Ένας από τους αναρίθμητους Αγίους της Ορθοδοξίας, είναι και ο άγνωστος Όσιος Σοφιανός Επίσκοπος Δρυϊνουπόλεως, που έδρασε στη Βόρειο Ήπειρο στη σημερινή Νότιο Αλβανία. Ο ιεράρχης αυτός, ήταν μια διακεκριμένη θρησκευτική φυσιογνωμία και ένας μεγάλος αγωνιστής σε δύσκολους καιρούς. Η μορφή και το έργο του, επηρέασαν τόσο τη ζωή και την ιστορία της Πολύτσανης, όσο και της Ηπείρου γενικότερα. Οι αγώνες του, με επίκεντρο την Πολύτσανη, σφράγισαν την πορεία αυτού του τόπου. Η συμβολή του, στο σταμάτημα της εξώμοσης (δηλ. στην άρνηση με την βία του χριστιανισμού και αποδοχής του μουσουλμανισμού) στην Ήπειρο, υπήρξε αποφασιστική. Πολλοί τον ονομάζουν Απόστολο, Πρόδρομο του Κοσμά του Αιτωλού και ισάξιό του. Σημασία πάντως έχει ότι ο Άγιος Σοφιανός, κατέχει ξεχωριστή θέση στους ήρωες και τους μάρτυρες της οικουμενικής ορθοδοξίας. Για την ευρύτερη περιοχή της Πολύτσανης, ο ιεράρχης Σοφιανός, αποτελεί την ηρωικότερη μορφή και τον εξοχότερο μάρτυρα και αναδεικνύεται ο ακατάβλητος υπερασπιστής και ο φύλακας άγιός της.
Το 1672 ίδρυσε μοναστηριακή σχολή στον Άγιο Αθανάσιο της Πολύτσανης. Αργότερα παραιτείται από τον επισκοπικό θρόνο και γίνεται μεγαλόσχημος μοναχός στην Μονή Αγίου Αθανασίου. Από εκεí, με τη θαρραλέα και εμπνευσμένη διδασκαλία του, θέρμανε τις ψυχές των Χριστιανών, τους ξεσήκωσε, συγκρότησε ένοπλες ομάδες και κατόρθωσε να αποκρούσει βίαια και δυναμικά τους εχθρούς της πίστης και του γένους και να σταματήσει τον εξισλαμισμό, που απειλούσε όλη την ευρύτερη επαρχία που ποίμαινε ως αρχιερέας.
Σύμφωνα με τον Μπαρά «αργότερα η κατάσταση έγινε εκρηκτική και οι αρνησίθρησκοι επικίνδυνα απειλητικοί. Τότε ο Σοφιανός δεν μπόρεσε να κρατηθεί περισσότερο στα παρασκήνια. Έζωσε το σπαθί του κι επήρε δίπλα τα βουνά, δίπλα τα κορφοβούνια της Νεμέρτσικας. Βρέθηκε από τους πρώτους εκεί, που τον καλούσε το καθήκον της τιμής, ανάμεσα στο αγωνιζόμενο ποίμνιό του, και το εσκέπασε με τις ηγετικές του φτερούγες. Έστησε λοιπόν το λημέρι του στο Μοναστήρι του Άη – Θανάση στην Πολύτσιανη». Και ο Μπαράς λέει ακόμα: «Άρα ο Παπά Γιάννης από τις απάτητες βουνοπλαγιές της Μουργκάνας και ο Σοφιανός από τα ψηλώματα της Νεμέρτζικας, μαζί με τους άλλους αφανείς ήρωες και το ανώνυμο και αλογάριαγο πλήθος των αγωνιστών, εκράτησαν την Ρωμιοσύνη και Χριστιανοσύνη εκεί απάνω στα βόρεια μέρη της Ηπείρου».
Σύμφωνα με τον Γερμανό γεωγράφο Α. Philippson ο επίσκοπος Σοφιανός: «παραιτηθείς ήλθε στην Μονή του Αγίου Αθανασίου Πολύτσανης, για να διδάξει τους περιοίκους και να τους ενίσχυση αυτούς στην εγκαρτέρηση και την αποτροπή του κινδύνου της εξωμοσίας και αν στην Ήπειρο υπάρχουν χριστιανοί και το μακραίωνο ελληνικό στοιχείο, αυτό οφείλεται στον σημαντικό αυτό επίσκοπο». Με τα δραστικά αυτά μέτρα ο όσιος Σοφιανός αναχαίτισε τον ομαδικό εξισλαμισμό και έσωσε ολόκληρη την Ήπειρο, στη μεταβατική αυτή εποχή. Ο κατεξοχήν ιστοριοδίφης της Ηπείρου Π. Αραβαντινός σημειώνει: «Ο σεβάσμιος ούτος ανήρ τα μέγιστα συνετέλεσεν εις αναχαίτισιν του χειμάρρου της εξωμοσίας του απειλούντος να κατακλύσω ολόκληρον την Ήπειρον».
Ο Λαμπρίδης επίσης για το θέμα παρατηρεί: «Εάν η οσημέραι παρατηρουμένη πρόοδος του Ισλαμισμού δεν ανεχαιτίζετο υπό του ιερού τούτου αποστόλου και δεν απεμακρύνοντο εκ του τμήματος τούτου οι εξωμοτούντες, δεν θα εισέδυεν αρά γε ο Ισλαμισμός εις Πωγώνι βραδύτερον και εις Ζαγόριον, καίτοι οι κάτοικοι αμφοτέρων των τμημάτων αγνοί Έλληνες είναι;».
Άλλος ένας βαθύς γνώστης της ηπειρωτικής ιστορίας, ο Φάνης Μιχαλόπουλος, σε μία σημαντική μελέτη για τον όσιο Σοφιανό, γράφει ως συμπέρασμα: «Όταν ο Ελληνισμός κινδύνευε να χαθεί στην Ήπειρο, εξαιτίας των αθρόων εξισλαμισμών, υπήρξεν ο πρώτος που ορθώθηκε εναντίον του μιάσματος και με τις ομιλίες του και τη θεία του έξαρση, κατώρθωσε να το σταματήσει. Αν στο αλύτρωτο εκείνο τμήμα της Βορείου Ηπείρου σώζονται Έλληνες, αυτό οφείλεται στον άγιο Σοφιανό και στον κατόπιν μεγάλο εθναπόστολο πάτερ Κοσμά, που κι ’ αυτός περιηγήθηκε τα μέρη εκείνα και τα ενίσχυσε στο θρησκευτικό κι’ εθνικό πεδίο. Ο Σοφιανός πρέπει να αριθμηθεί μεταξύ των μεγάλων αναγεννητών της εθνότητας».
Για να εκτιμήσει κανένας, το έργο του Σοφιανού σ' όλες του τις διαστάσεις, πρέπει πρώτα να γνωρίσει την εποχή του. Στις αρχές του ΙΖ αιώνα, νέος κίνδυνος προβάλλει απειλητικά στην περιοχή της μέσης Ηπείρου. Η περίοδος αυτή, είναι για την Ήπειρο γενικά, από τις πιο φοβερές της ιστορίας της, γιατί είχε ν' αντιμετωπίσει ένα οργανωμένο κίνημα ομαδικών εξισλαμισμών, που επέβαλαν οι Τούρκοι, για να εξαφανίσουν την ελληνοχριστιανική υπόσταση των Ηπειρωτών. Το ρεύμα της εξώμοσης, στις αρχές του 17ου αιώνα, είχε πάρει τέτοια έκταση στις περιοχές της σημερινής Βορείου Ηπείρου, ώστε, κατά τον Αραβαντινό υπήρχε κίνδυνος, να κατακλύσει όλη την Ήπειρο και κατά τον Ιταλό περιηγητή Monteatvano, υπήρχε φόβος εξισλαμισμού, όλων των κατοίκων των περιοχών αυτών, μέσα σε μια δεκαετία.
Λίγο αργότερα, οι πιέσεις των Τούρκων σ' ολόκληρη την περιοχή, γίνονται ανυπόφορες, με αποτέλεσμα να δημιουργήσουν κατάσταση απελπιστική. Με τα ίδια μελανά χρώματα, σκιαγραφούν την κατάσταση, που επικρατεί και στις γύρω από την Πολύτσανη περιοχές, αρκετοί ιστορικοί.
Το ευτύχημα όμως ήταν, ότι στην κρίσιμη εκείνη περίοδο, ένα καινούργιο εθνικό αστέρι φάνηκε στον Ηπειρωτικό ορίζοντα και ύψωσε το ανάστημα του, ο Άγιος Επίσκοπος Σοφιανός. Ήταν ο νεαρός δεσπότης Δρυϊνουπόλεως και Αργυροκάστρου. Ο Άγιος άρχισε την αντιστασιακή του δράση παρασκηνιακά. Με τη φλογερή και επίμονη διδασκαλία του κατόρθωσε, από την μια να στερεώση τους εν τη πίστη κλονιζόμενους και να υψώσει τείχος ισχυρό στον ορμητικό του εξισλαμισμού χείμαρρο, σταματώντας τα επικίνδυνα μικτά συνοικέσια και από την άλλη με τη δύναμη του πνεύματος να παραδώσει την περιοχή του Αργυροκάστρου και των περιχώρων στους χριστιανούς, καταφέρνοντας να συγκεντρώσει τους Οθωμανούς στο Μαλέσοβο.
Ήταν δε η επιρροή του στον μουσουλμανικό κόσμο πολύ μεγάλη, γιατί οι ίδιοι οι Οθωμανοί τον σεβόντουσαν ως Άγιο, ακόμα και όταν ζούσε. Η τιμή αυτή ενισχύθηκε από θαυμαστά γεγονότα του οσίου και ενδεικτικά αναφέρεται το εξής γεγονός: Έχασε κάποτε μια νεαρή Οθωμανίδα το φέσι της, στο οποίο είχε ραμμένα χρυσά φλουριά. Κανείς δεν το έβρισκε μετά από πολύ έρευνα. Τότε απευθύνθηκαν στον αγνό και ευσεβή επίσκοπό τους όσιο Σοφιανό, ο οποίος με φώτιση το εντόπισε σε φωλιά πελαργού.
Ἕνα ἀκόμη θαῦμα τοῦ Ἁγίου μαρτυροῦν οἱ ἱστορικές πηγές καί οἱ προφορικές μαρτυρίες. Τή Μονή τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου ἐπισκέφτηκε ἕνας διαβάτης, στόν ὁποῖο οἱ μοναχοί διηγήθηκαν κάποιο θαῦμα. Στή διήγηση ἦταν παρών καί ὁ ἅγιος Σοφιανός, πού ἄκουγε προσεκτικά. Ὁ διαβάτης ἀρχικά φάνηκε δύσπιστος στή διήγηση τῶν μοναχῶν καί κατόπιν ἐξέφρασε ἔντονα τήν ἀπιστία του. Τότε ὁ Ἅγιος σηκώθηκε καί διέταξε ἕνα νεαρό καλογέρι νά πάρει ἀπό τό τζάκι τρία κομμάτια ξύλου κερασιᾶς, πού καίγονταν. Ζήτησε ἀπό τόν ξένο καί ἄπιστο διαβάτη καί τόν καλόγερο νά τόν ἀκολουθήσουν στήν αὐλή καί, παίρνοντας τήν ἀξίνα, φύτεψε τά καμένα τρία κομμάτια ξύλου λέγοντας στό διαβάτη ὅτι αὐτά θά ἀνθίσουν καί θά καρποφορήσουν μέχρι ἑπόμενη ἄνοιξη, γιά νά τοῦ δείξει ὁ Θεός ἔμπρακτα ὅτι ἡ διήγηση τῶν μοναχῶν γιά τό ἀναφερόμενο θαῦμα ἦταν πέρα γιά πέρα ἀληθινή. Καί μέ τίς προσευχές τοῦ Ἁγίου τό θαῦμα ἔγινε. Τά καμένα ξύλα ἔπιασαν ρίζες, ἔβγαλαν φύλλα καί καρπούς, ὅπως ἐκεῖνος εἶχε προβλέψει. Βρίσκονται ἀκόμη καί στίς μέρες μας στόν περίβολο τῆς Ἱερᾶς Μονῆς, πού σήμερα φέρει πλέον καί τό ὄνομα τοῦ Ἁγίου καί ὀνομάζεται Μονή Ἁγίων Ἀθανασίου καί Σοφιανοῦ.
Το ορμητήριο της ζωής και τo λημέρι της δράσης του, το Μοναστήρι του Αγίου Αθανασίου Πολύτσανης, μετά την κοίμησή του ονομάζεται Μονή των Αγίων Αθανασίου και Σοφιανού, όπου κοιμήθηκε και τάφηκε εκεί την 26η Νοεμβρίου του 1711. Γι' αυτó λοιπόν, ο Σοφιανός, θαυμάζεται και αγαπιέται από τους Ηπειρώτες λόγιους και ιστορικούς όλων των εποχών, και πιο πολύ από τους Πολυτσανίτες και όλους τους κατοίκους των γύρω χωριών. Ο λαός μάλιστα, που με το αλάθητο κριτήριο του, ξέρει ν' αναγνωρίζει και να τιμάει τους πραγματικά άξιους και μεγάλους, ανακήρυξε το Σοφιανό τοπικό άγιο τιμώντας τη μνήμη του την 26η Νοεμβρίου, επέτειο του θανάτου του, με ευλαβικό θρησκευτικό πανηγύρι.
Τόσο μεγάλη ήταν η απήχηση του αγίου μετά την κοίμησή του που χριστιανοί και μη, ορκίζονταν στο όνομά του ενώ η τιμή του διαδίδεται στην Δυτική Ελλάδα, στις Κυκλάδες και φτάνει μέχρι την Κύπρο, όπου πολλοί βαπτίζονται Σοφιανοί. Έτσι τα μέρη εκείνα, είχαν δώσει νικηφόρα τη μάχη του εξισλαμισμού. Και όταν λίγο αργότερα, άρχισε το μεγάλο του χριστιανικό και εθνικό έργο, ο θρυλικός ισαπόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός, όχι μόνο δε συνάντησε εμπόδια και δυσκολίες στην περιοχή, αλλά βρήκε το έδαφος γόνιμο, για τη στερέωση της χριστιανικής πίστης, την ανάπτυξη της ελληνικής παιδείας και την καλλιέργεια της εθνικής ιδέας. Εκεί, στον Άγιο Αθανάσιο, φυλάσσονταν τα ιερά λείψανα του, σε αργυρή λειψανοθήκη που είχε κατασκευάσει ο δραστήριος ηγούμενος της Πολύτσανης ιερομόναχος Χατζή Άνθιμος από Σιάμου (1821-1890).
Μετά από τις αλλεπάλληλες καταστροφές της Μονής, και κυρίως κατά το απολυταρχικό κομμουνιστικό καθεστώς, που επέβαλε η εξουσία της χώρας, η πολύτιμη ασημένια θήκη κλάπηκε, για να πουληθεί, ενώ απορίας άξιο είναι πως τα ιερά λείψανα του οσίου έμειναν στο τόπο του. Κατά την περίοδο αυτή το άθεο καθεστώς μετέτρεψε τη Μονή σε στρατόπεδο. Μετά από την αφαίρεση της μεταλλικής θήκης του Ανθίμου, τα ιερά λείψανα μέχρι τις αρχές του 2000 ήταν τοποθετημένα σε ξύλινη πρόχειρη θήκη. Η ξύλινη αυτή θήκη τώρα είναι εγκολπωμένη σε προσκυνητάρι, που έχει τη μορφή του ιεράρχη και στηρίζεται στο δεξιό κίονα του κυρίως ναού της Μονής Αγίου Αθανασίου και Οσίου Σοφιανού στην Πολύτσιανη. Τα σωζόμενα ιερά λείψανα του οσίου Σοφιανού συγκεντρώθηκαν από κάποιον κληρικό, ο οποίος τα βρήκε σε πρόχειρη κατάσταση. Τα έπλυνε με την ανάλογη προσοχή και τα τοποθέτησε όλα μαζί σε μεταλλικό κουτί, κατασκευασμένο στα Ιωάννινα. Επίσης πολλά τεμάχια λειψάνων χάθηκαν για δυό λόγους: πρώτον οι κάτοικοι τα έπαιρναν, για να τα βάλουν στους αγρούς η στα ποίμνιά τους για προστασία, εφόσον ο όσιος τιμάται ως ποιμενικός άγιος, και, δεύτερον, διότι τα κρεμούσαν από το λαιμό των παιδιών ως φυλακτήρια από διάφορα κακά. Από τον π. Ευθύμιο, αλλά και από τους κατοίκους της περιοχής για λόγους ασφαλείας μεταφέρθηκαν στο κεντρικό Ιερό Ναό των Ταξιαρχών της Πολύτσανης, όπου μέχρι σήμερα φυλάσσονται για αγιασμό και ευλογία.
Όταν η ταπεινότητά μου το 2004 επισκέφτηκε την περιοχή για επιστημονικούς λόγους, μετέβην στην Πολύτσανη, για να μελετήσω τα εξαιρετικού ενδιαφέροντος μνημεία της, αλλά και για να προσκυνήσω τον τοπικό άγιο, τον ιεράρχη Σοφιανό. Μετά από θαυματουργική επέμβαση σε μέλος της οικογένειάς μου, που υφίστατο δοκιμασία, τη στιγμή που τελούσαμε δέηση μπροστά στον άγιο, τάξαμε ως οικογένεια να κατασκευάσουμε ιδιαίτερες θήκες για να αποτεθούν τα τεμάχια των περισωθέντων Λειψάνων για αιώνια διαφύλαξη. Κατά το έτος 2005, σύμφωνα με το τάμα των συγγενών και άλλων οικείων μου, τοποθετήθηκαν τα οστά του οσίου σε μεταλλικές και προσαρμοσμένες θήκες για την διαφύλαξη της τιμίας κάρας, των χεριών και του ποδιού του οσίου, ειδικά κατασκευασμένες για την περίπτωση αυτή. Ελαχίστη λοιπόν προς αυτόν εκδήλωσις ευγνωμοσύνης και τιμής εκ μέρους του Ηπειρώτικου κόσμου είναι ο εορτασμός της μνήμης του.
Μαρτυρία για τα θαυμαστά σημεία του Αγίου Σοφιανού
«Ονομαζόμαστε Παναγιώτης και Σταυρούλα Χατζηκωστή. Είμαστε παντρεμένοι με τρία παιδιά και κατοικούμε στην Κύπρο, συγκεκριμένα στην Λευκωσίας. Τον Νοέμβριο του 2015 είχαμε την ευλογία να γνωρίσουμε και να ζήσουμε τα θαυμαστά σημεία του μέχρι τότε αγνώστου για μας αγίου Σοφιανού επισκόπου Δρυινουπόλεως και Αργυροκάστρου (+ 26-11-1711).
Ωστόσο τον άγιο Σοφιανό τον είχαμε ακούσει από τον νονό μου Αριστοτέλη Φ.., ο οποίος με δύο πιστούς άλλους λευκωσιάτες, τον κ. Κωνσταντίνο Μ.. και κ. Ευστάθιο Χ.. τον Οκτώβριο του 2015 επισκέφτηκαν την Πολύτσανη της Βορείου Ηπείρου, στη σημερινή νότια Αλβανία, όπου βρίσκεται το σκήνωμά του και το κενοτάφιο. Στο ιερό προσκύνημα τους συνόδευε ο π. Νεκτάριος Πέττας. Εκεί στην Πολύτσανη, όπως μας διηγείτο ο κ. Αριστοτέλης και μας δείχνει και το βίντεο, που τράβηξε, τους υποδέχτηκε ο αγωνιστής εφημέριος π. Ευθύμιος Καλαμάς. Εκεί τελέσθηκε τελέσθηκε η Ι. Παράκληση ενώπιον του Οσίου. Μάλιστα για να φθάσουν μέχρι εκεί, ο Άγιος έκανε πολλά θαύματα, ανοίγοντας τον δρόμο διάπλατα. Ο νονός μου συνεχώς έλεγε να μνημονεύουν το όνομά μου Σταυρούλα για να έχει η οικογένειά μου υγεία.
Ωστόσο ένα μήνα αργότερα, την 25η Νοεμβρίου, παραμονήν της εορτής του αγίου Σοφιανού, παρευρέθηκα στο Στρόβολο στο σπίτι του νονού μου, όπου βρισκόταν ο π. Νεκτάριος, επ’ ευκαρία μιάς Αγιολογικής Επιστημονικής Ημερίδας της Ι. Μητροπόλεως Κηρυνείας. Ετελείτο το μυστήριό του Αγίου Ευχελαίου και όλοι οι παρευρισκόμενοι είχαμε την ευλογία να προσκυνήσουμε τμήμα του λειψάνου του από το αρχιερατικό χέρι του αγίου Σοφιανού, το οποίο κάποτε κατείχε ο πρώην μητροπολίτης Αργυροκάστρου Παντελεήμων.
Το λείψανο είχε πορφυρό χρώμα και ήταν ζεστό και συνεχώς πύρωνε! Είχες την αίσθηση ότι προσκυνούσες τον ίδιο τον Άγιο ζωντανό. Κάποιοι προσκυνητές ομολόγησαν ότι ένιωσαν να προσκυνούν σάρκα και άλλοι ένιωσαν έντονη ευωδία. Ο Άγιος ως σημειοφόρος έδειχνε στον κάθε ένα μας διαφορετικά ουράνια σημάδια. Σε μία κυρία με τον γιό της, που ασθενούσαν, τους έδειξε μέσα από φοβερά σημεία ότι δίνει μάχη να τους θεραπεύσει. Όλοι όμως συγκλονισθήκαμε από τα θαύματα, που ο Άγιος μας αξίωσε να ζήσουμε!
Θέλοντας να κρατήσουμε την χάρη του σημειοφόρου Αγίου στο σπίτι μας, δεν είχαμε χαλάσει το στεφάνι, στο οποίο αποτέθηκε το άγιο λείψανό του. Και η χάρη του Αγίου μας δόθηκε για άλλη μία φορά απλόχερα! Τα λουλούδια για δεκαπέντε ημέρες διατηρήθηκαν από μόνα τους αμάραντα, όπως ακριβώς την πρώτη ημέρα, που φτιάχθηκε το στεφάνι! Τηλεφωνήσαμε στον π. Νεκτάριο, για να του πούμε ότι τα λουλούδια παραμένουν αμάραντα και μας είπε, όταν αρχίσουν να ξεραίνονται, να τα καπνίσουμε (θυμιατίσουμε) ως ευλογία.
Πράγματι τα τοποθετήσαμε στην ταράτσα ώστε από τον ήλιο να ξεραθούν, όμως το θαυμαστό σημείο επιμένει, δεν αποσυντίθενται και διατηρούνται σαν να κοιμούνται, διατηρώντας το χρώμα τους και την σύνθεσή τους. Τα βάζουμε σε πλαστικό σακουλάκι και να δίνουμε ευλογία και στα χέρια πιστών ευωδιάζουν. Μάλιστα δώσαμε και σε έναν ευλαβέστατο και πατερικότατο Πανιερώτατο Αρχιερέα της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Κύπρου, ο οποίος αφού αφαίρεσε το καπέλο του, ασπάστηκε το άνθος και είπε ότι πράγματι είναι σαν να είναι ζωντανό άνθος τριαντάφυλλου σε νάρκη. Τότε το έβαλε πάνω του ως ευλογία. Πραγματικά ο Όσιος είναι ένα από τα μυρίπνοα άνθη του Παραδείσου».
Ἀπολυτίκιον
Ἱεραρχίας κεχρισμένος τῷ μύρῳ, ἀρχιερεύς περιφανής ἀνεδείχθης πᾶσι Χριστοῦ θεράπων ἐνθεώτατος, καί σοφῶς ἐποίμανας τόν λαόν τοῦ Κυρίου, Σοφιανέ ὅσιε, διά λόγων καί ἔργων۰ καί νῦν δυσώπει πάντοτε Χριστόν, ἐλεηθῆναι τούς σέ μακαρίζοντας.
Μεγαλυνάριον
Τῆς Δρυϊνουπόλεως ἱερός ποιμήν ἀνεδείχθης, ὡς τῶν πάλαι Ἱεραρχῶν μιμητῆς ἐν πάσι, Σοφιανέ παμμάκαρ, ἐνθέοις προτερήμασι σεμνυνόμενος.
Πηγή: (π. Νεκταρίου Πέττα, «Ο Όσιος Σοφιανός, Επίσκοπος Δρυϊνουπόλεως και Αργυροκάστρου, Ο Σημειοφόρος († 26-11-1711) και η Πολυτσάνη Πωγωνίου», Εκδόσεις Ινστιτούτου «Χριστόφορος Παπουλάκος», 2009), Προσκυνητής, Ορθόδοξος Συναξαριστής
