροβόλων, καὶ 30 καταφύγια γιὰ τοὺς πυροβολητές, τὰ κτήνη καὶ τὰ πυρομαχικά, 15 πυροβολεῖα ἀντοχῆς σὲ πλήγματα τουλάχιστον τῶν 105 χιλ. Ἀνοίχτηκαν χαρακώματα συνολικοῦ μήκους 66 χλμ. καὶ στρώθηκαν ζῶνες συρματοπλέγματος μήκους 5.700 μ., κατασκευάστηκαν 110 σκέπαστρα προστασίας τοῦ πεζικοῦ, συνολικῆς χωρητικότητας 3.500 ἀνδρῶν, 10 ἐνισχυμένα παρατηρητήρια, ὑπόγεια τηλεφωνικὰ κέντρα, ἀντιαρματικὲς τάφροι συνολικοῦ μήκους 4,5 χλμ. καὶ 26 ἀντιαρματικὰ φράγματα μὲ σιδηροτροχιές.
Ἐπίσης, στρώθηκαν ναρκοπέδια καὶ ὑπονομεύτηκαν ὅλες οἱ γέφυρες στὴ ζώνη προκάλυψης τῆς Μεραρχίας, ἐνῶ ἀνοίχθηκαν καὶ πολλαπλὲς ζῶνες χαρακωμάτων, ὥστε νὰ διασπείρονται τὰ ἐχθρικὰ πυρά. Οἱ ἀφανεῖς ἥρωες τοῦ τεράστιου αὐτοῦ ἐπιτεύγματος ἦταν οἱ ἁπλοὶ κάτοικοι τῆς Ἠπείρου, οἱ ὁποῖοι ἐργάζονταν χωρὶς ἀμοιβὴ ἐπὶ πέντε ἡμέρες κάθε μήνα, κατασκευάζοντας «προχώματα γιὰ τὰ παιδιά μας, ποὺ θὰ πολεμήσουν γιὰ τὴν πατρίδα», ὅπως ἔλεγαν οἱ ἴδιοι στὸν στρατηγὸ Κατσιμῆτρο.
Ὁ Μαυρογιάννης παρουσιάστηκε στὸν μέραρχο καὶ ἐπιβεβαίωσε τὶς ὑπάρχουσες πληροφορίες. Ὁ Κατσιμῆτρος ἄλλωστε ἦταν πάντα καλὰ πληροφορημένος, ἔχοντας ἐγκαταστήσει, μὲ τὴ βοήθεια τοῦ δασκάλου τοῦ χωριοῦ Μολυβδοσκέπαστη Σταύρου Γκατσόπουλου, ἐκτεταμένο δίκτυο πρακτόρων ἐντός τοῦ ἀλβανικοῦ ἐδάφους. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ γνώριζε τὰ πάντα σχετικὰ μὲ τὶς μετακινήσεις τῶν ἰταλικῶν δυνάμεων ἐντός τῆς Ἀλβανίας.
Οἱ Ἰταλοὶ εἶχαν ἤδη συγκεντρωθεῖ στὰ σύνορα. Ἡ εἰσβολὴ δὲν θὰ ἀργοῦσε νὰ πραγματοποιηθεῖ. Μόλις ὁλοκληρώθηκε ἡ σύσκεψη, ὁ Κατσιμῆτρος τηλεφώνησε στὴν Ἀθήνα, στὸ Γενικὸ Ἐπιτελεῖο Στρατοῦ (ΓΕΣ). Τοῦ ἀπάντησε ὁ ἀντισυνταγματάρχης Κορώζης.
Ὁ Κατσιμῆτρος χωρὶς νὰ χάσει χρόνο εἶπε στὸν Κορώζη: «Ἀναφέρετε, παρακαλῶ, κ. Κορώζη, στὸν κ. Ἀρχηγὸ τοῦ ΓΕΣ ὅτι ἡ προσωπική μου γνώμη εἶναι ὅτι αὔριο τὸ πρωί, ἴσως δὲ καὶ κατὰ τὴ διάρκεια τῆς νύκτας 27ης πρὸς τὴν 28η Ὀκτωβρίου, θὰ ἔχουμε ἰταλικὴ ἐπίθεση. Ἡ Μεραρχία θὰ ἐκτελέσει τὸ καθῆκον της πρὸς τὴν πατρίδα, σύμφωνα μὲ τὶς διαταγὲς καὶ τὶς ὁδηγίες τοῦ ΓΕΣ. Μπορῶ νὰ διαβεβαιώσω ὑπευθύνως τὸν κ. Ἀρχηγὸ -καὶ τὸ τονίζω ἰδιαιτέρως αὐτὸ- ὅτι δὲν θὰ περάσουν οἱ Ἰταλοὶ ἀπὸ τὸ Καλπάκι».
«Μάλιστα Στρατηγέ μου, θὰ ἀναφέρω τὰ ἀνωτέρω στὸν κ. Ἀρχηγὸ καὶ θὰ τονίσω ἰδιαιτέρως τὴ σοβαρή σας διαβεβαίωση. Εὔχομαι, Στρατηγέ μου, καλὴ ἐπιτυχία», ἀπάντησε συγκινημένος ὁ Κορώζης.
Ὁ Κατσιμῆτρος δὲν ἀνῆκε στοὺς ἁπλῶς ρομαντικοὺς καὶ φιλοπάτριδες ἀξιωματικούς. Εἶχε συμμετάσχει σὲ πέντε πολέμους καὶ εἶχε τεράστια ἐμπειρία.
Ἡ διαβεβαίωσή του λοιπὸν πρὸς τὸν Παπάγο ὅτι οἱ Ἰταλοὶ δὲν πρόκειται νὰ διασπάσουν τὴν κύρια γραμμὴ ἄμυνας τῆς Μεραρχίας, τὴ λεγόμενη τοποθεσία Ἐλαίας-Καλαμᾶ, εἶχε ἰδιαίτερη βαρύτητα.
Αὐτὸ ἀποδεικνύεται καὶ ἀπὸ τὴ διαταγὴ ἐπιχειρήσεων ποὺ εἶχε ἐκδώσει, ἤδη ἀπὸ τὶς 23 Σεπτεμβρίου 1940. «Ἡ Μεραρχία ἔχει ἀποφασίσει νὰ παρασύρει τὸν ἀντίπαλο ἐπὶ τῆς ὀργανωμένης τοποθεσίας Ἐλαίας καί, ἀφοὺ ἐπιφέρει σὲ αὐτὸν φθορά, μὲ γενικὴ ἀντεπίθεση θὰ ἐπιδιώξει νὰ τὸν ἀπορρίψει πέρα ἀπὸ τὰ σύνορα, ἀποκόπτοντας τὸν ἀπὸ τὶς γραμμὲς τῶν συγκοινωνιῶν καὶ τοῦ ἐφοδιασμοῦ του.
Ἀξιώνω καὶ ἀπαιτῶ ὅπως ἐνστερνιστεῖτε ὅλοι τὸ πνεῦμα τῆς διαταγῆς αὐτῆς, βαθμοφόροι καὶ στρατιῶτες παντὸς Ὅπλου καὶ Σώματος καὶ ὅλες οἱ διοικήσεις καὶ τὰ ἐπιτελεῖα…
Ἐνθυμούμενοι τὴν Ἱστορία καὶ τὶς παραδόσεις μας, ἂς δείξουμε στοὺς πιθανοὺς ἀντιπάλους μας ὅτι οὔτε τὸ πλῆθος οὔτε ἡ ὑλικὴ ἰσχὺς φέρνουν τὴ νίκη, ἀλλὰ οἱ ψυχικὲς δυνάμεις καὶ ἡ στερεὰ πεποίθηση σὲ αὐτὴν καὶ στὸ δίκαιο τοῦ ἀγώνα μας, γιατί θὰ ἀγωνιστοῦμε ὑπὲρ βωμῶν καὶ ἑστιῶν.
Ἡ τιμὴ τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων ἀπαιτεῖ, ὅπως κάθε τμῆμα, σὲ ὁποιαδήποτε κατάσταση καὶ ἂν βρεθεῖ, νὰ πολεμήσει μέχρι τοῦ τελευταίου ἀνδρὸς καὶ τοῦ τελευταίου φυσιγγίου, καὶ νὰ θυσιαστεῖ, ἀλλὰ οὐδέποτε νὰ παραδοθεῖ» (ὑπογραφή: Κατσιμῆτρος).
Ὁ Κατσιμῆτρος εἶχε ἐπεξεργαστεῖ ἀπὸ καιρὸ λοιπὸν τὰ σχέδια ἄμυνας τῆς Μεραρχίας. Ἡ ἀποστολὴ του ἦταν ἐξαιρετικὰ δύσκολη, καθὼς ἡ Μεραρχία ὄφειλε νὰ ἀμυνθεῖ μετώπου μήκους 100 χλμ. μὲ 15 τάγματα πεζικοῦ, 2 τάγματα πολυβόλων, 66 πυροβόλα -ὀρειβατικά, πεδινὰ καὶ συνοδείας πεζικοῦ- τὴ μεραρχιακῆ ὁμάδα ἀναγνώρισης, μία ἀντιαεροπορικὴ πυροβολαρχία τῶν 37 χιλ. (4 πυροβόλα), μία ἀντιαεροπορικὴ πυροβολαρχία τῶν 20 χιλ. (6 πυροβόλα), μία ἀντιαρματικὴ πυροβολαρχία τῶν 37 χιλ. (4 πυροβόλα), μία ἀντιαεροπορικὴ πυροβολαρχία τῶν 88 χιλ. (3 πυροβόλα), ἡ ὁποῖα κάλυπτε τὴν πόλη τῶν Ἰωαννίνων, 2 λόχους Μηχανικοῦ καὶ 3 λόχους Διαβιβάσεων.
Οἱ Ἰταλοὶ ἀπέναντί του εἶχαν συγκεντρώσει ἰσχυρὲς δυνάμεις. Ἐνταγμένες στὸ ΧΧV Σῶμα Στρατοῦ -τὸ λεγόμενο τῆς «Τσαμουριᾶς»- οἱ Ἰταλοὶ διέθεταν τὴν ἐνισχυμένη 23η ΜΠ Φεράρα (47ο καὶ 48ο Συντάγματα Πεζικοῦ, δύο τάγματα Ἀλβανῶν, ἕνα μηχανοκίνητο τάγμα Βερσαλλιέρων, τὴν 3/131 Ἐπιλαρχία μὲ 50 ἐλαφρὰ ἅρματα, ἕνα τάγμα ὅλμων, μία ἐπιλαρχία ἱππικοῦ, 48 βαριὰ πυροβόλα, 68 ἐλαφρὰ πυροβόλα, ἕνα λόχο μοτοσικλετιστῶν, μία μοίρα ἀντιαεροπορικῶν πυροβόλων τῶν 20 χιλ., ἀντιαρματικὸ οὐλαμὸ τῶν 47 χιλ., στοιχεῖα μηχανικοῦ μὲ ὑλικὸ γεφυροσκευῆς, συνολικὴ δύναμη 21.000 ἀνδρῶν), τὴν 51η ΜΠ Σιέννα (31ο καὶ 32ο Συντάγματα Πεζικοῦ καὶ ἕνα σύνταγμα ἱππικοῦ.
Ἐπίσης ἕνα τάγμα Ἀλβανῶν, ἕνα τάγμα Μελανοχιτώνων, ἕνα τάγμα ὅλμων, 24 βαριὰ πυροβόλα, 56 ἐλαφρὰ πυροβόλα καὶ στοιχεῖα μηχανικοῦ, συνολικῆς δύναμης 12.500 ἀνδρῶν), τὴν 131η Τεθωρακισμένη Μεραρχία (ΤΘΜ) «Κένταυρος» (μία ἐπιλαρχία ἁρμάτων μὲ 40 ἅρματα, ἕνα μηχανοκίνητο τάγμα Βερσαλλιέρων, 24 ἐλαφρὰ πυροβόλα, μία ἀντιαρματικὴ πυροβολαρχία τῶν 47 χιλ. μὲ 8 πυροβόλα, μία ἀντιαεροπορικὴ Μοίρα τῶν 20 χιλ. μὲ 16 πυροβόλα καὶ ἕνα λόχο μοτοσικλετιστῶν, μὲ συνολικὴ δύναμη 2.200 ἀνδρῶν), τὴ Μεραρχία Ἱππικοῦ (ΜΙ) μὲ δύο συντάγματα ἱππικοῦ, ἕνα σύνταγμα Γρεναδιέρων (3 τάγματα), ἕνα τάγμα Ἀλβανῶν καὶ 24 ἐλαφρὰ πυροβόλα, συνολικῆς δύναμης 5.500 ἀνδρῶν.
Συνολικά, οἱ Ἰταλοὶ ἀνέπτυξαν ἀπέναντι στὴν VIII ΜΠ περὶ τοὺς 42.000 ἄνδρες, μὲ 244 πυροβόλα κάθε διαμετρήματος καὶ 90 ἅρματα μάχης. Θὰ μποροῦσε νὰ τοὺς ἀδικήσει κανεὶς γιὰ τὴ βεβαιότητα ποῦ εἶχαν γιὰ τὴ νίκη; Μᾶλλον, ὄχι.
Ὡστόσο, σὲ κάθε περίπτωση, ὁ Κατσιμῆτρος εἶχε ἀντίθετη γνώμη. Ἔχοντας νὰ καλύψει ἕνα τεραστίου ἀναπτύγματος μέτωπο μὲ τὶς δυνάμεις ποὺ διέθετε, ἔπρεπε νὰ ἐνεργήσει ἔξυπνα.
Καταρχᾶς, θὰ ἐπιχειροῦσε νὰ ἐπιβραδύνει τὴν ἐχθρικὴ προέλαση, κυρίως γιὰ νὰ προκαλέσει φθορὰ στὸν ἐχθρό, πρὶν ὁ ὄγκος του φτάσει ἐνώπιον τῆς κύριας γραμμῆς ἀντίστασης.
Γιὰ τὸ σκοπὸ αὐτὸ ἀνέπτυξε τὸ 1/3 τῶν δυνάμεών του στὴν προκάλυψη (5 τάγματα πεζικοῦ, 2 πυροβολαρχίες τῶν 75 χιλ. καὶ 6 πυροβόλα συνοδείας τῶν 65 χιλ.), σὲ ὅλο τὸ μῆκος τῆς μεθορίου, ἀπὸ τὴν Κόνιτσα ἕως τὸ Ἰόνιο.
Τὸν κεντρικὸ τομέα τὸν ἐμπιστεύτηκε στὸν ἀντισυνταγματάρχη Μαρδοχαῖο Φριζή, στὸν ὁποῖο διέθεσε τὸ 1/15 Τάγμα Πεζικοῦ (ΤΠ), τὸ 2/42 Τάγμα Εὐζώνων (ΤΕ), μία πυροβολαρχία τῶν 75 χιλ., ἕναν οὐλαμὸ τῶν 65 χιλ. ὑπὸ τὸν ταγματάρχη πυροβολικοῦ Κ. Βερσή, μία πυροβολαρχία τῶν 75 χιλ. καὶ δύο οὐλαμοὺς τῶν 65 χιλ. ὑπὸ τὸν ταγματάρχη τοῦ πυροβολικοῦ Δ. Κωστάκη.
Οἱ δύο αὐτοὶ ἀξιωματικοί τοῦ πυροβολικοῦ ἀξίζουν εἰδικῆς μνείας. Ἄριστοι ἀξιωματικοὶ καὶ οἱ δύο, ἀπὸ τὴν πρώτη μέρα τοῦ πολέμου μέχρι τὴ συνθηκολόγηση, εἶχαν καταστεῖ ὁ φόβος καὶ ὁ τρόμος τοῦ Ἰταλικοῦ Στρατοῦ.
Ὑποστήριζαν μὲ τέτοια ἐπιτυχία τὸ πεζικό, ποὺ ἔγιναν θρύλοι, καὶ στὰ δύο στρατόπεδα. Ἕνα «μνημεῖο» τῆς δράσης τοῦ Κωστάκη ὑπάρχει ἀκόμα καὶ σήμερα στὸ μουσεῖο τοῦ Ἀργυροκάστρου.
Πρόκειται γιὰ ἕνα ἰταλικὸ πυροβόλο, μὲ μία ἑλληνικὴ ὀβίδα σφηνωμένη στὴν κάννη του. Σκοπευτὴς ἦταν ὁ Κωστάκης! Τὰ τμήματα τῆς προκάλυψης εἴχαν ὡς ἀποστολὴ νὰ ἐπιβραδύνουν τὶς ἐχθρικὲς κινήσεις, νὰ προκαλέσουν στὸν ἐχθρὸ τὴ μεγαλύτερη δυνατὴ φθορὰ καὶ νὰ ἀποσυρθοῦν κατόπιν στὴν κύρια γραμμὴ ἀντίστασης, ὅπου θὰ ἀποτελοῦσαν τὶς ἐφεδρεῖες τῶν τομέων.
Ὅσον ἀφορᾶ τὴν κύρια γραμμὴ ἀντίστασης, αὐτὴ ἐκτεινόταν ἀπὸ τὴν Ἠγουμενίτσα μέχρι τὶς παρυφὲς τοῦ Σμόλικα. Ὁ Κατσιμῆτρος τὴ χώρισε σὲ τέσσερις τομεῖς. Ὁ πρῶτος, ἀπὸ ἀνατολικὰ πρὸς τὰ δυτικά, ἦταν ὁ τομέας Νεγράδων, χωρισμένος μὲ τὴ σειρά του σὲ τρεῖς ὑποτομεῖς, τοὺς Σουδενῶν, Καλπακίου καὶ Βροντισμένης.
Οἱ δυνάμεις τοῦ συγκεκριμένου τομέα κάλυπταν τὴν τοποθεσία-κλειδὶ τῆς μεραρχιακῆς διάταξης, τὴ διάβαση τοῦ Καλπακίου.
Τὸ Καλπάκι εἶναι μία στενὴ σχετικὰ διάβαση, ἀνάμεσα στὰ ὑψώματα Ἀσσόνισα (ἀνατολικὰ) καὶ Παλαιοκάστρο. Στήν τοποθεσία, δεσπόζει τὸ βόρεια τῆς Ἀσσόνισας ὕψωμα Γκραμπάλα, ἐνῶ στὸν μοναδικὸ ὁδικὸ ἄξονα δεσπόζει τὸ ὕψωμα τοῦ Καλπακίου (ὕψωμα 493).
Ὑπῆρχαν δύο ὁδοί, ποὺ ἀπὸ τὸ ἀλβανικὸ ἔδαφος ὁδηγοῦσαν στὴν Ἑλλάδα. Οἱ δύο αὐτοὶ δρόμοι ὅμως συνέκλιναν λίγο βορειοτέρα τοῦ Καλπακίου καὶ ἑνώνονταν σὲ ἕναν. Ὅποιος ἤθελε νὰ κατευθυνθεῖ στὰ Ἰωάννινα, ἀπὸ ἐκεῖ ὄφειλε νὰ περάσει.
Ὁ Κατσιμῆτρος τὸ γνώριζε αὐτό, καὶ στὸ σημεῖο αὐτὸ ἀποφάσισε νὰ δώσει τὴν κυρίως ἀμυντική του μάχη. Ἦταν βέβαιος πὼς ἂν οἱ Ἰταλοὶ δὲν διασποῦσαν τὴν τοποθεσία τοῦ Καλπακίου, δὲν θὰ ἀποτολμοῦσαν νὰ προελάσουν σὲ βάθος οὔτε στὸ πλευρὸ τῆς τοποθεσίας, πρὸς τὸ Ἰόνιο, ἐκεῖ ποὺ ἡ τοποθεσία παρουσίαζε τὴ μεγαλύτερη ἀδυναμία της.
Στὸν τομέα Νεγράδων λοιπὸν ἔταξε ὁ στρατηγὸς δύο τάγματα τοῦ 15ου ΣΠ, τὸ 1/40 ΤΕ, ἕναν λόχο πολυβόλων, τὰ τέσσερα ἀντιαρματικὰ πυροβόλα ποὺ διέθετε καὶ τὸ 1ο Τάγμα Πολυβόλων. Οἱ δυνάμεις αὐτὲς ἐπρόκειτο νὰ σηκώσουν τὸ βάρος τοῦ ἀγώνα. Δυτικότερα, στὸν τομέα Καλαμά, διατέθηκαν τέσσερα τάγματα εὐζώνων τοῦ 40ου καὶ 42ου Συνταγμάτων Εὐζώνων, τὸ 2ο Τάγμα Πολυβόλων καὶ ἡ ὁμάδα ἀναγνώρισης ἱππικοῦ τῆς Μεραρχίας. Ἀκόμα πιὸ δυτικά, στὸν τομέα Θεσπρωτίας, διατέθηκαν δύο μόλις τάγματα πεζικοῦ (2/24 καὶ 3/24).
Ὁ φόβος ἰταλικῆς ἀπόβασης στὰ νῶτα τῆς τοποθεσίας, ἀνάγκασε τὸν Κατσιμῆτρο νὰ διαθέσει μέρος ἀπὸ τὶς μικρές του ἐφεδρεῖες στὸν τομέα Πρέβεζας-Φιλιππιάδας, οἱ δυνάμεις τοῦ ὁποίου (ἕνα τάγμα πεζικοῦ, ἕνας λόχος πολυβόλων, τέσσερα πυροβόλα τῶν 65 χιλ. καὶ τέσσερα τῶν 75 χιλ.) φρουροῦσαν τὴν ἀκτογραμμή.
Ἐφεδρεία τῆς μεραρχίας ὁρίστηκε τὸ 1/42 ΤΕ καὶ τὰ τμήματα τῆς προκάλυψης, πού, μετὰ τὸ πέρας τοῦ ἐπιβραδυντικοῦ ἀγώνα, θὰ ἔπαιρναν θέσεις πίσω ἀπὸ τὴν τοποθεσία ἀντίστασης.
Στὶς 26 Ὀκτωβρίου, τὸ ἰταλικὸ ραδιόφωνο καὶ οἱ ἐφημερίδες ἄρχισαν νὰ ἐξαπολύουν μύδρους κατὰ τῆς Ἑλλάδας, μεταδίδοντας τὴν εἴδηση ὅτι ἑλληνικὲς «συμμορίες» εἰσέβαλαν στὸ ἀλβανικὸ ἔδαφος καὶ ἄνοιξαν πῦρ κατὰ ἰταλικῶν τμημάτων.
Σύμφωνα μὲ τοὺς Ἰταλούς, ἄλλες ἑλληνικὲς «συμμορίες» τοποθέτησαν βόμβα στοὺς Ἁγίους Σαράντα.
Τὸ συνοριακὸ ἐπεισόδιο ποὺ ζητοῦσε ὁ Μουσολίνι καὶ ἑτοίμασε ὁ Τσιάνο, ὁ πραγματικὸς ἐγκέφαλος πίσω ἀπὸ τὴν ἰταλικὴ ἐπίθεση κατὰ τῆς Ἑλλάδας, εἶχε συμβεῖ. Φυσικά, θὰ ἔπρεπε νὰ εἶναι κανεὶς πολὺ ἀφελὴς γιὰ νὰ πιστέψει τὰ ἰταλικὰ ψεύδη. Οἱ ἡμερήσιες διαταγὲς τῶν ἰταλικῶν μονάδων τὸ φανερώνουν:
«26 Ὀκτωβρίου 1940 – Μεραρχία Φεράρα»Ἀπὸ 19 μηνῶν, στὴν ὀχυρὴ καὶ τραχιὰ αὐτὴ γῆ τῆς Ἀλβανίας χαλυβδώνουμε τὰ ὄπλα καὶ τὶς καρδιὲς μας προσηλωμένοι πρὸς ἕναν σκοπό, ὁ ὁποῖος βρίσκεται πιὰ κοντά. Συγκεντρωμένοι σὲ ἕνα φάτσιο (δέσμη) ἐνεργειῶν καὶ θελήσεων, πεζοί, Μελανοχίτωνες, σκαπανεῖς, ὅλοι, Ἰταλοὶ καὶ Ἀλβανοί, προσηλώνουμε τὸ βλέμμα μας πρὸς τὴν Ἤπειρο. Θὰ κάνουμε νὰ λάμψει ἡ δάφνη τῆς Φεράρα. Μὲ αὐτὴ τὴν πεποίθηση σᾶς κραυγάζω τὴν ἰαχὴ τοῦ ἀγώνα ποὺ εἶναι “Νίκη”. Ἦρθε ἡ ἡμέρα μας καὶ εἶναι ἀνάγκη νὰ νικήσουμε.» Λ. Τζανίνι ὑποστράτηγος».
Πίσω στὰ Ἰωάννινα, ὁ Κατσιμῆτρος, μὲ ἀπόλυτη ψυχραιμία, ἔδωσε τὶς τελικὲς διαταγές. Κατόπιν, ἐπέτρεψε νὰ ἀποχωρήσουν ὅσοι ἀξιωματικοὶ δὲν εἶχαν ὑπηρεσία, καὶ ἀνέβηκε στὸν δεύτερο ὄροφο τοῦ κτιρίου τοῦ στρατηγείου τῆς Μεραρχίας, ὅπου βρισκόταν τὸ σπίτι του. Πρὶν ἀναπαυθεῖ, μίλησε τηλεφωνικὰ μὲ ὅλους τούς διοικητὲς τῶν τμημάτων τῆς προκάλυψης. Ὕστερα, ἥσυχος, ξάπλωσε.
«Τὰ ἡμέτερα τμήματα προκαλύψεως ἀμύνονται τοῦ πατρίου ἐδάφους»
Στὶς 03.45 τῆς 28ης Ὀκτωβρίου στὸ σπίτι τοῦ μέραρχου ἀντήχησε τὸ κουδούνισμα τοῦ τηλεφώνου. Ἡ μικρὴ κόρη τοῦ στρατηγοῦ ἀπάντησε. Ἦταν ἀπὸ τὸ ΓΕΣ. Ζητοῦσαν ἐπειγόντως τὸν Κατσιμῆτρο.
Ὁ στρατηγὸς κατάλαβε.
Πῆρε τὸ ἀκουστικό. Ἦταν ὁ Κορώζης. Εἶπε στὸν Κατσιμῆτρο τί εἶχε συμβεῖ, γιὰ τὸ ἰταλικὸ τελεσίγραφο καὶ τὴν ἀπόρριψή του καὶ γιὰ τὴν ἐπικείμενη ἰταλικὴ εἰσβολή. Ὁ Κατσιμῆτρος ἀρκέστηκε νὰ ἀπαντήσει: «Ἀναφέρατε, παρακαλῶ, στὸν κ. ἀρχιστράτηγο ὅτι ἡ Μεραρχία θὰ ἐκτελέσει τὸ καθῆκον της πρὸς τὴν πατρίδα, ὅπως ἐπιβάλλει ἡ ἐθνικὴ τιμὴ καὶ μὲ τὸν τρόπο ποὺ αὐτὴ γνωρίζει». Ἀμέσως μετά, ὁ στρατηγὸς δρομολόγησε ὅλες τὶς ἀπὸ καιρὸ προετοιμασμένες κινήσεις του. Σὲ λίγες στιγμὲς ὁλόκληρη ἡ VΙΙΙ ΜΠ ἦταν σὲ ἑτοιμότητα.
Οἱ Ἰταλοὶ πάντως δὲν σεβάστηκαν οὔτε τὸ ἴδιο τους τὸ τελεσίγραφο. Ἡ ἰταλικὴ εἰσβολὴ στὴν Ἑλλάδα ἄρχισε ἤδη ἀπὸ τὶς 04.30 τῆς 28ης Ὀκτωβρίου, στὴν Ἤπειρο καὶ στὴν Πίνδο.
Ἔτσι, οἱ Ἰταλοὶ κατόρθωσαν νὰ σκοτώσουν ἕναν καὶ νὰ αἰχμαλωτίσουν τέσσερις Ἕλληνες στρατιῶτες.
Στὴ συντριπτικὴ πάντως πλειοψηφία τῶν περιπτώσεων, οἱ Ἰταλοὶ δὲν πέτυχαν αἰφνιδιασμό. Στὶς 05.30 τὸ πρωὶ τὸ πυροβολικὸ τους ἄρχισε καταιγιστικὸ βομβαρδισμὸ τῶν ἑλληνικῶν θέσεων τῆς τοποθεσίας προκάλυψης, ἰδίως κατὰ τῶν συγκοινωνιακῶν κόμβων καὶ τοῦ στενοῦ στὸ Χάνι Δελβινάκι. Ἀκολούθησε μαζικὴ εἰσβολὴ τοῦ ἰταλικοῦ πεζικοῦ, τὸ ὁποῖο ἀπώθησε τὰ ἑλληνικὰ φυλάκια.
Τὰ ἑλληνικὰ τμήματα τῆς προκάλυψης ἀποσύρθηκαν στὴν πρώτη τοποθεσία ἀνάσχεσης, καὶ ἄρχισαν μὲ πεῖσμα τὸν ἀγώνα. Παράλληλα, τὸ Μηχανικὸ ἀνατίναζε ὅλες τὶς γέφυρες καὶ τὶς ὁδούς, σύμφωνα μὲ τὸ σχέδιο καταστροφῶν. Μόνο ἡ γέφυρα στὸ Χάνι Μπουραζάνι δὲν ἀνατινάχτηκε, λόγω ἐλαττωματικῶν ἐκρηκτικῶν.
Οἱ ἑλληνικὲς δυνάμεις, ἕτοιμες, προετοιμασμένες, περίμεναν τοὺς Ἰταλοὺς καὶ τοὺς ὑποδέχτηκαν μὲ πυκνὰ πυρά. Οἱ ἰταλικὲς φάλαγγες, αἰφνιδιάστηκαν ἀπὸ τὰ ἑλληνικὰ πυρὰ καὶ εἶχαν τὶς πρῶτες τους ἀπώλειες.
Καθὼς ξημέρωνε, ἐμφανίστηκε καὶ ἡ Ἰταλικὴ Ἀεροπορία καὶ ἐκτέλεσε βομβαρδισμοὺς στὴ ζώνη ἐπιχειρήσεων, ἀλλὰ καὶ σὲ ἑλληνικὲς πόλεις, μὲ ἀπώλειες μεταξὺ τῶν ἀμάχων.
Τὴν Ἀεροπορία συναγωνίζεται καὶ τὸ πυροβολικό, τὸ ὁποῖο βομβάρδισε τὴν ἀνοχύρωτη κωμόπολη τῶν Φιλιατῶν, προκαλώντας πολλὰ θύματα μεταξὺ τῶν ἀμάχων. Ὁ ἀγώνας στην πρώτη τοποθεσία ἀνάσχεσης συνεχίστηκε.
Σὲ πολλὲς περιπτώσεις, οἱ ἰταλικὲς δυνάμεις δὲν κατόρθωσαν νὰ θραύσουν τὴν ἀντίσταση τῶν ἀσθενῶν ἑλληνικῶν δυνάμεων, ὅπως στὸ Δελβινάκι, ὅπου ὁ λοχαγὸς Παπακώστας μὲ τοὺς ἄνδρες του ἀπέκρουσαν κάθε ἀπόπειρα τῶν Ἰταλῶν νὰ διεισδύσουν στὴν τοποθεσία.
Ὡστόσο, ἡ ἐχθρικὴ ἀριθμητικὴ ὑπεροχὴ ἀναγκάζει τὰ ἑλληνικὰ τμήματα νὰ συμπτυχθοῦν, γιὰ νὰ μὴν περικυκλωθοῦν. Στὸν τομέα Κόνιτσας-Μέρτζανης, ὁ Φριζὴς κρατᾶ τοὺς Ἰταλούς.
Γιὰ τὴ διάσπαση τῆς τοποθεσίας, οἱ Ἰταλοὶ ρίχνουν γιὰ πρώτη φορὰ στὴ μάχη τὰ ἅρματα μάχης τους. Περὶ τὰ 10 ἅρματα ἐπιτέθηκαν, βάλλοντας συνεχῶς μὲ τὰ πολυβόλα τους. Ξαφνικά, δύο ἀπὸ αὐτὰ βυθίστηκαν στὸ ἔδαφος.
Ἔπεσαν μέσα σὲ μία ἀπὸ τὶς ἀντιαρματικὲς τάφρους τοῦ Μαυρογιάννη. Τὰ ὑπόλοιπα προσπάθησαν νὰ περάσουν ἑκατέρωθεν τῆς τάφρου. Τότε ὅμως ἀκούστηκαν ἐκρήξεις. Εἶχαν πέσει σὲ ναρκοπέδιο.
Ἄλλα δύο ἅρματα ἐξουδετερώθηκαν μὲ τὸν τρόπο αὐτό. Ὅσα ἀπέμειναν σταμάτησαν τὴν κίνησή τους. Τότε ἦρθε ἡ σειρὰ τῆς πυροβολαρχίας τοῦ Βερσῆ. Τὰ ἑλληνικὰ πυρὰ ἀποτελείωσαν ὅσα εἶχαν ἀπομείνει. Ὁ ἐνθουσιασμὸς τοῦ ἑλληνικοῦ πεζικοῦ ἦταν ἀπερίγραπτος. Οἱ ἄνδρες βγῆκαν ἀπὸ τὰ χαρακώματα καὶ ἄρχισαν νὰ φωνάζουν «Ἀέρα»!
Ὡστόσο, ἡ διαταγὴ τῆς Μεραρχίας ἦταν τὰ τμήματα προκάλυψης νὰ ὑποχωρήσουν σταδιακά. Ἔπρεπε αὐτὰ νὰ φθείρουν τὸν ἀντίπαλο, καὶ ὄχι τὰ ἴδια νὰ φθαροῦν ἀνεπανόρθωτα. Ὁ συνταγματάρχης Μαυρογιάννης, ἐπικεφαλῆς τοῦ δικτύου προκάλυψης τῆς Μεραρχίας, ἐπέβλεπε ἀπὸ κοντὰ τὸν ἀγώνα. Σὲ λίγο ὁ ἥλιος ἔγειρε, καὶ ἡ πρώτη μέρα τοῦ πολέμου ἔγινε πιὰ κομμάτι τῆς Ἱστορίας.
Τὸ πρῶτο ἀνακοινωθὲν τῆς ἡμέρας ἀνέφερε στερεότυπα: «Αἱ ἰταλικαὶ στρατιωτικαὶ δυνάμεις προσβάλλουν ἀπὸ τῆς 5.30 πρωινῆς τῆς σήμερον τὰ ἡμέτερα τμήματα προκαλύψεως τῆς ἑλληνοαλβανικῆς μεθορίου. Αἱ ἠμέτεραι δυνάμεις ἀμύνονται τοῦ πατρίου ἐδάφους».
Ἡ πρώτη μέρα τοῦ ἀγώνα ἀναπτέρωσε ἀκόμα περισσότερο τὸ ἠθικὸ τῶν Ἑλλήνων. Ἀντιμετώπισαν μὲ θάρρος τοὺς Ἰταλούς, προκαλώντας τους μάλιστα σοβαρὲς ἀπώλειες. Ἰδιαίτερη σημασία εἶχε καὶ ἡ ἀντιμετώπιση τῶν ἰταλικῶν ἁρμάτων. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ εἶχε μεγάλο ψυχολογικὸ ἀντίκτυπο στοὺς Ἕλληνες μαχητές. Ἔτσι, ὅταν ὁ μητροπολίτης Ἰωαννίνων Σπυρίδων ἐπισκέφθηκε τὰ μαχόμενα ἑλληνικὰ τμήματα γιὰ νὰ τὰ ἐμψυχώσει, βρέθηκε πρὸ ἐκπλήξεως.
Εἶπε μάλιστα γελώντας στὸν συνταγματάρχη Μαυρογιάννη ποὺ τὸν συνόδευε: «Μοῦ φαίνεται, Μαυρογιάννη, ὄτι ἐδῶ ποὺ ἦρθα γιὰ νὰ δῶ τοὺς πολεμιστὲς καὶ νὰ τοὺς δώσω ἐγὼ θάρρος καὶ δύναμη, συνέβη τὸ ἀντίθετο, καὶ μοῦ ἐνέπνευσαν αὐτοὶ τόση δύναμη καὶ πίστη, ὥστε φεύγω ἥσυχος καὶ ἱκανοποιημένος».
Ἡ 29η Ὀκτωβρίου ξημέρωσε μὲ τοὺς Ἰταλοὺς νὰ βρίσκονται σὲ ἐπαφὴ μὲ τὶς ἑλληνικὲς δυνάμεις. Μόνο στὸν παραλιακὸ τομέα, ἡ Μεραρχία διέταξε τὰ ἐκεῖ προκαλυπτικὰ τμήματα νὰ ἀπαγκιστρωθοῦν καὶ νὰ πάρουν θέσεις στὴν κύρια γραμμὴ ἄμυνας, στὴ νότια ὄχθη τοῦ Καλαμᾶ. Ἡ Ἰταλικὴ Ἀεροπορία συνέχισε τὴ δράση της, καὶ βομβάρδισε ἀκόμα καὶ τὸ στρατηγεῖο τῆς Μεραρχίας στὴ θέση Βρύση Πασά.
Εὐτυχῶς, οἱ Ἰταλοὶ βομβάρδισαν μόνο τὶς ἐγκαταλελειμμένες σκηνές, καθὼς ὁ Κατσιμῆτρος εἶχε μεταφέρει τὸ στρατηγεῖο τοῦ νότια του Καλπακίου. Στὸν παραλιακὸ τομέα, οἱ Ἰταλοὶ ἐπιχείρησαν καὶ κατόρθωσαν νὰ περάσουν τὸν Καλαμά. Ἑλληνικὴ ἀντεπίθεση ὅμως τοὺς ἔριξε καὶ πάλι πίσω, στὴ βόρεια ὄχθη. Πίσω τους ἄφησαν 16 νεκρούς.
Στὸ Δελβινάκι ἐπίσης οἱ Ἰταλοί, πιστεύοντας ὅτι οἱ ἑλληνικὲς δυνάμεις εἶχαν ἀποσυρθεῖ, κινήθηκαν νὰ περάσουν τὴ στενωπὸ σὲ πυκνοὺς σχηματισμούς, συνοδεία ἀκόμα καὶ στρατιωτικῆς μουσικῆς.
Ἡ ἐπιτροπὴ ὑποδοχῆς, ὅμως, ἕνας λόχος εὐζώνων, ἐνισχυμένος μὲ δύο πολυβόλα, τοὺς ἀπάντησε δεόντως. Οἱ Ἰταλοὶ κυριολεκτικὰ ἀποδεκατίστηκαν, καὶ γιὰ πρώτη φορὰ τράπηκαν σὲ φυγή.
Ὕστερα ἀπὸ μία ὥρα, ἐκδήλωσαν ἐπίθεση κατὰ τῶν ἑλληνικῶν θέσεων, ἀλλὰ ἀποκρούστηκαν. Νοτιότερα, ὅμως, οἱ Ἰταλοὶ εἶχαν κατορθώσει νὰ ὑπερκεράσουν τὶς ἑλληνικὲς θέσεις.
Ἔτσι, ὁ Κατσιμῆτρος ἀποφάσισε νὰ διατάξει ὅλα τὰ τμήματα τῆς προκάλυψης νὰ ὑποχωρήσουν στὴν τοποθεσία ἀντίστασης. Ἐκεῖ θὰ ἀνασυγκροτοῦνταν καὶ θὰ ἀποτελοῦσαν τὶς ἐφεδρεῖες τῶν τομέων.
Ἤπειρος Προμαχοῦσα
Ἡ ἀπόσυρση τῶν ἑλληνικῶν προκαλυπτικῶν τμημάτων ἀποτέλεσε μία ἀκόμα πρώτου μεγέθους ἔκπληξη γιὰ τοὺς Ἰταλούς, οἱ ὁποῖοι μέχρι ἐκείνη τὴ στιγμὴ ἀντιμετώπισαν ἰσχυρὴ ἀντίσταση.
Τὸ μέγεθος τοῦ αἰφνιδιασμοῦ τους ἦταν δὲ τέτοιο, ὥστε δὲν κατόρθωσαν νὰ λάβουν καν ἐπαφὴ μὲ τὶς ἑλληνικὲς γραμμές. Γιὰ 32 περίπου ὧρες, οἱ ἰταλικὲς δυνάμεις εἶχαν χάσει τὰ ἴχνη τῶν ἑλληνικῶν.
Μόνο τὸ ἑλληνικὸ πυροβολικό, ἔχοντας ἀπὸ πρὶν κανονίσει τὴ βολή του, ἔβαλλε, ὄχι πυκνά, μὰ ἐξαιρετικὰ εὔστοχα κατὰ εἰσβολέων. Στὸ μεταξύ, ὁ Κατσιμῆτρος εἶχε λάβει καλὲς εἰδήσεις ἀπὸ τὸ ΓΕΣ.
Οἱ Βρετανοὶ θὰ κάλυπταν τὶς ἑλληνικὲς ἀκτὲς μὲ τὸ στόλο τους. Ἄρα, ἡ Μεραρχία μποροῦσε νὰ ἀποσύρει τὰ τμήματα ποὺ εἶχε ἀγκιστρώσει νὰ φρουροῦν τὶς ἀκτὲς καὶ νὰ τὰ διαθέσει στὴν κρίσιμη μάχη.
Ἔφτασε ἔτσι ἡ τελευταία μέρα τοῦ Ὀκτωβρίου. Ἀπὸ τὸ πρωὶ τῆς 31ης Ὀκτωβρίου, οἱ Ἰταλοὶ ἐπιδίωξαν νὰ λάβουν στενὴ ἐπαφὴ μὲ τὴν ἑλληνικὴ τοποθεσία ἀντίστασης. Δὲν τὸ κατόρθωσαν, ὅμως, καθὼς τὸ ἑλληνικὸ πυροβολικὸ τοὺς προκάλεσε συντριπτικὰ πλήγματα.
Οἱ Ἰταλοὶ ἐπικέντρωσαν τὴν προσπάθειά τους στὸν παραλιακὸ τομέα, ὅπου, μὲ τὴν ὑποστήριξη πυροβολικοῦ καὶ ὅλμων, ἐπιχείρησαν νὰ περάσουν τὸν Καλαμά. Ἀποκρούστηκαν, μὲ ἀπώλειες, ἀπὸ τὰ ἑλληνικὰ τμήματα. 7
Τὴν ἴδια ὥρα, τὰ ἀλβανικὰ τμήματα τοῦ Ἰταλικοῦ Στρατοῦ λεηλατοῦσαν τὰ ἑλληνικὰ χωριὰ ποὺ κυριεύτηκαν ἀπὸ τοὺς Ἰταλούς. Ἀπὸ τὶς 10.30, τὸ ἰταλικὸ πυροβολικὸ ἄρχισε νὰ βάλλει κατὰ τῆς τοποθεσίας Καλπακίου. Σὲ λίγο ἀκολούθησε καὶ ἡ Ἰταλικὴ Ἀεροπορία. Ὁ βομβαρδισμὸς αὐτὸς δὲν εἶχε ἀποτέλεσμα, καὶ προκάλεσε ἐλάχιστες ἀπώλειες στὰ ἑλληνικὰ τμήματα.
Βορειοτέρα, ἡ κατάσταση γιὰ τὰ ἑλληνικὰ ὄπλα δὲν ἦταν εὐνοϊκή. Τὸ Ἀπόσπασμα Πίνδου εἶχε καμφθεῖ καὶ ὑποχωρήσει, ἀφήνοντας ἀκάλυπτο τὸ δεξὶ πλευρὸ τῆς VΙΙΙ Μεραρχίας.
Γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσει τὴ δυσμενῆ αὐτὴ ἐξέλιξη, τὸ ΓΕΣ εἰδοποίησε τὴ Μεραρχία ὅτι πιθανὸν θὰ ἔπρεπε νὰ ὑποχωρήσει καὶ αὐτή. Ὁ Κατσιμῆτρος βέβαια δὲν σκεφτόταν καν ἕνα τέτοιο ἐνδεχόμενο.
Συγκρότησε τὸ Ἀπόσπασμα Ἀώου, μὲ δύο τάγματα πεζικοῦ, μία πυροβολαρχία, ἕναν οὐλαμὸ τῶν 65 χιλ. καὶ μία διμοιρία πολυβόλων, τὸ ὁποῖο ἔθεσε ὑπὸ τὸν ἑβραϊκῆς καταγωγῆς ἥρωα ἀντισυνταγματάρχη Μ.Φριζή, μὲ ἐντολὴ νὰ καλύψει τὸ δεξιό της Μεραρχίας.
Τὴν ἴδια ὥρα, στὸ ἄλλο ἄκρο τοῦ μετώπου, συνέβη ἕνα ἄλλο σημαντικὸ γεγονός, τεράστιου ἠθικοῦ ἀντίκτυπου. Δύο ἑλληνικὰ ἀντιτορπιλικά, τὰ «Σπέτσαι» καὶ «Ψαρά», μὲ ἐπικεφαλῆς τὸν τότε ἀντιπλοίαρχο Κώνστα, βομβάρδισαν τὶς ἰταλικὲς θέσεις κατὰ μῆκος τῶν ἀκτῶν τῆς Θεσπρωτίας, στὴν περιοχὴ Σαγιάδας.
Τὰ ἑλληνικὰ πλοῖα, σημαιοστολισμένα, βομβάρδισαν γιὰ δύο ὧρες τὶς ἰταλικὲς θέσεις, καὶ κατόπιν ἀποχώρησαν ἀνενόχλητα. Ὁ ἐνθουσιασμὸς τῶν στρατιωτῶν τοῦ παραλιακοῦ τομέα ἦταν ἀπερίγραπτος, καθὼς εἶδαν τὰ δύο μοναχικὰ ἑλληνικὰ ἀντιτορπιλικὰ νὰ ἀψηφοῦν τὸν πανίσχυρο ἰταλικὸ στόλο καὶ νὰ ἐνισχύουν τὸ σκληρὸ ἀγώνα τους.
Ἡ πρώτη ἡμέρα τοῦ Νοεμβρίου κύλησε, μὲ τοὺς Ἰταλοὺς νὰ μὴν μποροῦν ἀκόμα νὰ λάβουν ἐπαφὴ μὲ τὴν ἑλληνικὴ τοποθεσία ἀντίστασης. Ἡ Ἰταλικὴ Ἀεροπορία ἐξαπέλυσε σειρὰ ἐπιδρομῶν.
Οἱ ἀπώλειες τῆς Μεραρχίας ἦταν ἐλάχιστες, περιοριζόμενες σὲ λίγους τραυματίες καὶ μερικὰ τηλεφωνικὰ καλώδια. Παράλληλα μὲ τὴ δράση τῆς Ἀεροπορίας, βομβαρδισμὸ τῶν ἑλληνικῶν θέσεων ἄρχισε καὶ τὸ ἐχθρικὸ πυροβολικό.
Οἱ Ἰταλοί, ὑπὸ τὴν κάλυψη τοῦ βομβαρδισμοῦ, σκόπευαν νὰ προωθήσουν τὶς δυνάμεις, λαμβάνοντας στενὴ ἐπαφὴ μὲ τὴν ἑλληνικὴ ἀμυντικὴ τοποθεσία, μὲ στόχο τὴν ἐξαπόλυση σφοδρῆς, συνδυασμένης ἐπίθεσης πεζικοῦ καὶ ἁρμάτων κατὰ τῆς τοποθεσίας Καλπακίου. Πίσω, τὸ Μηχανικό τους ἀγωνιζόταν νὰ ἐπισκευάσει τὶς ἀνατιναγμένες γέφυρες καὶ τοὺς κατεστραμμένους δρόμους.
Στὴν περιοχὴ τῶν Ἁγίων, ἰταλικὸς λόχος Μηχανικοῦ γκρέμισε ἕνα μικρὸ ἐκκλησάκι τῆς Ἁγ. Παρασκευῆς, γιὰ νὰ ἐπισκευάσει μὲ τὸ ὑλικὸ τὴν ἀνατιναγμένη γέφυρα τοῦ Γόρμου.
Τὸ ἑλληνικὸ πυροβολικὸ ὅμως ἀπάντησε στὴν ἱεροσυλία, μέσω τῆς «πυροβολαρχίας-φάντασμα», ὅπως τὴν ὀνόμασαν οἱ Ἰταλοί, τῶν 105 χιλ. τοὺ λοχαγοῦ Βαμβέτσου. Ἄνοιξε πῦρ ἐναντίον τους ἀπὸ ἀπόσταση 7 χλμ. περίπου, βρίσκοντας ἀκριβῶς τὸ στόχο.
Καίρια ἑλληνικὴ βολὴ σκότωσε 50 Ἰταλοὺς καὶ τραυμάτισε ἄλλους τόσους. Τὸ ἰταλικὸ πυροβολικὸ ἐπιχείρησε νὰ ἀπαντήσει μὲ δύο πυροβολαρχίες. Καὶ αὐτὲς ὅμως ἀναγκάστηκαν νὰ σιγήσουν ἀπὸ τὰ εὔστοχα ἑλληνικὰ πυρά.
Ἀλλὰ καὶ στὴν περιοχὴ τοῦ Παρακάλαμου, ἀπόπειρα ἰταλικοῦ τεθωρακισμένου τμήματος νὰ προελάσει, ἀναχαιτίστηκε ἀπὸ τὸν Κωστάκη.
Ἀπὸ ἀπόσταση 5 χλμ., τὰ ἑλληνικὰ πυροβόλα τίναξαν στὸν ἀέρα ἰταλικὰ ἅρματα καὶ ὀχήματα, ἀναγκάζοντας τὰ ὑπόλοιπα νὰ τρέξουν νὰ καλυφθοῦν. Βορειοτέρα, ὁ Βερσὴς καθήλωνε μὲ τὴ σειρὰ τοῦ τὶς φάλαγγες τῆς Φεράρα. Τὸ ἑλληνικὸ πυροβολικὸ εἶχε καταστεῖ ὁ ἐφιάλτης τῶν Ἰταλῶν ὅλο αὐτὸ τὸ διάστημα.
Τὸ πρωὶ τῆς 2ας Νοεμβρίου, οἱ διαβιβαστὲς τῆς Μεραρχίας ὑπέκλεψαν ἕνα σῆμα τοῦ Ἰταλοῦ διοικητῆ τοῦ ΧΧV Σώματος Στρατοῦ, ἀντιστράτηγου Ρόσι, τὸ ὁποῖο προέτρεπε τὴν Ἰταλικὴ Ἀεροπορία νὰ πλήξει σκληρὰ τὸν ἐχθρό, ἐκμεταλλευόμενη τὴν καλοκαιρία.
Πραγματικά, ἡ Ἰταλικὴ Ἀεροπορία ἐμφανίστηκε μαζικὰ ἐπάνω ἀπὸ τὸ πεδίο τῆς μάχης, χωρὶς ὅμως νὰ ἐπιτύχει τίποτε τὸ ἰδιαίτερο. Μόνο ἡ ἐπίθεσή της κατὰ τῆς πόλης τῶν Ἰωαννίνων στοίχισε τὴ ζωὴ σὲ ἀρκετοὺς ἄμαχους.
Ἡ Ἰταλικὴ Ἀεροπορία βομβάρδιζε τὶς ἑλληνικὲς θέσεις ἐπὶ τρεῖς συνεχόμενες ὧρες. Στὶς 12.00, ἡ Ἀεροπορία ἀποχώρησε καὶ τὴ σκυτάλη ἔλαβε τὸ ἰταλικὸ πυροβολικό. Ἡ Γκραμπάλα, ἡ Ἀσσόνισα, τὰ γύρω ἀπὸ τὸ Καλπάκι ὑψώματα, κάηκαν ἀπὸ τὴν ἰταλικὴ φωτιά. Τουλάχιστον 100 ἰταλικὰ πυροβόλα κάθε διαμετρήματος συμμετεῖχαν στὴν προπαρασκευή, ἐπὶ τρεῖς ὧρες.
Τελικά, γύρω στὶς 15.00, τὸ ἰταλικὸ πυροβολικὸ ἦρε τὰ πυρά του, καὶ τὸ πεζικὸ ἐξόρμησε. Τὸ ἰταλικὸ πεζικὸ ἐξόρμησε σὲ σχηματισμό, πυκνό, ἔτσι ὥστε νὰ διοικεῖται εὔκολα. Σὲ καμία περίπτωση ὅμως ὁ σχηματισμὸς αὐτὸς δὲν ἦταν κατάλληλος γιὰ προσπέλαση ἀπέναντι στὰ ἑλληνικὰ ὄπλα.
Ἀμέσως, τὸ ἑλληνικὸ πυροβολικό, ἔχοντας παρατηρητήρια σὲ ὅλα τὰ δεσπόζοντα ὑψώματα, ἄνοιξε καταχθόνιο πῦρ κατὰ τῶν Ἰταλῶν, προκαλώντας τους συντριπτικὰ πλήγματα καὶ ἀναγκάζοντάς τους, στὶς περισσότερες περιπτώσεις, νὰ καθηλωθοῦν. Ἕνα δὲ συγκρότημα δύο ταγμάτων βλήθηκε τόσο καίρια, ποὺ διαλύθηκε.
Οἱ ἄνδρες του ἐγκατέλειψαν τὰ ὄπλα τους καὶ τράπηκαν σὲ φυγὴ – κατορθώθηκε ἡ ἀνασυγκρότησή τους 20 χλμ. πίσω ἀπὸ τὸ μέτωπο.
Κάποια ἐχθρικὰ τμήματα, ὑποστηριζόμενα ἀπὸ ὅλμους καὶ πολυβόλα, κατάφεραν νὰ πλησιάσουν σὲ ἀπόσταση ἑφόδου ἀπὸ τὶς ἑλληνικὲς θέσεις. Τότε τὸ λόγο ἔλαβαν τὰ Μάνλιχερ, τὰ πολυβόλα καὶ τὰ ὁπλοπολυβόλα τοῦ πεζικοῦ.
Οἱ Ἰταλοὶ καθηλώθηκαν, μὴν μπορώντας νὰ κινηθοῦν οὔτε μπρὸς οὔτε πίσω. Καθὼς πλησίαζε ἡ νύχτα καὶ οἱ Ἰταλοὶ δὲν εἶχαν κατορθώσει τὸ παραμικρό, ἄρχισε νέα ἰσχυρὴ προπαρασκευὴ πυροβολικοῦ. Στόχος 32 ἰταλικῶν πυροβόλων ἔγινε τώρα ἡ Γκραμπάλα.
Τὸ ὕψωμα αὐτὸ βρίσκεται σὲ ἀπόσταση 4 χλμ. περίπου ἀπὸ τὸ Καλπάκι. Ἀποτελοῦσε τὸ ἄκρο δεξιό τῆς τοποθεσίας ἀντίστασης, καὶ κατ’ ἐπέκταση σημεῖο-κλειδὶ τῆς ὅλης τοποθεσίας.
Ἂν ἔπεφτε ἡ Γκραμπάλα, ὁλόκληρη ἡ τοποθεσία τοῦ Καλπακίου θὰ κατέρρεε. Αὐτὸ τὸ γνώριζαν καὶ οἱ Ἰταλοί, οἱ ὁποῖοι, μὲ ὁδηγοὺς Ἀλβανούς, ποὺ γνώριζαν καλὰ τὸ ἔδαφος, ἐπιτέθηκαν αἰφνιδιαστικὰ τὸ βράδυ τῆς 2ας πρὸς 3η Νοεμβρίου κατὰ τῆς Γκραμπάλας, ἐν μέσω σφοδρῆς θύελλας, καὶ κατέλαβαν δύο ἀπὸ τὶς τρεῖς κορυφές της. Ὁ Κατσιμῆτρος στὸ ἄκουσμα τῆς εἴδησης διέταξε ἄμεση ἀντεπίθεση μὲ ὅλες τὶς διαθέσιμες ἐφεδρεῖες.
Τελικά, συγκεντρώθηκαν δύο λόχοι τοῦ 15ου ΣΠ, ὑπὸ τοὺς ἀντισυνταγματάρχη Κυριαζὴ καὶ ταγματάρχη Πανταζῆ.
Οἱ ἑλληνικὲς δυνάμεις ὅμως καθηλώθηκαν ἀπὸ τὴ σφοδρὴ θύελλα. Ὑπὸ αὐτὲς τὶς συνθῆκες ἦταν ἀδύνατο νὰ ἐξαπολυθεῖ ἀντεπίθεση.
Ἡ θύελλα ὡστόσο ἐμπόδισε καὶ τοὺς Ἰταλοὺς νὰ ἐνισχύσουν τὰ ἐπὶ τῆς Γκραμπάλας τμήματά τους. Βορειοτέρα, στὸν Ἀῶο, οἱ ἀλπινιστὲς τῆς «Τζούλια» ἐπιχείρησαν νὰ ἀνατρέψουν τὸ ἀπόσπασμα Φριζὴ καὶ νὰ πλαγιοκοπήσουν τὴν VIII MΠ. Ἀποκρούστηκαν καὶ οἱ δύο ἀπόπειρές τους μὲ ἀπώλειες – 5 νεκροί, 24 αἰχμάλωτοι.
Τὰ ξημερώματα τῆς 3ης Νοεμβρίου, ὁ 1ος καὶ ὁ 7ος Λόχος τοῦ 15ου ΣΠ ἐπιτέθηκαν αἰφνιδιαστικά, καὶ μὲ τὴν ξιφολόγχη καὶ μὲ τὴν ἰαχὴ «Ἀέρα», ἀνέτρεψαν τὰ ἐχθρικὰ τμήματα.
Τὴν ἴδια ὥρα ἕνα ἰταλικὸ τάγμα ἀνέβαινε στὸ ὕψωμα γιὰ νὰ ἐνισχύσει τὸ τμῆμα ποὺ τὸ εἶχε καταλάβει, χωρὶς νὰ γνωρίζει ὅτι αὐτὸ εἶχε ἤδη ἀνατραπεῖ ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ ἀντεπίθεση.
Οἱ ὑποχωροῦντες Ἰταλοὶ καὶ Ἀλβανοὶ ἀναμείχθηκαν μὲ τὸ ἐν λόγω τάγμα, προκαλώντας του σύγχυση. Ἔτσι, ὅταν καὶ αὐτὸ δέχτηκε μὲ τὴ σειρὰ του τὴν ἑλληνικὴ ἐπίθεση, τράπηκε σὲ φυγή. Πιὸ χαμηλά, σὲ μια ἀπὸ τὶς πλαγιὲς τῆς Γκραμπάλας, εἶχε πάρει θέσεις ὁλόκληρο τὸ ἰταλικὸ 47ο ΣΠ. Μὲ τὴν ἀνακατάληψη ὅμως τοῦ ὑψώματος ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες, ἔγινε ἀντιληπτὸ ἀπὸ τοὺς παρατηρητὲς τοῦ πυροβολικοῦ.
Τὸ ἀποτέλεσμα ἦταν τραγικὸ γιὰ τοὺς Ἰταλούς. Τέσσερις ἑλληνικὲς πυροβολαρχίες ἄρχισαν συγκεντρωτικὸ πῦρ ἐναντίον του καὶ τὸ διέλυσαν. Οἱ ἰταλικὲς ἀπώλειες ἐπὶ τοῦ ὑψώματος ἦταν ἐπίσης βαριὲς – 20 νεκροί, 60 τραυματίες καὶ 6 αἰχμάλωτοι. Στὰ χέρια τῶν Ἑλλήνων περιῆλθαν τρία πολυβόλα καὶ τέσσερις ὅλμοι. Οἱ ἑλληνικὲς ἀπώλειες ἀνῆλθαν σὲ 8 νεκρούς καὶ 27 τραυματίες.
Ὡστόσο, ἡ μόνη ἕως τότε ἰταλικὴ ἐπιτυχία -καὶ μάλιστα ἐπιτυχία σοβαρὴ- εἶχε ἀκυρωθεῖ. Μὲ τὸ πρῶτο φῶς τῆς ἡμέρας, τὸ ἰταλικὸ πυροβολικὸ ἄρχισε καὶ πάλι νὰ βάλλει καταιγιστικὰ κατὰ τῶν ἑλληνικῶν θέσεων.
Ἀπὸ τὶς 10.00, στὸ βομβαρδισμὸ συμμετεῖχε καὶ ἡ Ἰταλικὴ Ἀεροπορία. Μὲ τὸ βομβαρδισμὸ αὐτὸ ἡ ἰταλικὴ ἡγεσία ἐπιθυμοῦσε νὰ ἀνοίξει δρόμο στὴν ἐπίθεση τῶν «Κενταύρων» της.
Ὁ βομβαρδισμὸς συνεχίστηκε μὲ τὴν ἴδια ἔνταση μέχρι τὶς πρῶτες ἀπογευματινὲς ὧρες, ὁπότε καὶ ἐμφανίστηκαν ἐμπρὸς ἀπὸ τὸ Καλπάκι 60 περίπου ἰταλικὰ ἅρματα. Τὰ ἅρματα αὐτά, καλυπτόμενα ἀπὸ ἕνα λόχο μοτοσικλετιστῶν, θὰ ἀποτελοῦσαν τὸ πρῶτο κλιμάκιο ἑφόδου κατὰ τοῦ ὑψώματος τοῦ Καλπακίου. Τὰ ἰταλικὰ ἅρματα προχώρησαν, παρὰ τὸ φραγμὸ τοῦ ἑλληνικοῦ πυροβολικοῦ, φτάνοντας σὲ ἀπόσταση 300 μ. ἀπὸ τὶς ἑλληνικὲς θέσεις.
Ἐκεῖ ἀκινητοποιήθηκαν ἀπὸ τὰ ἀντιαρματικὰ φράγματα σιδηροτροχιῶν καὶ ἐπιχείρησαν νὰ κινηθοῦν ἑκατέρωθεν. Καὶ πάλι ὅμως ἔπεσαν σὲ ἀντιαρματικὴ τάφρο καὶ στὴ συνέχεια σὲ ναρκοπέδιο.
Ἀμέσως μετὰ τὴν ἀνατίναξη δύο ἰταλικῶν ἁρμάτων, ἀνέλαβε δράση τὸ ἀντιαρματικὸ συγκρότημα ποὺ εἶχε ὀργανώσει ὁ Κατσιμῆτρος – 8 πεδινὰ πυροβόλα τῶν 75 χιλ., 4 πυροβόλα τῶν 105 χιλ. καὶ 4 ἀντιαρματικὰ πυροβόλα τῶν 37 χιλ.
Τὸ ἀποτέλεσμα ἦταν συντριπτικό. Τὰ ἰταλικὰ ἅρματα τινάζονταν στὸ ἀέρα τὸ ἕνα μετὰ τὸ ἄλλο, τὴν ὥρα ποὺ οἱ Εὔζωνοι τοῦ 40ου ΣΕ ἐπιχειροῦσαν νὰ βγοῦν ἀπὸ τὰ χαρακώματα καὶ νὰ τὰ λογχίσουν! Πολλοὶ κάτοικοι τῶν γύρω χωριῶν ἀνέβηκαν στὰ γύρω ὑψώματα καὶ παρακολουθοῦσαν τὴ μάχη. Βλέποντας δὲ τὴν τύχη τῶν ἰταλικῶν ἁρμάτων, ἄρχισαν ὅλοι μαζὶ νὰ φωνάζουν: «Βάρα τους, κυρ λοχαγέ! Δῶσε τους νὰ καταλάβουν τί πάει νὰ πεῖ Ἑλληνικὸς Στρατός»!
Ὑπὸ αὐτὲς τὶς συνθῆκες, ὅσα ἅρματα «ἐπιβίωσαν», μαζὶ μὲ τοὺς Βερσαλιέρους μοτοσικλετιστές, ὑποχώρησαν ἄτακτα, μὲ τοὺς Ἕλληνες νὰ κραυγάζουν ὄρθιοι «Ἀέρα» καὶ νὰ σφυρίζουν περιπαικτικά. Καταστράφηκαν 9 ἅρματα μάχης, καὶ κυριεύτηκαν 50 μοτοσικλέτες, ἕνα γεφυροφόρο ἅρμα, πολυβόλα, τυφέκια.
Ἐπὶ τόπου μετρήθηκαν 20 Ἰταλοὶ νεκροὶ καὶ περισυνελέγησαν 12 βαριὰ τραυματίες.
Ὡστόσο, φοβούμενος ἐπίθεση κατὰ τοῦ ὑποτομέα Καλαμᾶ μὲ ἅρματα, ὁ Κατσιμῆτρος διέταξε τὰ ἐκεῖ στρατεύματα νὰ ὑποχωρήσουν πίσω ἀπὸ τὴ νότια ὄχθη τοῦ ποταμοῦ. Ἡ ὑποχώρηση ἔγινε χωρὶς οἱ Ἰταλοὶ νὰ ἀντιληφθοῦν τὸ παραμικρό.
Τὰ ξημερώματα τῆς 4ης Νοεμβρίου, οἱ Ἰταλοὶ ἐπιχείρησαν νὰ περάσουν τὸν Καλαμὰ στὸ ὕψος τῆς Βροντισμένης, καὶ τὰ κατάφεραν. Ἄμεση ὅμως ἀντεπίθεση τοῦ 1ου Τάγματος Πολυβόλων τοὺς ἔριξε καὶ πάλι πίσω, μὲ σημαντικὲς ἀπώλειες, κυρίως σὲ πνιγμένους.
Τὸ πρωὶ τὸ ἰταλικὸ πυροβολικὸ ἄρχισε νὰ σφυροκοπᾶ τὴν Γκραμπάλα καὶ τὴν Ἀσσόνισα. Διαρκοῦντος τοῦ βομβαρδισμοῦ τοῦ πυροβολικοῦ, ἐμφανίστηκε καὶ ἡ Ἰταλικὴ Ἀεροπορία, τὰ ἀεροσκάφη τῆς ὁποίας βομβάρδισαν καὶ πολυβόλησαν τὶς ἑλληνικὲς θέσεις ἀπὸ χαμηλὸ ὕψος. Παρ’ ὅλα αὐτά, οἱ Ἰταλοὶ δεν ἀποτόλμησαν νέα ἐπίθεση.
Ἦταν ἐμφανὲς ὅτι συγκέντρωναν ἀκόμα ἰσχυρότερες δυνάμεις, ἐνῶ παράλληλα προσπαθοῦσαν νὰ καταπονήσουν τὶς ἑλληνικές. Ὁ Κατσιμῆτρος φρόντισε νὰ ἐνισχύσει καὶ αὐτὸς τὶς θέσεις του, προωθώντας τὸ 39ο ΣΕ.
Ἐπίσης, διέταξε τὴν ἐκπομπὴ περιπόλων σὲ ὅλη τὴ ζώνη τῆς Μεραρχίας, κυρίως γιὰ ψυχολογικοὺς λόγους. Οἱ ἑλληνικὲς περίπολοι ὅμως αἰφνιδίασαν τοὺς Ἰταλούς, σὲ σημεῖο ὁ Πράσκα νὰ ἀναφέρει ὅτι «οἱ ἡρωικοὶ Βερσαλιέροι ὑπέστησαν ἀπροσδόκητη ἐπίθεση ἀπὸ συντριπτικὰ ὑπέρτερες δυνάμεις»! Βορειοτέρα, οἱ Ἰταλοὶ ἐπιχείρησαν νὰ διασχίσουν τὸν Ἀῶο, ἀλλὰ καὶ πάλι ἀποκρούστηκαν.
Ὡστόσο, ἐπίθεση ἑτοίμαζαν οἱ Ἰταλοὶ καὶ κατὰ τοῦ παραλιακοῦ τομέα. Τὸ Μηχανικό τους κατασκεύαζε γέφυρες γιὰ νὰ περάσουν τὰ τμήματα τὸν Καλαμά, νότια τῶν Φιλιατῶν. Τὸ ἑλληνικὸ πυροβολικὸ ἀντέδρασε καὶ τίναξε στὸν ἀέρα μία ἀπὸ αὐτές.
Τὴν 5η Νοεμβρίου, οἱ Ἰταλοὶ ἦταν ἕτοιμοι νὰ συνεχίσουν τὴν ἐπίθεσή τους τόσο κατὰ τοῦ Καλπακίου, ὅσο καὶ στὸν παραλιακὸ τομέα. Γιὰ τὸ σκοπὸ αὐτό, τὸ πυροβολικὸ τους ἄρχισε σφοδρὸ βομβαρδισμὸ τῶν ἑλληνικῶν θέσεων, συνεπικουρούμενο, λίγο ἀργότερα, καὶ ἀπὸ τὴν Ἀεροπορία.
Ὁ Κατσιμῆτρος εἶχε στὸ μεταξὺ ἐνισχύσει τὴν ἀντιαεροπορική του ἄμυνα, διατάσσοντας τὴν μεταστάθμευση μίας πυροβολαρχίας τῶν 88 χιλ. ἀπὸ τὰ Ἰωάννινα στὸ Καλπάκι. Ἡ πυροβολαρχία αὐτή, ὑπὸ τὸν λοχαγὸ Ζαρονίκο, κατέρριψε δύο ἰταλικὰ βομβαρδιστικά. Σὲ ἕνα ἀπὸ αὐτὰ βρέθηκαν δύο δέματα μὲ μαῦρα μαντίλια.
Ἀπορημένος ὁ Κατσιμῆτρος, ρώτησε Ἰταλοὺς αἰχμαλώτους γιὰ τὴ σημειολογία τους, κι ἐκεῖνοι τοῦ ἀπάντησαν ὅτι τὰ μαντίλια θὰ τὰ ἔριχναν τὰ ἀεροπλάνα πάνω ἀπὸ τὰ Ἰωάννινα γιὰ νὰ τρομοκρατήσουν τὸν πληθυσμό, ὁ ὁποῖος ὑποτίθεται θὰ πενθοῦσε τοὺς χιλιάδες νεκρούς του.
Γύρω στὶς 14.30, οἱ Ἰταλοὶ ἐξαπέλυσαν τὴν ἀναμενόμενη ἐπίθεσή τους. Στὸν τομέα τοῦ Καλπακίου, τὰ ἐπιτιθέμενα τμήματά τους διαλύθηκαν ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ πυροβολικό, πρὶν καν προλάβει τὸ ἑλληνικὸ πεζικὸ νὰ ἀνοίξει πῦρ.
Στὸν κεντρικὸ τομέα, οἱ Ἰταλοὶ κατάφεραν νὰ περάσουν τὸν Καλαμά, ἀλλὰ ἑλληνικὴ ἀντεπίθεση τοὺς ἔριξε καὶ πάλι μέσα καὶ πέρα ἀπὸ τὸν ποταμό. Νέα ἐπίθεση στὸ ὕψος τοῦ χωριοῦ Παρακάλαμου, ὑποστηριζόμενη ἀπὸ ἐπιλαρχία ἁρμάτων, ἀπέτυχε ἐπίσης παταγωδῶς καὶ 15 ἅρματα ἐγκαταλείφθηκαν – ἀργότερα κυριεύτηκαν ἀπὸ τις ἑλληνικὲς δυνάμεις.
Ἡ μόνη ἰταλικὴ ἐπιτυχία ἐπετεύχθη στὸν παραλιακὸ τομέα. Ἐκεῖ οἱ Ἰταλοὶ πέρασαν μὲ ἰσχυρὲς δυνάμεις τὸν ποταμὸ καὶ ἀνέτρεψαν ἕνα μοναχικὸ ἑλληνικὸ τάγμα. Ὁ Κατσιμῆτρος διέταξε τότε τὰ ἐκεῖ τμήματα νὰ συμπτυχθοῦν νοτιότερα, καλύπτοντας τὴν ὁδὸ Ἠγουμενίτσας-Μαργαριτίου.
Σὲ περίπτωση ποὺ οἱ Ἰταλοὶ διασποῦσαν καὶ αὐτὴ τὴν τοποθεσία, τὰ ἑλληνικὰ τμήματα θὰ ὑποχωροῦσαν πίσω ἀπὸ τὸν ποταμὸ Ἀχέροντα. Ἐκεῖ ὄφειλαν νὰ κρατήσουν πάση θυσία τὸν ἐχθρό.
Τὸ ἀπόγευμα τῆς 5ης Νοεμβρίου, οἱ Ἰταλοὶ ἐξαπέλυσαν καὶ νέα ἐπίθεση κατὰ τοῦ Καλπακίου, μὲ τὴν ὑποστήριξη τοῦ πυροβολικοῦ.
Τὸ ἑλληνικὸ πυροβολικὸ ἀπάντησε μὲ σφοδρότητα. Ἡ πυροβολαρχία τοῦ Βαμβέτσου μάλιστα τίναξε στὸν ἀέρα ἰταλικὸ παρατηρητήριο καὶ τοὺς ἐντὸς αὐτοῦ ἔξι Ἰταλοὺς ἀξιωματικούς.
Κατόπιν τούτου, ἡ ἰταλικὴ ἐπίθεση ἐκφυλίστηκε. Τὸ βράδυ οἱ Ἕλληνες διαβιβαστὲς ὑπέκλεψαν ἰταλικὰ σήματα, ποὺ ἔκαναν λόγο γιὰ ἀναστολὴ τῶν ἐπιθέσεων, μέχρι τὴν ἄφιξη ἐνισχύσεων.
Μιλοῦσαν μάλιστα καὶ γιὰ τὶς μέχρι τότε ἰταλικές ἀπώλειες, ἀνεβάζοντάς τες στοὺς 2.228 ἄνδρες, καὶ αὐτὰ μόλις ἑπτὰ ἡμέρες ἀπὸ τὴν εἰσβολὴ καὶ 56 ὧρες ἀπὸ τὴν ἔναρξη τῆς πραγματικῆς μάχης.
Ἡ ἑπόμενη ἡμέρα πέρασε σχετικὰ ἤρεμα. Οἱ Ἰταλοὶ ἔλειχαν ἀκόμα τὶς πληγές τους, καὶ μόνο στὸν τομέα Βροντισμένης ἀποτόλμησαν ἐπίθεση, ἡ ὁποία κατεπνίγη ἐν τῆ γενέσει της ἀπὸ τὸ ἐξαίρετο ἑλληνικὸ πυροβολικό.
Στὸν παραλιακὸ τομέα, οἱ Ἰταλοί, ἀφοῦ κατέλαβαν τὴν Ἠγουμενίτσα, προήλασαν νοτιότερα, χωρὶς νὰ ἐπιτύχουν ἐπαφὴ μὲ τὰ ἑλληνικὰ τμήματα ποὺ ἔπαιρναν θέσεις στὸν Ἀχέροντα. Τμῆμα ὡστόσο τῆς Ἠγουμενίτσας πυρπολήθηκε ἀπὸ τοὺς Ἰταλοὺς καὶ τοὺς Ἀλβανούς.
Οἱ Ἰταλοὶ πάντως δὲν εἶχαν ἀκόμα παντελῶς ἀπογοητευθεῖ. Ἔτσι, τὴν 7η Νοεμβρίου ἐξαπέλυσαν τὴν σοβαρότερη ἴσως ἐπίθεσή τους κατὰ τῆς τοποθεσίας Καλπακίου. Οἱ προσπάθειές τους ἐπικεντρώθηκαν καὶ πάλι κατὰ τῆς Γκραμπάλας καὶ τῆς Ἀσσόνισας. Οἱ πρῶτες ἰταλικὲς ἐπιθέσεις ἀποκρούστηκαν μᾶλλον εὔκολα καὶ μὲ σοβαρὲς γιὰ τοὺς Ἰταλοὺς ἀπώλειες.
Τὸ βράδυ, ὅμως, νέα ἰταλικὴ ἐπίθεση, ὑποστηριζόμενη ἀπὸ σφοδρὰ πυρὰ πυροβολικοῦ, κατόρθωσε νὰ ἀνατρέψει τὰ ἑλληνικὰ τμήματα στὴν Γκραμπάλα καὶ νὰ καταλάβει μέρος τοῦ ὑψώματος.
Σχεδὸν ἀμέσως ἐξαπολύθηκε ἀντεπίθεση δύο ἑλληνικῶν λόχων, ὑπὸ τὸν ταγματάρχη Πανταζῆ. Μὲ τὴ λόγχη καὶ τὶς χειροβομβίδες, φωνάζοντας «Ἀέρα», τὰ ἑλληνικὰ τμήματα ξεχύθηκαν στὴ γυμνὴ βουνοπλαγιά. Ἀκολούθησε πραγματικὰ μάχη ἐκ τοῦ συστάδην. Οἱ ἀντίπαλοι πιάστηκαν στὰ χέρια. Πολεμοῦσαν ἀκόμα καὶ μὲ τὰ χέρια, ἀκόμα καὶ μὲ τὰ δόντια.
Στὸ τέλος ὅμως οἱ Ἰταλοὶ λύγισαν. Οἱ Ἕλληνες φάνηκαν πολὺ καλύτεροί τους. Τουλάχιστον 46 νεκροὶ Ἰταλοὶ καταμετρήθηκαν. Ἄλλοι 7 αἰχμαλωτίστηκαν. Στὰ χέρια τῶν Ἑλλήνων ἔπεσαν ἐπίσης 5 ὅλμοι, 3 πολυβόλα, 4 ὁπλοπολυβόλα, τυφέκια καὶ πυρομαχικά.
Οἱ Ἰταλοὶ ἀνῆκαν στὸ περίφημο 47ο ΣΠ, τὸ λεγόμενο «Σύνταγμα Θανάτου». Οἱ Ἕλληνες εἶχαν 9 νεκροὺς καὶ 29 τραυματίες. Ἀνάμεσα στοὺς νεκροὺς ἦταν καὶ ὁ ἀνθυπολοχαγὸς Νίκος Χατζόπουλος, ἕνας πραγματικὸς Ἕλληνας. Πρῶτος ὅρμησε στὴ φωτιά, ἐπικεφαλῆς τῶν ἀνδρῶν, ἐμψυχώνοντάς τους καὶ δίνοντάς τους τὸ παράδειγμα τῆς αὐτοθυσίας. Ὁλόκληρο τὸ 15ο ΣΠ τὸν ἔκλαψε.
Ἡ ἐπίθεση αὐτὴ ἀποτέλεσε τὸ κύκνειο ἄσμα τῆς ἰταλικῆς ἐπίθεσης κατὰ τῆς τοποθεσίας Καλπακίου. Ἡ ἑλληνικὴ ἄμυνα συνέτριψε τὶς ἰταλικὲς δυνάμεις καί, πάνω ἀπὸ ὅλα, τὴν ἰταλικὴ ἀλαζονεία.
Ἡ νίκη τοῦ Καλπακίου εἶχε ἐξαιρετικὴ σημασία. Πέραν τοῦ ὅτι ματαίωσε σὲ καθαρὰ στρατιωτικὸ ἐπίπεδο τὴν ἀπόπειρα διείσδυσης τῶν Ἰταλῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔδαφος, εἶχε καὶ τεράστιο ψυχολογικὸ ἀντίκτυπο καὶ στὰ δύο στρατόπεδα, ἀλλὰ καὶ στὸν κόσμο ὁλόκληρο.
Ἡ ἥττα στὸ Καλπάκι ἀποτέλεσε ἐξαιρετικὰ δυσάρεστη ἔκπληξη γιὰ τὴν ἰταλικὴ ἡγεσία, πολιτικὴ καὶ στρατιωτική. Ἡ σιγουριὰ τῶν Ἰταλῶν γιὰ ἕναν γρήγορο, «εὐχάριστο» πόλεμο, διαψεύστηκε, μὲ τραγικὰ μάλιστα ἀποτελέσματα. Ἡ νίκη ἔστεψε τὰ Ἑλληνικὰ Ὄπλα.
Ὁ Ἰωάννης Μεταξὰς στὸ ἄκουσμα τῆς νίκης πῆγε καὶ προσευχήθηκε μόνος του στὸ παρεκκλήσι τῆς Μητρόπολης. Τὸ ΟΧΙ ποὺ εἶπε, εἶχε γραφτεῖ καὶ μὲ τὸ αἷμα τῶν ἐχθρῶν τῆς Ἑλλάδας.
Πηγή:Ρωμνιὸς , Ῥωμαίϊκο Ὁδοιπορικό , Ἅγιος Δημήτριος Κουβαρὰ
