από το περιοδικό της Ιεράς Μητροπόλεως Γρεβενών, «Όσιος Νικάνωρ», τεύχος 293, Μάιος 2010
Και πάλι η Τέχνη στην υπηρεσία της ιδεοληψίας! Την αλεξανδρινή μαθηματικό και νεοπλατωνική φιλόσοφο Υπατία παρουσιάζει η χολλυγουντιανή υπερπαραγωγή «Αgora». Το σκηνικό συνθέτουν πολιτικές αναταραχές, θρησκευτικές διαμάχες, αλλά και ένα ερωτικό τρίγωνο. Και καθώς «οι χριστιανοί κυνηγάνε Εβραίους και λάτρεις των αιγυπτίων θεών» (!), η Υπατία πέφτει στα χέρια του χριστιανικού όχλου, πού τη διαμελίζει, ενώ ενοχοποιείται και ο πατριάρχης Αλεξανδρείας Κύριλλος. Σκηνοθέτης και πρωταγωνίστρια ομολογούν ότι η Ιστορία της Υπατίας αποκτά ιδιαίτερη επικαιρότητα σήμερα. Η δεύτερη, βρετανίδα ηθοποιός, -θεωρεί ότι η Υπατία ήταν Αιγύπτια- δηλώνει: «Έχουμε τεχνολογική και ιατρική πρόοδο, αλλά όσον άφορα τα φονικά στο όνομα ενός θεού, ο φονταμενταλισμός εξακολουθεί να βασιλεύει». Ο χιλιανός σκηνοθέτης ομολογεί: «Μεγάλωσα χριστιανικά, μετά έγινα αγνωστικιστής και κατέληξα άθεος». Με την κινηματογραφική ταινία ανέλαβαν να ρίξουν φως στην πολύπτυχη υπόθεση της Υπατίας.
Μία άλλη πρόκληση έρχεται από τον φετινό εορτασμό των Τριών Ιεραρχών. Είναι γνωστό ότι από το 1841 η 30ή Ιανουαρίου, ήμερα μνήμης των Τριών Ιεραρχών, καθιερώθηκε ως ήμερα αφιερωμένη στην ελληνοχριστιανική Παιδεία και τα Γράμματα. Επισημοποιήθηκε έτσι έθιμο πού ίσχυε ακόμη και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Έκτοτε οι Τρεις Ιεράρχες θεωρούνται προστάτες της Παιδείας. Φέτος όμως την ήμερα των Τριών Ιεραρχών περιπαθείς νοσταλγοί του αρχαιοελληνικού παρελθόντος οργάνωσαν εκδηλώσεις, συμμετέχοντας -σύμφωνα με τις ανακοινώσεις τους- στη γιορτή των Γραμμάτων προς τιμήν... της Υπατίας. Παλαιότερα λασπολογούσαν τους εορταζόμενους αγίους και ζητούσαν από τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς να απέχουν από τη γιορτή τους. Αφού απέτυχαν οι προσπάθειες τους, τώρα επιζητούν μετάλλαξη της εορτής, καθιέρωση νέου εορτολογίου και ουσιαστικά κατάργηση της μεγάλης ημέρας της Παιδείας μας, πού συνδέεται άρρηκτα με την μνήμη των Τριών Ιεραρχών.
Πώς, λοιπόν, έχει η Ιστορία της Υπατίας, την οποία οι λάτρεις της χαρακτηρίζουν «εθνομάρτυρα»; Θυγατέρα του περίφημου αλεξανδρινού μαθηματικού Θέωνος η Υπατία μετά τις σπουδές της στις νεοπλατωνικές σχολές του Πρόκλου και του Ιεροκλέους επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια, όπου επίσης διέπρεψε. Ο ιστορικός Σωκράτης παραδίδει ότι «έφτασε σε τέτοια ύψη ευρυμάθειας ώστε ξεπέρασε όλους τους φιλοσόφους της εποχής της, ανέλαβε την πλατωνική σχολή πού είχε ιδρύσει ο Πλωτίνος και έδινε τις φιλοσοφικές της διαλέξεις σε όλους εκείνους πού ήθελαν να την ακούσουν». Μεταξύ των μαθητών της, πού την θαύμαζαν, συγκαταλέγονται και δύο επίσκοποι· ένας εξ αυτών ο επίσκοπος Πτολεμαΐδος Συνέσιος της απευθύνει έξι επιστολές. «Στην πραγματικότητα (η Υπατία) συμπαθούσε τον χριστιανισμό», παρατηρεί η πολωνικής καταγωγής ιστορικός Maria Dzielska (Υπατία η Αλεξανδρινή, σ. 193).
Στις ήμερες της στην Αλεξάνδρεια συνέβαιναν συχνά εξεγέρσεις, πού κατέληγαν σε κακοποιήσεις αντιπάλων και σε φόνους. Γι' αυτό ευθύνονταν οι κοινωνικές διαφορές του πληθυσμού, καθώς και το μωσαϊκό φυλών, πολιτισμών και θρησκειών, με επικρατέστερους τους «εθνικούς». Κατά τη διάρκεια μιας τέτοιας διαφωνίας μεταξύ χριστιανών και Εβραίων ό έπαρχος της πόλης Ορέστης, πού βρισκόταν σε διαμάχη με τον πατριάρχη Κύριλλο, χαριζόμενος στους Εβραίους συνέλαβε και κακοποίησε τον χριστιανό γραμματοδιδάσκαλο Ιέρακα. Ο Κύριλλος, στον οποίο συμπαραστέκονταν πεντακόσιοι παραβαλάνοι (=εργαζόμενοι στο κοινωνικό έργο της Εκκλησίας) προειδοποίησε τους Εβραίους να μην προκαλούν. Οι ταραχές όμως γενικεύθηκαν, με αποτέλεσμα τη σφαγή χριστιανών, τη δήμευση περιουσιών μερικών Εβραίων και την εκδίωξη τους. Μεταξύ των άλλων θυμάτων συμπεριλαμβάνεται και ο μοναχός Αμμώνιος, τον οποίο ο Ορέστης συνέλαβε και βασάνισε μέχρι θανάτου και ο Κύριλλος τον τίμησε ως μάρτυρα. Στο μεταξύ κάποιοι «άφρονες», στρεφόμενοι κατά του έπαρχου Ορέστη, συνέλαβαν και φόνευσαν με φρικτό τρόπο την εξηντάχρονη τότε Υπατία, η όποια στήριζε τον έπαρχο και θεωρούνταν υπεύθυνη για την έλλειψη συνεργασίας μεταξύ των δύο ανδρών.
Ασφαλώς πρόκειται για ειδεχθή δολοφονία μιας ιδιαίτερα προικισμένης προσωπικότητας· σύμφωνα όμως με την πλειονότητα των ειδικών επιστημόνων πρέπει να χαρακτηριστεί ως πολιτική. Είχε να κάνει με την πολιτική ζωή της Αλεξάνδρειας ενώ «οι φρικαλεότητες αυτές αποδοκιμάστηκαν ακόμα και από ένθερμους χριστιανούς» (βλ. Chuvin Pierre, οι τελευταίοι εθνικοί, σ. 112). «Στόχος δεν ήταν το πρόσωπο της Υπατίας», το όποιο θαύμαζαν οι χριστιανοί, «αλλά η (υποτιθέμενη) στάση της» (βλ. π. Γεωργίου Δ. Μεταλληνού, Παγανιστικός Ελληνισμός, σ. Ι42).(1)
Εξάλλου ο όχλος της Αλεξάνδρειας δεν ευθύνεται μόνον για τον αποτρόπαιο φόνο της Υπατίας, αλλά και για τον εξίσου φριχτό θάνατο του αρειανού επισκόπου Γεωργίου επί των ήμερων του Ιουλιανού το 361, όπως και για τη δολοφονία του Πατριάρχη Προτερίου το 457. Σε όλες τις περιπτώσεις, «τα πτώματα τους, όπως έγινε και με την Υπατία, σύρθηκαν μέσα σε ολόκληρη την πόλη και μετά παραδόθηκαν στην πυρά», ενώ οι υπεύθυνοι διέφυγαν την τιμωρία, κάτι πού «συμβαίνει συχνά σε περιπτώσεις ταραχών» (βλ, Μ. Dzielska, δ.π., σ. 184-185). Στη χρονογραφία του Θεοφάνη για τα χρόνια του αγίου Κυρίλλου αναφέρεται επίσης η δολοφονία του έπαρχου Καλλίστου το 421/2, η εξέγερση του 435/6, οπότε σκοτώνονται πεντακόσιοι κάτοικοι και η δολοφονία του έπαρχου Χαρμόσυνου το 443 (εκ. Ε. de Boor, 85, 92, 96).
Για την εποχή του Κυρίλλου (2) στο φόνο της Υπατίας τη μοναδική σαφή κατηγορία κατά του πατριάρχη και των χριστιανών της Αλεξάνδρειας απευθύνει ο εθνικός - κατά τον Βαλέτα «μισόχριστος» - Δαμάσκιος έναν αιώνα αργότερα (6ος αι.). Ο δυσμενώς διακείμενος προς τον Κύριλλο και φιλικά προς τους σχισματικούς Νοβατιανούς ιστορικός Σωκράτης, χωρίς να απαγγέλλει κατηγορία συνενοχής στον Κύριλλο, σημειώνει μόνον: «Τούτο ου μικρόν μώμον Κυρίλλω και τη Αλεξανδρέων εκκλησία ειργάσατο». «Καμία ιστορική πηγή δεν αποδίδει άμεσα ευθύνη στον Κύριλλο», τονίζει ο Στ. Παπαδόπουλος (Άγιος Κύριλλος, σ. 30). Το γεγονός «ότι ο Κύριλλος είχε οποιαδήποτε συμμετοχή σε αυτή τη θηριωδία, δείχνει να αποτελεί μια αστήρικτη συκοφαντία», διευκρινίζει ο J. C. Robertson· «η άμεση σύνδεση του αγίου Κυρίλλου με το επεισόδιο στερείται κάθε ουσιαστικής αποδείξεως», συμπληρώνει ο μακαριστός π. Γεώργιος Φλορόφσκυ. «Αν πράγματι ευθυνόταν ο Κύριλλος, ο αρειανιστής Φιλοστόργιος, επίσης σύγχρονος της Υπατίας, ο όποιος εκφράζεται υβριστικά για τους Ορθοδόξους, δεν θα παρέλειπε να στιγματίσει τον δογματικό του αντίπαλο Κύριλλο (βλ. Παναγιώτη Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμ. Δ', σ. 342). Σύμφωνα με τον Στ. Παπαδόπουλο, η ευθύνη του Κυρίλλου, «αν υπάρχει, πρέπει να περιορισθεί στο ότι δεν κατόρθωσε ν' απομονώσει ή ν' αποθαρρύνει τους φανατικούς χριστιανούς».(3)
Σχετικά με τους ισχυρισμούς ότι ο θάνατος της Υπατίας οριοθετεί την εποχή της «παρακμής του πνεύματος» η Dzielska σημειώνει: «Η ειδωλολατρία δεν εξαφανίστηκε μαζί με την Υπατία, όπως δεν εξαφανίστηκαν τα μαθηματικά και η ελληνική φιλοσοφία. Μετά τον θάνατο της ο φιλόσοφος Ιεροκλής άρχισε μία μάλλον εντυπωσιακή ανάπτυξη εκλεκτικού νεοπλατωνισμού στην Αλεξάνδρεια... Διατηρήθηκε επίσης ο παγανισμός». Και ακόμη «ολόκληρη στρατιά αξιόλογων γυναικών ασχολήθηκε με τη μελέτη της φιλοσοφίας τόσο στην αρχαιότητα όσο και στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο» (βλ. ο.π., σ. 194-195, 206).
Τέλος, ο θρύλος της Υπατίας, ο όποιος εμφανίζεται στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία κατά την εποχή του διαφωτισμού με προφανείς σκοπούς, στη μετανεωτερική εποχή χρησιμοποιείται και εκτοξεύεται από τους νεοπαγανιστές ως μύδρος κατά της Εκκλησίας και των εκπροσώπων της. Ανιστόρητες και άδικες οι κρίσεις των κατηγόρων αποκαλύπτουν την ταυτότητα εκείνων πού τις χαλκεύουν. Άλλα «αδικίαν φεύγειν», συμβούλευε ο Κλεόβουλος ο Ρόδιος.
1. Αξίζει να σημειωθεί ότι τον τελευταίο καιρό φαίνεται να κερδίζει έδαφος η άποψη ότι η Υπατία είναι το ίδιο πρόσωπο με την παρθενομάρτυρα αγία Αικατερίνη.
2. Ο Κύριλλος συνδεόταν φιλικά με μορφωμένους εθνικούς.
3. Μεγάλες ευθύνες καταλογίζονται και στον Ορέστη, αφού με την αδιαλλαξία του δεν μπόρεσε να επιβάλει την τάξη στη σπαρασσόμενη Αλεξάνδρεια.
