ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ
ΑΓΙΟΥ ΚΑΙ ΕΝΔΟΞΟΥ ΙΕΡΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΕΜΠΤΟΥ
ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ

ΠΡΩΤΑ ΕΤΗ: Ἀπὸ γεννήσεως ἕως ἀναδείξεως εἰς Πατριάρχην

Μεταξὺ τῶν πολιχνίων καὶ χωρίων τῆς εὐάνδρου Ἀρκαδίας, χώρας μεγάλης ἐν μέσῳ τῆς Πελοποννήσου καὶ τὸ πλεῖστον ὀρεινῆς, ἣν κατώκησαν ἐξ ἀμνημονεύτων χρόνων «Ἀρκάδες[1] προσέληνοι», (εἷς τῶν ἀρχεγόνων τῆς χερσονήσου ταύτης λαῶν) διακρίνεται ἡ Δημητσάνα, κωμόπολις κατέχουσα περίπου τὴν θέσιν τῆς Παλαιᾶς Θεισόας, ἤ τινος ἄλλης γείτονος τὸ πάλαι πόλεως κατὰ τοὺς ἀρχαιολόγους· κεῖται δὲ ἡ πολίχνη αὕτη ἐπάνω τινος ῥάχεως τῶν λεγομένων Ἀροανείων ὀρέων παρὰ τὸν Λούσιον ποταμόν, συμβάλλοντα εἰς τὸν Ἀλφειόν.

Ἐκ δὲ τῶν σωζομένων ἱστορικῶν παραδόσεων φαίνεται, ὅτι ἡ Δημητσάνα ἐτρέφετο ἀπὸ τεχνῶν καὶ τῆς τοπικῆς βιομηχανίας, περὶ δὲ τὰ μέσα τῆς παρελθούσης ἑκαντονταετηρίδος δύο πολίται αὐτῆς, μαθηταὶ τῆς ἐν Σμύρνῃ ἀξιολόγου Εὐαγγελικῆς σχολῆς, καθίδρυσαν πρὸς τὸ παράδειγμα ἐκείνης, ἐν τῇ ἰδίᾳ αὐτῶν πατρίδι, ὡς ἀνώτατον τῆς Πελοποννήσου Διδασκαλεῖον, τὴν μέχρι καὶ νῦν σῳζομένην Σχολὴν τῆς Δημητσάνης[2], ἐξ ἧς διεδόθη πολὺ τὸ φῶς τῆς παιδείας εἰς τὴν Ἑλληνικὴν Χερσόνησον καὶ ἀλλαχοῦ.

Ἡ κωμόπολις Δημητσάνα καυχᾶται ὡς πατρὶς πολλῶν Ἀρχιερέων, Ἀρχιεπισκόπων, Πατριαρχῶν, Διδασκάλων, Ἰατρῶν, πολιτικῶν προεστώτων καὶ ἄλλων ἀγαθῶν ἀνδρῶν καὶ κοινωφελῶν· περιεχει δὲ τὴν σήμερον χιλίας περίπου οἰκογενείας κατοίκων κτηματιῶν, ἐμπόρων, μεταπρατῶν, βιομηχάνων καί τινων ποιμένων καὶ γεωργῶν. Διαπρέπουσι δ᾿ ἐν αὐτῇ καὶ λόγιοι ἄνδρες ἐλευθερίου τυχόντες ἀγωγῆς, καὶ τὰς διαφόρους τάξεις τῶν συμπολιτῶν ἐπικοσμοῦντες.

Ταύτης τῆς κωμοπόλεως γέννημα καὶ θρέμμα περιδοξον ὑπῆρξε καὶ ὁ κατὰ τὴν ἔναρξιν τοῦ ὑπὲρ ἀνεξαρτησίας ἱεροῦ ἀγῶνος μαρτυρικῷ θανάτῳ τὴν πατρίδα καὶ τὴν Ἐκκλησίαν τιμήσας Πατριάρχης Γρηγόριος, οὗ τὴν βιογραφίαν συντάττομεν.

Ἐγεννήθη οὗτος ἐν ἔτει 1745, παρὰ πατρὸς μὲν Ἰωάννου Ἀγγελοπούλου, μητρὸς δὲ Ἀσημίνας Παναγιωτοπούλου, Γεώργιος ἐν τῷ θείῳ βαπτίσματι ὀνομασθείς.

Καὶ πρῶτον ἐπαιδεύθη ἐν τῇ ἰδίᾳ πατρίδι τὰ πρῶτα στοιχεῖα τῶν ἐγκυκλίων Ἑλληνικῶν μαθημάτων καὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς τὰς ἀπαρχὰς παρά τινι τῷ θείῳ καὶ ἀναδόχῳ αὐτοῦ Μελετίῳ ἱερομονάχῳ καὶ ἑτέρῳ διδασκάλῳ τῆς Δημητσάνης Ἀθανασίῳ ἱερομονάχῳ, τοὐπίκλην, Ῥουσοπούλῳ. Κατὰ δὲ τὸ 1765, ἤδη τὴν ἡλικίαν εἰκοσαέτης, πόθῳ τῆς ἱερᾶς παιδείας φλεγόμενος, ἀπεδήμησεν ἐκ τῆς Δημητσάνης μετὰ τοῦ διδασκάλου τοῦ Ῥουσοπούλου καὶ ἀπῆλθεν εἰς Ἀθήνας, ἔνθα καὶ ἐμαθήτευσε δύο σχεδὸν ἔτη παρὰ τῷ τότε πολυμαθεῖ διδασκάλῳ τῶν Ἀθηνῶν Δημητρίῳ τῷ Βόδᾳ.

Ἐφεξῆς δ᾿ ἔτει 1767, αὐτὸς μὲν ἀπέπλευσεν εἰς Σμύρνην, ὁ δὲ συνεργάτης αὐτοῦ καὶ διδάσκαλος Ῥουσόπουλος, παρακληθεὶς ὑπὸ τῶν Ἀθηναίων, κατέμεινεν ἐν Ἀθήναις διδάσκων ἐν τῇ Σχολῇ διὰ βίου μέχρι καὶ τῆς ἀποβιώσεως αὐτοῦ. Ἐτελεύτησε δὲ κατὰ τὸ 1780.

Ὁ δὲ Γεώργιος, ἀφικόμενος εἰς Σμύρνην, συνῴκησε μετ᾿ ἄλλου θείου αὐτοῦ Μελετίου, Ἐκκλησιάρχου τελοῦντος ἐν τῷ ναῷ, ὑπηρετῶν αὐτῷ καὶ ἄμα διακούων καρποφόρως τὰ μαθήματα τῆς Εὐαγγελικῆς Σχολῆς· εἶτα δὲ μεταβὰς εἰς τὰς Στροφάδας νήσους, διέτριψεν ἐπ᾿ ὀλίγον ἔν τινι μονυδρίῳ βίου ἐναρέτου καταγωγίῳ, κἀκεῖ τὸ μοναδικὸν ἐνδύεται σχῆμα, Γρηγόριος μετονομασθείς. Ἐκεῖθεν δὲ μετῆρεν εἰς Πάτμον καὶ διήκουσε Δανιὴλ ἐκεῖνον τὸν Κεραμέα, γυμναζόμενος περὶ τοὺς λόγους τῆς τε θείας καὶ ἀνθρωπίνης σοφίας μετ᾿ ἐπιμελείας ἐνδελεχοῦς.

Ἤδη δὲ διανύσαντα τὸ στάδιον τῶν ἐν τῇ Σχολῇ τῆς Πάτμου σπούδασμά των, προσκαλεῖ τὸν Γρηγόριον εἰς Σμύρνην ὁ τότε Μητροπολίτης Σμύρνης ἀοίδιμος Προκόπιος (Πελοπόννησος δὲ καὶ τοῦτον ἐγέννησε καὶ ἔθρεψε)· γινώσκων αὐτὸν ἐκ τῆς προηγουμένης ἐν Σμύρνῃ διατριβῆς καὶ πληροφορηθεὶς τῶν τρόπων αὐτοῦ τὴν χρηστότητα καὶ τὴν κατὰ Θεὸν πολιτείαν, κοσμουμένην καὶ διὰ παιδείας ἀληθινῆς. Καὶ δέχεται πάλιν ἡ Σμύρνη τὸν Γρηγόριον, καὶ ὁ Μητροπολίτης προχειρίζει τοῦτον Ἀρχιδιάκονον.

Μετά τινα δὲ χρόνον, πολλῆς ἐν Πελοποννήσῳ, ἐπικρατούσης ἀνωμαλίας ἐκ τῶν κατὰ τὸ 1770 συμβεβηκότων πολιτικῶν δυστυχημάτων, μετακαλεῖ ὁ Γρηγόριος εἰς τὴν Σμύρνην τοὺς ἤδη γηραιοὺς αὐτοῦ γονεῖς (οὓς καὶ μέχρι τελευτῆς αὐτῶν γηροτροφήσας περιέθαλψε), σὺν αὐτοῖς δὲ καὶ τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ Παναγιώτην[3] καὶ τὰς δύο ἀδελφὰς Ἄνναν καὶ Ἑξακουστήν[4].

Τὸν δὲ Γρηγόριον μετ᾿ οὐ πολὺ προβιβάσας ὁ Μητροπολίτης, ἀπέστειλεν εἰς τὴν πατρίδα του, ποθοῦντα νὰ ἴδῃ τὸ γενέθλιον ἔδαφος, καὶ τοὺς ἐκεῖ ἀπομείναντας αὐτοῦ συγγενεῖς. Ἐλθὼν δὲ εἰς Δημητσάναν καὶ εὑρὼν τὴν Σχολὴν αὐτῆς κατὰ θυμόν, Σχολαρχοῦντος τοῦ μικροῦ Ἀγαπίου Παπαντωνοπούλου, ᾠκοδόμησεν ἰδίαις δαπάναις ἐν αὐτῇ ὀκτὼ εὐρύχωρα δωμάτια πρὸς κατοικίαν ἄμισθον τῶν προσερχομένων ἔξωθεν ἀπόρων μαθητῶν. Ἐντεῦθεν δὲ μετέβη κατ᾿ ἐντολὴν τοῦ Μητροπολίτου Προκοπίου εἰς τὴν τούτου πατρίδα, χωρίον λεγόμενον Σαμπάζικα, παρὰ ταῖς Καλάμαις κείμενον, ἵνα παρευρεθῇ χάριν συγγενικῆς ἀγάπης εἰς τὴν στεφάνωσιν ἀνεψιοῦ του τινος.

Ἐκπληρώσας δὲ τὴν ἐντολὴν ταύτην τοῦ Μητροπολίτου, ἐπανῆλθεν εἰς Δημητσάνα, καὶ μετὰ ὀλιγοχρόνιον ἐκεῖ διατριβὴν ἀναχωρεῖ εἰς Σμύρνην[5].

Τῷ 1784 ὁ Σμύρνης Προκόπιος ἐκλήθη εἰς τὸν Πατριαρχικὸν Θρόνον. Πρὶν δὲ ἢ φθάση εἰς Κωνσταντινούπολιν, εἶχεν ἤδη προτείνει εἰς τὴν Σύνοδον ὁ Ἡγεμὼν Ὑψηλάντης ὡς διάδοχον τοῦ Προκοπίου εἰς τὴν τῆς Σμύρνης Μητρόπολιν Ναθαναήλ τινα ἱερομόναχον, λόγιον, διδάσκοντα ἐν τῇ οἰκίᾳ αὐτοῦ. Ἀλλὰ μετὰ μήνα ἀφικόμενος ἐκ τῆς Σμύρνης ὁ Προκόπιος καὶ ἐνθρονισθείς, ἐπήνεσε μὲν τὸν Ναθαναὴλ καὶ εἰς τὴν πρώτην χηρεύουσαν Ἐπαρχίαν ἔκρινεν ἑπομένως νὰ χειροτονηθῇ, τῆς δὲ Σμύρνης ποιμένα προέτεινεν εἰς τὴν Σύνοδον τὸν Γρηγόριον τήν τε παιδείαν καὶ τὴν ἀρετὴν αὐτοῦ μαρτυρήσας, καὶ τὴν παρὰ τοῖς κατοίκοις τῆς πόλεως ἐκέινης μεγάλην αὐτοῦ ὑπόληψιν καὶ ἀγάπην. Ὅθεν καὶ ψήφῳ κοινῇ της Ἁγίας Συνόδου κυροῦται ἡ τοῦ Γρηγορίου ἐκλογὴ καὶ προσκαλεῖται οὗτος ἀπὸ Σμύρνης καὶ χειροτονεῖται τοῦ Προκοπίου διάδοχος. Οἱ δὲ Σμυρναῖοι, ὅτε ἤκουσαν τὸν Γρηγόριον ἀναβάντα τὸν τῆς Μητροπόλεως θρόνον, ἐπλήσθησαν χαρᾶς καὶ μετ᾿ ὀλίγον ἐλθόντα προσυπήντησαν πανδήμως.

Ἡ τρισκαιδεκαετὴς ἐν Σμύρνῃ ποιμαντορία τοῦ οὐχὶ μόνον ἐδικαίωσε τὰς ἐλπίδας τῷ Σμυρναίων, ἀλλὰ ὑπερέβη αὐτάς. Τὰ πράγματα μαρτυροῦσι τὴν ἀλήθειαν τῶν λεγομένων.

Καὶ πρῶτον μὲν οὐ διέλιπε συνεχῶς κηρύττων τὸν θεῖον λόγον πρὸς διδασκαλίαν τῆς λογικῆς αὐτοῦ ποίμνης. Θλιβόμενος δὲ τὴν ψυχὴν ἐξ ἀρχῆς διὰ τὴν ἐν Σμύρνῃ καὶ τοῖς χωρίοις ὀλιγότητα τῶν θείων ναῶν, ὥρμησε πρὸς τὴν τοσαύτης ἐλλείψεως θεραπείαν. Πολλαὶ δὲ καὶ ἀνυπέρβλητοι δυσκολίαι παρεμπόδιζον τοὺς Σμυρναίους εἰς Ἐκκλησιῶν οἰκοδομήν, ἀλλ᾿ ὁ Γρηγόριος, ζήλου πλησθείς, ἀνεζώσατο τὸν περὶ τούτου ἀγῶνα. Καὶ πρῶτον μὲν δυνάμει προνομίου, διδομένου τοῖς Ἐπισκόποις παρὰ τῆς Ὀθωμανικῆς ἐξουσίας, συνίστησιν εἰς δύω χωρία μικροὺς εὐκτηρίους οἴκους, τοὺς ὁποίους ἔπειτα μετ᾿ ἐπιτηδειότητος καὶ φρονίμων προπαρασκευῶν μετεμόρφωσεν εἰς εὐρυχωρωτάτους ναούς. Κατὰ δὲ τὴν Σμύρνην μία μόνον ὑπῆρχε καλὴ καὶ ὁλόκληρος, ἀλλὰ στενόχωρος Ἐκκλησία, καὶ ἄλλή τις ἡ τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς, σεσαθρωμένη καὶ τὸ πλεῖστον ἐκ κηροπάνου ἐστεγασμένη, ὥστε οἱ ἐκκλησιαζόμενοι ἐβρέχοντο κατὰ τὸν χειμῶνα. Ταύτην λοιπὸν ὁ Γρηγόριος διὰ πόνων ἀτρύτων καὶ μεσιτείᾳ τῶν ἐν Κωνσταντινουπόλει δυνατῶν ὁμογενῶν ἐνέκτισεν ἐκ βάθρων ἀνεγείρας λαμπρὰν καὶ μεγάλην, οἷα βλέπεται θαυμαζομένη καὶ τὴν σήμερον.

Μὴ ἀνεχομένος δὲ νὰ βλέπῃ συρομένους εἰς τὰς ὁδοὺς ὑπὸ τῶν χατοδοτῶν (χαρατσήδων) τὸν Κλῆρον τῆς Σμύρνης, ἀπήλλαξεν αὐτὸν ἐκ τοῦ βιαίου τούτου δασμοῦ, συμφωνήσας νὰ πληρώνηται ἀπὸ τοῦ κοινοῦ τῆς πόλεως ὡρισμένη τις ποσότης διὰ τὸν κεφαλικὸν φόρον ὅλων τῶν Κληρικῶν.

Ἐπειδὴ δὲ ὡς καὶ τανῦν συμβαίνει, πολλοὶ ὀρθόδοξοι, ἔχοντες πρὸς ἀλλήλους διαφοράς, ἐνῆγον τοὺς ἀντιδίκους των εἰς τὰ ἐξωτερικὰ Δικαστήρια καὶ πολλάκις ἐζημιοῦντο, ὁ ποιμὴν ὁ καλὸς βαρέως ἔφερε τὸ πρᾶγμα. Πρὸς θεραπείαν λοιπὸν καὶ τούτου προσεκάλει πολλάκις τοὺς διαφερομένους καὶ ἐνουθέτει καὶ διήλλατεν εἰρηνοποιῶν καὶ συνεβίβαζεν ἀποδίδων ἐκάστῳ τὸ δίκαιον, καὶ οὕτω εἰς τὴν πειστικὴν καὶ ἥσυχον φωνὴν τοῦ ἐπραΰνοντο τὰ πάθη καὶ ἐπεραιοῦντο αἱ μεταξὺ τῶν ὀρθοδόξων διαφοραί.

Ἀξιομνημόνευτον δὲ κακεῖνο τὸ ἔργον τοῦ ἀοιδίμου, τὸ ὁποῖον ἀποδεικνύει τὸν Εὐαγγελικὸν αὐτοῦ χαρακτῆρα. Συνέβη ποτε ἐν Σμύρνῃ ἔρις μεταξὺ τῆς κοινότητος τῶν χριστιανῶν, ὁ δὲ Μητροπολίτης πειρώμενος νὰ συμβιβάσῃ τοὺς ἐρίζοντας, σύρεται εἰς τὸ ἕτερον τῶν διαφερομένων μερῶν, τὸ ἔχον τὸ ἄδικον. Συνιδὼν δὲ μετ᾿ οὐ πολὺ τὸ παράπτωμά του, ὁμιλεῖ ἐπ᾿ Ἐκκλησίας ἀπὸ τοῦ Θρόνου λόγον περὶ ὁμονοίας καὶ καταβαίνει «φορῶν τὴν ἀρχιερατικὴν στολήν, τὸ σχῆμα ταπεινός, τὴν καρδίαν συντετριμμένος, πλήρης δακρύων τοὺς ὀφθαλμούς· ὁμολογεῖ τὸ ἁμάρτημα, καὶ προσπίπτει καὶ ζητεῖ παρὰ πάντων τὴν συγχώρησιν[6].

Πολλῶν καὶ ἀγαθῶν πράξεων καὶ παραδειγματικῶν ἀρετῶν πλήρης ἡ ἐν Σμύρνῃ τρισκαιδεκαετὴς ποιμαντορία του.

Κατὰ δὲ τὸ 1798 ἐπὶ Πατριάρχου Γερασίμου Γ´ τοῦ ἀπὸ Δέρκων μετέβη μετακληθεὶς εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἀφήσας εἰς τὴν Σμύρνην Ἐπίτροπόν του τὸν ἐνάρετον Λεόντιον, καὶ συνεδρίαζεν εἰς τὴν Σύνοδον. Τότε διαταχθεὶς ἐγκαινίασε τὸν ὑπὸ τοῦ ἀειμνήστου Πρίγκηπος Ὑψηλάντου ἀνεγερθέντα καὶ σωζόμενον μέχρι σήμερον ἐν τῇ ἀκμαζούσῃ Ἑλληνεμπορικὴ Σχολὴ τῆς νήσου Χάλκης ναὸν τοῦ ἁγίου Ἰωάννου, κείμενον παρὰ τῷ ἐτέρῳ τῷ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, οἰκοδομηθέντι καὶ σωζομένῳ ἐπίσης ἀκεραίῳ παρὰ τοῦ προτελευταίου Αὐτοκράτορος τῆς Βασιλευούσης Ἰωάννου Παλαιολόγου. Μετ᾿ οὐ πολὺν δὲ χρόνον ἐπέστρεψεν εἰς τὸ ποίμνιόν του.

Ἤδη δὲ παραιτηθέντος τῆς Πατριαρχείας τοῦ ἐν μακαρίᾳ τῇ λήξει Γερασίμου, ψήφῳ κοινῇ καὶ ἀποφάσει Συνοδικῇ καλεῖται εἰς τὸν Θρόνον αὐτὸν ὁ ἀπὸ Σμύρνης Γρηγόριος ὁ Ε´ καὶ οὗτος ἄξιος διάδοχος τοῦ τε ὁμωνύμου Μεγάλου Γρηγορίου καὶ τῶν ἄλλων θείων Πατέρων, τῶν κοσμησάντων τὸν Πατριαρχικὸν τῆς Κωνσταντινουπόλεως Θρόνον.

Πρὶν τῶν προβῶμεν εἰς τὴν ἀφήγησιν τῶν κατὰ τὴν Πατριαρχείαν τοῦ πράξεων, σημειοῦμεν ἐνταῦθα ὀλίγα τινα περὶ τοῦ σωματικοῦ καὶ τοῦ ἠθικοῦ αὐτοῦ χαρακτῆρος, ὡς καὶ ταῦτα συμβάλλοντα εἰς διάγνωσιν τῆς ἀξίας αὐτοῦ.

Ὑπῆρχεν ὁ Γρηγόριος τὸ ἀνάστημα ὑψηλός, ἰσχνὸς τὸ σῶμα, γλαυκὸς τοὺς ὀφθαλμοὺς συνάμα δὲ καὶ μέλας· κύκλος περιέτρεχε τὴν κόρην ἠρέμα στεφανῶντο δὲ βλέμμα γοργὸν καὶ γρήγορον καὶ ὀξὺ μετὰ τῆς λαμπρότητος, ὅθεν διεφαίνετο καὶ τὸ γοργὸν καὶ γρήγορον τῆς διανοίας εἰς τὸ περὶ τὰς Ἐκκλησιαστικὰς αὐτοῦ πράξεις ἐνεργὸν καὶ δραστήριον, περὶ οὗ λέγομεν καὶ ἐν τοῖς ἑξῆς.

Τὰ δὲ περὶ τὴν δίαιταν, πρέποντα εἰς τὴν ὑψηλὴν αὐτοῦ ἀρετήν. Καθάριος καὶ λιτὸς περὶ τὴν ἐνδυμασίαν, καὶ πρὸς τοιαύτην λιτότητα προέτρεπεν αὐστηρῶς πάντας τοὺς κληρικούς, ἐπιλέγων τὸ Εὐαγγελικὸν «Ἰδού, οἱ τὰ μαλακὰ φοροῦντες ἐν τοῖς οἴκοις τῶν Βασιλέων εἰσίν» .

Περὶ δὲ τὴν τροφὴν ὀλιγαρκὴς καὶ ἀσκητικός, ὁσάκις ἐγευμάτιζεν, ἢ ἐδείπνει καθ᾿ ἑαυτόν. Ὅτε δὲ ξένους ἢ ἄλλους γνωστοὺς εἱστία, λαμπρὰν τὴν τράπεζαν παρετίθη, μόλις αὐτὸς ἀπογευόμενος τῶν ποικίλων φαγητῶν, ἵνα μὴ φανῇ νηστευτὴς αὐτὸς μεταξὺ τῶν ἑστιωμένων.

Πλήρης δὲ ὧν τῆς θείας ἀγάπης, ὑπῆρχεν ἀκάματος καὶ εἰς τὸν ἱερὸν ἀγῶνα τῆς προσευχῆς. Τὸ ἑσπέρας μετὰ τὴν κοινὴν ἀνάγνωσιν τοῦ ἀποδείπνου, ἀνεχώρει εἰς τὸν μικρὸν αὐτοῦ κοιτῶνα, ὅπου ἀφιεροῦτο πολλὴν ὥραν εἰς νοερὰν μάλιστα προσευχήν, ἔξω σαρκὸς καὶ τοῦ κόσμου γενόμενος, καὶ μόνος μόνῳ Θεῷ προσομιλῶν. Ἕπειτα κατὰ μικρὸν ἀνέπαυε τὸ σῶμα καὶ πάλιν «μεσονύκτιον ἐξηγείρετο» (κατὰ τὸν Προφήτη), «τοῦ ἐξομολογήσασθαι τῷ ὀνόματι Κυρίου». Καὶ πάλιν μικρὸν ἐπινυστάξας, «προέφθανε» τὸν ὄρθρον, μελετῶν καὶ ἀπαγγέλλων τὰ λόγια τοῦ Θεοῦ, καὶ συνῆγε τοὺς περὶ αὐτὸν εἰς ἐκπλήρωσιν τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀκολουθίας. Καὶ κατ᾿ αὐτὴν δὲ τὴν ἡμέραν, ὁσάκις κατὰ τύχην ἔμενε μόνος, «ᾖρε τοὺς ὀφθαλμούς του πρὸς τὸν κατοικοῦντα ἐν τῷ οὐρανῷ». Καὶ ἁπλῶς εἰπεῖν τὴν προσευχὴν εἶχε καὶ τροφὴν καὶ τρυφὴν τῆς φιλοθέου ψυχῆς, αὐτοῦ καὶ ὁδηγὸν εἰς τὰ πρακτέα καὶ σύντροφον εἰς τοὺς ἀγῶνας τῶν πατριαρχικῶν μεριμνῶν.

Ἄτυφος καὶ ταπεινὸς τῇ καρδίᾳ συγκατέβαινε πρὸς παραμυθίαν καὶ τῶν τῆς ἐσχάτης τάξεως θλιβομένων. Οὐδὲ προσῆλθε κανεὶς πρὸς αὐτόν, ὅς τις παρεβλέφθη ὡς ὀχληρός, ἢ καὶ ἀνεχώρησεν ἀπαρηγόρητος, εἴτε διὰ λόγου, εἴτε δι᾿ ἔργου, ὁσάκις ὑπῆρχε δυνατὴ ἡ ἔμπρακτος βοήθεια.

Πρᾶος τῷ πνεύματι καὶ εἰρηνικός, καὶ ὑπομονητικὸς ἐργάτης τῆς ἀρετῆς, ἀλλ᾿ ἐν ταυτῷ καὶ ζηλωτὴς καὶ μέχρις ὀξυθυμίας θερμουργὸς πρὸς πράξεις καὶ περιστάσεις, ὅσαι ταχεῖαν ἀπήτουν οἰκονομίαν, ἀνυπόκριτος καὶ ἀκέραιος ὡς «ἡ περιστερά», ἀλλ᾿ ἐν ταυτῷ καὶ «φρόνιμος ὡς ὁ ὄφις» (κατὰ τὸ Εὐαγγελικόν), συγκρύπτων καὶ διατηρῶν ἄτρωτον τὸ κεφάλαιον τῆς ἐν πίστει σωτηρίας καὶ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ πλησίον. Ἀμνησίκακος καὶ πρόθυμος πρὸς συγχώρησιν καὶ τῶν ἰδίων σφαλμάτων αὐστηρὸς δικαστής, ἐπιεικὴς δὲ καὶ ἤπιος πρὸς τὰ τοῦ πλησίον. Ἀλλ᾿ ἐν ταυτῷ καὶ ἄκαμπτος καὶ ἀνένδοτος πρὸς ἀπαιτήσεις ἀνόμους καὶ ἀτρόμητος ὑπερασπιστὴς τοῦ δικαίου. «Ἀργυρίου, ἢ χρυσίου, ἢ ἱματισμοῦ, οὐδενὸς ἐπεθύμει», μιμούμενος κατὰ τὸ δυνατόν, τὸν Ἀπόστολον. Τοῦτο δὲ τὸ ἀφιλάργυρον αὐτοῦ ἦθος καὶ ὅλως ἀφιλοχρήματον εἶχέ τινα χαρίεντα διὰ τὴν ἀφέλειαν χαρακτῆρα. Οὐ μόνον οὐδέποτε ἐκράτει χρήματα παρ᾿ ἑαυτῶ, οὐδὲ βαλάντιον ἐβάσταζεν, ἀλλ᾿ οὐδὲ τὴν ἐμπειρίαν εἶχεν εἰς ἀρίθμησιν ἀργυρίων. Καί τοι δὲ γνωρίζων τὴν τιμὴν τῶν τρεχόντων νομισμάτων, ἐὰν κατὰ τύχην ἤθελε νὰ συγκεφαλαιώσῃ ποσότητα χρηματικήν, ἐσύγχυζε τὴν περὶ τὸ ἀριθμεῖν συνήθη αὐτοῦ ἕξιν, καὶ συνῆγε τὸ κεφάλαιον ἀείποτε λανθασμένον. Οὕτως ὁ μακάριος τὸν παρὰ τοῖς πολλοῖς πολυζήτητον πλοῦτον περιφρονῶν «οὔτε ἐν λόγῳ εἶχεν, οὔτ᾿ ἐν ἀριθμῷ».

Τῶν δὲ συνήθως συναγομένων ἐκ τῆς Πατριαρχείας εἰσοδημάτων τὸ Ταμεῖον κατεῖχεν ὁ πιστὸς αὐτοῦ Ἀρχιδιάκονος. Ἀλλ᾿ εἰς τοῦτο συνέβαινε πρᾶγμα πάντη διάφορον παρ᾿ ὅτι ἔλεγεν ἐκεῖνος ὁ σοφὸς τῆς ἀρχαιότητος Σιμωνίδης περὶ τοῦ ἰδίου αὐτοῦ κιβωτίου. Ἐκεῖνος εἶπεν ἀστείως, ὅτι δύο κιβωτοὺς ἔχων, τὴν μὲν ἀνοίγων εὕρισκε κενὴν τὴν δὲ τῶν χρημάτων πλήρη. Ὁ δὲ ἀοίδιμος Πατριάρχης ἓν εἶχε κιβώτιον, τὸ αὐτὸ καὶ τῶν χρημάτων συχνῶς ἐκκενούμενον. Ὅσα εἰσοδήματα συνήγοντο κατὰ καιρούς, ταῦτα πάντα, πλὴν τῶν ἀναγκαίων διὰ τροφὴν τῶν τοῦ Πατριαρχείου δαπανημάτων, διεμοίραζεν εἰς πένητας καὶ ὀρφανούς. Παντοίων ἐνδεῶν εἴδη, καὶ χήραι καὶ γέροντες, καὶ χωλοὶ καὶ τυφλοί, καὶ ἀνάπηροι τὸ σῶμα συνέτρεχον πολλάκις εἰς τὸ Πατριαρχεῖον καὶ ἐλάμβανον παρὰ τοῦ Ἀρχιδιακόνου τὴν ἀνάλογον βοήθειαν. Ἐπειδὴ δὲ τὸ φιλόπτωχον κιβώτιον πολλάκις εὑρίσκετο γέμον μὲν τῶν ἐκ τῆς ἐλεημοσύνης οὐρανίων χαρίτων χρημάτων δὲ κενόν, προσελθών ποτε ὁ Ἀρχιδιάκονος εἶπε πρὸς τὸν Πατριάρχην τὴν ἀπορίαν. Ὁ δὲ παροξυνθείς· «Ἀπελθών, δανεῖσαι, εἶπε, τί περιμένεις;». Ἐκείνου δὲ συστελλλομένους κινήσας ὁ Πατριάρχης τὴν κεφαλήν, «Φεῦ, εἶπεν, ἐντρέπεσαι, καθὼς φαίνεται νὰ ζητήσῃς δάνειον, ἵνα δανείσῃς τῷ Θεῷ. «Ὁ γὰρ ἐλεῶν πτωχόν, δανείζει Θεῷ».

Ἄλλοτε δὲ πάλιν προσελθούσης χήρας πτωχῆς μετὰ τῆς ἐν ὥρᾳ γάμου κόρης, καὶ κλαιούσης, ὅτι νυμφίος εὑρεθεὶς ζητεῖ προῖκα, ἀναστὰς ὁ Πατριάρχης ἐξήγαγε πολύτιμον ζώνην (ἐκ λαχουρίου) τὴν ὁποίαν εἶχε στείλει πρὸς αὐτὸν εὐλαβείας εἷς τῶν ἀρχόντων, καὶ ἔδωκεν αὐτὴν πρὸς θεραπείαν τῆς παρούσης ἀνάγκης. Καὶ πάντα δὲ τὰ τοιαῦτα πολύτιμα δωρήματα πρὸς ἔνδειξιν τιμῆς προσφερόμενα εἰς αὐτόν, ἐγίνοντο κληρονομία πτωχῶν (ἐφρόντιζε δὲ μάλιστα περὶ τῶν νέων κορῶν καὶ χηνῶν, ὅσας ἡ πενία πολλάκις ἐκινδύνεψε νὰ ῥίψῃ εἰς τὸ βάραθρον τῆς ἀτιμίας).

Καὶ ἐπλήρου μὲν κατὰ τὸ δυνατὸν τὴν «παντὶ τῷ αἰτοῦντί σε δίδου», κυριακὴν ἐντολήν, ἀλλὰ καὶ μετὰ τῆς προσηκούσης διακρίσεως, ἀποβλέπων οὐχὶ πρὸς τὰ πρόσωπα, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὰς ἑκάστου ἀναγκας καὶ περιστάσεις. Ἀπόδειξις δὲ τούτου καὶ τὸ ἑξῆς ἀνέκδοτον. Συνίστανε πότε εἰς τὸν Πατριάρχην ὁ δευτέρων ἀνεψιός του συγγενῆ τινα πενόμενον. Ὁ δὲ διέταξεν, ἵνα δοθῶσι καὶ εἰς αὐτὸν ὅσα καὶ εἰς ἄλλους τοιούτους ἐδίδοντο χρήματα. Ἐπειδὴ δὲ ὁ ἀνεψιὸς ὑπέμνησε τὴν συγγένειαν, ἀλλὰ σύ, εἶπεν, ἐλησμόνησας ὅτι ὁ Πατριάρχης πάσης πατριᾶς χριστιανῶν ὀφείλει νὰ ἦναι πατήρ, μὴ προτιμῶν τὸν κατὰ σάρκα συγγενῆ παρὰ τ᾿ ἄλλα πνευματικὰ αὐτοῦ τέκνα, ὅταν ἔχωσι χρείαν βοηθείας. «Πάντας τοὺς πτωχοὺς καὶ τοὺς ταπεινοὺς καὶ ἐλαχίστους ὠνόμασεν ὁ Κύριος ἀδελφούς». Ἀλλ᾿ ἵνα μὴ μακρύνωμεν τὸν λόγον ἐκτιθέντες κατὰ μέρος παραδείγματα τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ καὶ ἠθικοῦ αὐτοῦ χαρακτῆρος, ὑποσυνάπτομεν τὴν ἑξῆς ὡραίαν καὶ ὅσον σύντομον, τόσον περιεκτικὴν περιγραφήν:

«Τὸ σεμνὸν καὶ αὐστηρόν του ἤθους, ἡ λιτὴ δίαιτα, ἡ ταπεινὴ στολή, τὸ ἀφιλάργυρον τοῦ τρόπου, ὁ πρὸς τὴν Πίστιν ἔνθερμος ζῆλος, ἡ περὶ τὴν κοσμιότητα τῶν Ἐκκλησιαστικῶν ἀδυσώπητος ὀξυδέρκεια, ἡ ὀξυτάτη περὶ τὰ ἔργα δραστηριότης, τὸ ὀξύθυμον καὶ ῥαγδαῖον, καὶ πρὸς τοὺς κινδύνους καταφρονητικόν, αἱ ἄκαμπτοι αὐτοῦ ἰδέαι καὶ ἡ ἀνένδοτος περὶ τὰ καλὰ καὶ ἀτρόμητος πεισμονὴ ἀπεδείκνυον σεβαστὸν καὶ φοβερὸν τὸν Γρηγόριον[7].»

Ἀλλ᾿ ἂς ἴδωμεν καί τινας τῶν ἐπισημοτέρων πράξεων τῆς τριπλῆς αὐτοῦ Πατριαρχείας.

Α´ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΑ

Ἄμα ἀνῆλθεν εἰς τὸν Πατριαρχικὸν θρόνον ἔστρεψε παντοῦ τὸ διορατικὸν αὐτοῦ βλέμμα, ὅπως ἴδῃ τὰς παρούσας ἀναγκας τῆς ἐμπιστευθείσης αὐτῷ Ἐκκλησίας. Καὶ πρῶτον παρετήρησεν, ὅτι τὸ Πατριαρχεῖον ὑπῆρχε σεσαθρωμένον (ὡς ἐκ τῶν ἐνόντων ὑπὸ τοῦ μακαρίτου Ἱερεμίου πρὸ 100 σχεδὸν ἤδη ἐνιαυτῶν (τῷ 1716) ἀνοικοδομηθὲν ἐκ τῆς κατὰ τὸ 1707 ἢ 1710 συμβάσης μεγάλης πυρκαϊᾶς). Πρῶτον λοιπὸν ἀνεζώθη ἀγῶνα τὴν ἀνέγερσιν τοῦ Πατριαρχείου καὶ προβάλλει τὸ βούλευμα εἰς τὴν Ἱερὰν Σύνοδον. Ἐπειδὴ δέ τινες τῶν ἀρχιερέων συνωμολόγουν μὲν ὡς ἀναγκαῖον τὸ πρᾶγμα ἐφοβοῦντο δὲ τὸν ὄγκον τῆς ἀπαιτουμένης δαπάνης,

«Ὀρθῶς, εἶπεν ὁ Πατριάρχης, ἀδελφοί, λογίζεσθε, τὰ πρὸς οἰκοδομὴν ἀναγκαῖα, διότι «Ὅστις θέλει πύργον οἰκοδομῆσαι, πρῶτον καθίσας ψηφίζει τὰ περὶ τὴν δαπάνην, εἰ ἔχει τὰ πρὸς ἀπαρτισμόν». Τοῦτον δὲ τὸν ψηφισμὸν κἀγώ, ἀδελφοί, ὡς καὶ ὑμεῖς, ἐσυλογίσθην καὶ εὕρηκα πόρον, ὅστις οὐ μόνον ἀρκέσει, ἀλλὰ καὶ περισσεύσει.»

Καὶ εὐθὺς λαβὼν χάρτην κατέγραψε πρῶτος αὐτὸς ἱκανὴν ποσότητα χρημάτων, εἶτα δὲ καὶ ἕκαστος τῶν παρόντων Ἀρχιερέων· ἀπέστειλε δὲ καὶ πρὸς τοὺς τὰς ἐπαρχίας αὐτῶν κατοικοῦντας ἐγκυκλίους ἐπιστολᾶς, δι᾿ ὧν προσεκάλει εἰς τὴν συνδρομὴν καὶ Ἀρχιερεῖς, καὶ ἱερεῖς, καὶ διακόνους, καὶ μοναστήρια, καὶ συνεισέφερον ἕκαστος προθύμως τὸ κατὰ δύναμιν· ἐκ δὲ τούτου συνήχθη ποσότης ἱκανὴ χρημάτων καὶ ἀνοικοδομήθη τὸ Πατριαρχεῖον ἐκ βάθρων μετὰ τῶν πέριξ κελλίων, εὐρύχωρον, ὅσον ἡ τοποθεσία συνεχώρει, καθὼς ἐστὶ τὴν σήμερον. Ἐπερίσευσαν δὲ καὶ τὰ χρήματα, τὰ ὁποῖα ἐχρησίμευσαν εἰς ἄλλο ἔργον κοινωφελέστατον.

Μετὰ τὴν ἀνακαίνισιν τοῦ Πατριαρχείου δεύτερον κατόρθωμα τῆς μεγαλονοίας τοῦ Πατριάρχου ὑπῆρξεν ἡ σύστασις Ἑλληνικοῦ Τυπογραφείου ἐν αὐτοῖς τοῖς Πατριαρχίοις. Ἀλλ᾿ ἐπειδὴ προέβλεπε δυσκολίαν τινα τῆς πρὸς τοῦτο ἀδείας ἐκ μέρους τῆς ἐξουσίας, ἀνέφερεν εἰς αὐτὴν τὸ ἀπαραίτητον τῆς ἀνάγκης, ἵνα συστηθῇ Τυπογραφεῖον ὑπὸ τὰ ὄμματα τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως ἐν αὐτῷ τυπογραφῶνται τὰ θρησκευτικὰ βιβλία τῆς πίστεως, καὶ οὐχὶ (καθὼς γίνεται τὴν σήμερον) εἰς διάφορα μέρη τῆς Εὐρώπης, ὅπου δύνανται καὶ νὰ νοθευθῶσι, καὶ ἑπομένως νὰ συμβῶσι σκάνδαλα καὶ ταραχαὶ εἰς τοὺς χριστιανοὺς ὑπηκόους τοῦ Ὀθωμανικοῦ Κράτους[8]. Πρὸς δὲ ταύτην τὴν δικαίαν καὶ συνετὴν αἴτησιν τοῦ Πατριάρχου ἐπένευσε καὶ ἡ Κυβέρνησις· οὕτω δὲ συνέβη τὸ καὶ νῦν διαμένον καὶ πρὸς τὸ τελειότερον προαχθὲν Ἑλληνικὸν Τυπογραφείον και εἶδε πάλιν ἡ βασιλεύουσα Κωνσταντινούπολις Ἑλληνικὸν Τυπογραφεῖον μετὰ διακόσιους περίπου ἐνιαυτούς, ἀφ᾿ οὗ τὸ πρῶτον συσταθὲν κατεστράφη[9]. Ἐτυποῦντο δὲ εἰς αὐτὰ βιβλία Ἐκκλησιαστικά, καὶ λογοκριτὰς ἐπὶ τῶν τυπωθησομένων ἐπέστησεν ὁ Πατριάρχης. Κατεσκευάσθη δὲ καὶ σφραγίς, τιθεμένη ἐπὶ τῶν ἐκδιδομένων βιβλίων, φέρουσα δικέφαλον ἀετὸν καὶ τὰ ἄκρα στοιχεῖα τοῦ ὀνόματος τοῦ κατὰ καιρὸν Πατριάρχου (ὡς φέρει καὶ τὴν σήμερον), καὶ γύρωθεν ἐπιγραφὴν «Πατριαρχικὸν Τυπογραφεῖον» καὶ τὸ ἔτος τῆς Πατριαρχείας.

Μετὰ τὰς πρώτας ταύτας πράξεις, αἵτινες ἀποδεικνύουσι τὸ μεγαλεπήβολόν του ἀνδρός, ἠσχολήθη περὶ τὴν ἐνίσχυσιν τῆς ἀπαραβάτου διατηρήσεως καὶ φυλακῆς τῆς τῶν ἱερῶν κανόνων ἀκριβείας. Καὶ τόμον συνέταξε Συνοδικὸν καὶ ἐπιστολὰς ἐξέδιδε συχνάκις καὶ ἐγκυκλίους πρὸς τοὺς ὑπὸ τὸν Οἰκουμενικὸν Θρόνον Ἀρχιερεῖς, διατάττων τὴν κανονικὴν διοίκησιν τῶν Ἐκκλησιῶν ἀπηγόρευσε τὸ νὰ χειροτονῶνται Ἀρχιερεῖς μὴ ἔχοντες τὴν ἀπαιτούμενην ἡλικίαν καὶ ἀξιότητα· περιώρισε τὰς περιττὰς καὶ ἀπολύτους χειροτονίας τῶν ἱερέων, θεσπίσας ἵνα μὴ χειροτονῶνται χωρὶς νὰ ἔχωσιν Ἐκκλησίας καὶ ἄνευ προηγουμένης δοκιμασίας, μηδὲ νὰ ἐξέρχωνται τῶν ἰδίων τόπων ἄνευ αἰτίας δεδικαιολογημένης ὑπὸ τοῦ ἰδίου Ἀρχιερέως των· ἀπηγόρευσε τοὺς κατὰ τόπους Κληρικοὺς νὰ μὴ ἀναμιγνύωνται εἰς τὰ κοσμικά, ὡς καὶ τοὺς κοσμικοὺς εἰς τὰ Ἐκκλησιαστικά.

Δι᾿ ἰδιαιτέρων δὲ ἐγκυκλίων διαταγῶν προέτρεψεν ὅλους τοὺς Ἀρχιερεῖς νὰ τηρῶσιν ἀκριβῶς τοὺς ἱεροὺς κανόνας περὶ τοῦ τὸ τοῦ γάμου μυστήριον καὶ νὰ μὴ δίδωσι προχείρως διαζύγια, (παρεκτὸς ἀποδεδειγμένης αἰτίας, ἀπαιτούσης τὴν διάζευξιν ἐξ ἀνάγκης)· ἀλλὰ νὰ σπουδάζωσιν ὅσον δύνανται νὰ διαλλάττωσι τοὺς διαφερομένους συζύγους διὰ συχνῶν συμβουλῶν καὶ νὰ τοὺς νουθετῶσιν, αἴροντες ἐκ μέσου τὰς ἀλόγους αἰτίας τῆς διχονοίας .

Εἰσήγαγεν ἑπομένως αὐστηρὰν τάξιν εἰς τὰ ἅπαντα τὰ ὑπὸ τὴν δικαιοδοσίαν του μοναστήρια, ὅσα ἦσαν ἐκ τῶν τότε περιστατικῶν εἰς πολλὴν ἀνωμαλίαν· καὶ σιγίλλια ἐξέδωκεν εἰς αὐτὰ καὶ κατεγράφησαν κατὰ τὴν τάξιν ἐν τῷ Κώδηκι τῆς Ἐκκλησίας. Διέταξε δὲ πρὸς τούτοις νὰ δίδωσι καὶ τὰ μοναστήρια ἐτησίως ἓν χρηματικὸν ποσόν, ἀνάλογον τῆς καταστάσεως αὐτῶν, εἰς τὸ κοινὸν τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας. Ἐφρόντιζε δὲ μετὰ ζήλου καὶ νὰ ἀνεγείρωνται ἢ νὰ ἀνακαινίζωνται Ἐκκλησίαι κατὰ τόπους, ἀδείᾳ τῆς Ἐξουσίας συνεργούντων καὶ τῶν ἐν τοῖς πράγμασι τότε ἰσχυρῶν ὁμογενῶν.

Καὶ ταῦτα μὲν ἦσαν τὰ περὶ τὸν κλῆρον τῆς Ἐκκλησίας φροντίσματα τοῦ Πατριάρχου Γρηγορίου. Κατὰ δὲ τὸ 1798 διέσωσε τὴν Ἀμβρακίαν ὅλην ἀπὸ τοῦ ἐπικρεμασθέντος ὀλέθρου. Ἐκράτουν εἰς τὴν Ἑπτάνησον τότε οἱ Γάλλοι οὗτοι δὲ πέμπτοντες κήρυκας ἐλευθερίας εἰς τὴν Πρέβεζαν καὶ τὰ παράλια της Ἄρτης ἀνηρέθιζον τῶν κουφοτέρων τὰ φρονήματα πρὸς ταραχὴν τῶν καθεστώτων καί τινες ἐξ αὐτῶν ἐφόρεσαν καὶ τὸ παράσημον τῆς Γαλλικῆς Δημοκρατίας (κονκάρδαν). Μανθάνει ταῦτα ὁ γείτων Πασᾶς τῶν Ἰωαννίνων Ἀλῆς καὶ καταγγέλλει εἰς τὴν Πύλην, παριστάνων τὸ πρᾶγμα ὡς αὐτόχρημα ἀποστασίαν καὶ παρέχων ἑαυτὸν ἄκλητον καὶ πρόθυμον πρὸς σωφρονισμὸν τῶν ἀτακτούντων. Ἡ δὲ Ὀθωμανικὴ Κυβέρνησις, γνωρίζουσα τοῦ τυράννου τούτου τοὺς φιλαρχικοὺς σκοπούς, αὐτὸν μὲν ἐκέλευσεν ἡσυχάζειν, ἄλλον δὲ Πασὰν ἡτοίμαζε ν᾿ ἀποστείλῃ μετὰ πολυαρίθμου στρατοῦ εἰς τὴν Ἀμβρακίαν πρὸς ἀποκατάστασιν τῆς ἡσυχίας. Τοῦτο πληροφορηθεῖς ὁ Γρηγόριος παρὰ τῶν ἐν τοῖς πράγμασιν ὁμογενῶν καὶ προτραπεῖς ὑπ᾿ αὐτῶν, γράφει πρὸς τὴν Πύλην ἀναφορὰν μεσιτεύων καὶ παρακαλῶν ἵνα διορισθῇ ἡ Ἐκκλησία πρὸς κατάπαυσιν τῶν λεγομένων ταραχῶν, τὰς ὁποίας αὐτὸς νομίζει μᾶλλον ὑποψίας, προελθούσας ἐκ τῶν Γάλλων γειτονίας. Ἀσμένως ἐπένευσεν ἡ Πύλη εἰς τὴν μεσιτείαν τοῦ Πατριάρχου. Παρευθὺς δὲ ὁ ἀοίδιμος, ἐκλέξας ἄριστον ἄνδρα καὶ ἐπὶ φρονήσει καὶ παιδείᾳ ἐπίσημον, τὸν ἴδιον αὐτοῦ Πρωτοσύγγελον, Ἰωαννίκιον τὸν Βυζάντιον, ἀποστέλλει τοῦτον εἰς Ἄρταν, ἑξαρχικῶς μετὰ τῶν προσηκόντων γραμμάτων τῆς Ἐκκλησίας. Κἀκεῖνος ἀπελθὼν μετὰ συνέσεως οἰκονομήσας ἐπέστρεψε φέρων ἅμα μὲν ἰλάμι (ἀναφορὰν) τοῦ Μολᾶ (Κριτοῦ) τῆς Ἄρτης, μαρτυροῦν ὅτι κατ᾿ ἐκείνους τοὺς τόπους ἐπικρατεῖ ἄκρα ἡσυχία καὶ οὐδεὶς φόβος ταραχῆς ἄμα δὲ καὶ πανδήμους ἀναφορὰς τῶν λαῶν βεβαιούντων τὴν πιστὴν αὐτῶν ὑπακοὴν εἰς ὃ ὑπόκεινται Κράτος. Καὶ τοῦτο παραστήσαντος τοῦ Πατριάρχου εἰς τὴν Πύλην, ἐπληροφορήθη μὲν αὕτη ἀπό τε τῶν γραμμάτων καὶ ἀπὸ στόματος ἐκείνου τὴν ἀταραξίαν τοῦ τόπου ἐκείνου, καὶ διεσκεδάσθησαν αἱ τοῦ Ἀλῆ διαβολαὶ ὡς καπνὸς ἀπηλλάγη δὲ καὶ ἡ Ἀμβρακία ἀπὸ τοῦ ἐπικρεμασθέντος φοβεροῦ κινδύνου τῆς κατ᾿ αὐτῆς ἐκστρατείας τῶν Ὀθωμανῶν καὶ τῶν ἐξ αὐτῆς ἐπαπειλουμένων δεινῶν[10].

Μετέπειτα δὲ συμβαίνει τὸ ἑξῆς. Παρθένιός τις, Διάκονος, λόγιος ἄνθρωπος καὶ Εὐρωπαϊκῶν γλωσσῶν ἐγκρατής, ἔρχεται μετὰ συστατικῶν γραμμάτων εἰς Ἐλασσώνα ὡς δῆθεν περιηγητὴς τῶν Ἑλληνικῶν χωρῶν καὶ παροικήσας εἰς τὴν Μητρόπολιν, γίνεται τοῦ Ἑλασσῶνος Παρθενίου Ἀρχιδιάκονος, παρ᾿ ᾧ καὶ διέμεινεν ἔτος ἕν. Ἕπειτα δὲ ἀνεχώρησεν εἰς Κωνσταντινούπολιν, καὶ παραστὰς εἰς τὸν Πατριάρχην καὶ τὴν Σύνοδον ἐδείκνυε παραίτησιν εἰς αὐτὸν τοῦ Ἑλασσῶνος (πλαστήν), ἐσφραγισμένην καὶ διὰ τῆς σφραγῖδος ἐκείνου. Ἐπειδὴ δὲ ἤκουσεν, ὅτι τοιαύτη προσωπικὴ παραίτησις κωλύεται ὑπὸ τῶν θείων κανόνων, ἀνεχώρησε καταλιπὼν καὶ τὸ ἔγγραφον τῆς ψευδοπαραιτήσεως. Μετὰ δὲ μήνα περίπου παρελθὼν πάλιν εἰς τὴν Σύνοδον, ἔφερεν ἀναφορὰν τῶν Ἐλασσωνιτῶν πρὸς τὴν Ἐκκλησίαν, ἀναγγέλουσαν τὴν τελευτὴν τοῦ γέροντος Ἀρχιερέως αὐτῶν, συνάμα δὲ μετὰ τῆς ἀναφορᾶς καὶ διάταγμα τῆς ἀδελφῆς τοῦ Σουλτάνου, τὸ ὁποῖον ἐκόμιζεν εἰς τῶν θεραπόντων τοῦ παλατίου προστάζον τὸν Πατριάρχην, ἵνα τὸν Παρθένιον καὶ μὴ ἄλλον καταστήσῃ Ἐλασσῶνος Ἀρχιερέα. Ὁ δὲ Πατριάρχης, ἀποδεξάμενος τὸ διάταγμα μετὰ τῆς προσηκούσης τιμῆς, καὶ παρακαθήσας πλησίον του τὸν κομιστὴν ἐφιλοφρονήσατο κατὰ τὸ προσῆκον, τὸν δὲ Διάκονον ἀφ᾿ οὗ ἔδωκε τὴν ἀναφοράν, προσέταξε νὰ ἐξέλθῃ πρὸς ὥραν ἐκτὸς τοῦ οἰκήματος, ἐν ᾧ ἔτυχε καθήμενος, καὶ πρὸς τὸν θεράποντα εἶπεν, ὅτι «ὁ ἄνθρωπος οὗτος ὑπάρχει ἐγκληματίας» (ἐνοῶν τὸ «Ὁ μὴ εἰσερχόμενος διὰ τῆς θύρας» κλπ.) καὶ εἶναι ἀδύνατον κατὰ τὸ θρήσκευμά μας νὰ γίνει Ἀρχιερεύς». Ταῦτα εἰπὼν καὶ καλῶς πληροφορήσας τὸν ἀπεσταλμένον ἐξαπέστειλε, παρηκολούθησε δὲ καὶ ὁ Διάκονος. Ὁ δὲ Πατριάρχης συγχρόνως ἀνήγγειλεν ἐγγράφως καὶ πρὸς τὸν Ἀρχισατράπην τὸ συμβεβηκός, καὶ ἅμα συναθροίσας τὴν Σύνοδον τῇ ἐπαύριον χειροτονεῖ Ἐλασσῶνος τὸν προειρημένον Πρωτοσύγκελον Ἰωαννίκιον (ὑποπτεύσας μὴ καὶ δεύτερον ἐπαναληφθῇ ἡ διαταγή). Ἐπιστεύθη δὲ καὶ ἡ τῶν Ἐλασσωνιτῶν ἀναφορὰ ὡς γνησία καὶ ἀληθής· ἀλλὰ μόλις παρῆλθον 15 ἡμέραι καὶ ἔρχεται ἐπιστολὴ τοῦ γέροντος Ἐλασσῶνος, δι᾿ ἧς ἀπέστειλε τὰς συνήθεις προσφορὰς εἰς τὴν Ἐκκλησίαν. Ἔμεινε λοιπὸν ὁ ἀοίδιμος Ἰωαννίκιος Ἀρχιερεὺς χωρὶς Ἐπσκοπῆς ἐπὶ μῆνας τρεῖς. Τότε δὲ τελευτήσαντος ἀληθῶς τοῦ γέροντος Ἑλασσῶνος αὐτὸς μὲν ἀπῆλθεν εἰς τὴν προφανῶς θεόθεν λαχοῦσαν αὐτῷ ἐπαρχίαν, ὁ δὲ πλαστογράφος ἐκεῖνος, ὡς ἀπέτυχεν, ἄφαντος ἐγένετο.

Βλέπων ὁ ἀοίδιμος Πατριάρχης τὴν ἐν Κωνσταντινούπολει συῤῥοὴν πολλῶν Ἀρχιερέων ἄνευ ἀνάγκης προσελθόντων, ἀπέπεμψεν αὐτοὺς εἰς τὰς ἱερὰς αὐτῶν ποίμνας, ἵνα ποιμένωσιν ἕκαστος τὸν λαὸν τῆς εἰς ἣν ἐχειροτονήθησαν Ἐκκλησίας. Καὶ ἐξ αὐτῶν τῶν ἐγκρίτων Ἀρχιερέων ἐξαπέστειλέ τινας εἰς τὰς λαχούσας αὐτῶν ἐπαρχίας. Ἐντεῦθεν βαρὺς ἐφάνη καὶ τυραννικός, δυσηρέστησε δὲ καὶ πρός τινας τῶν πολιτικῶν, καὶ ἴσως, καθώς τινες ἐνόμισαν ὤφειλεν ὁ ἀοίδιμος νὰ μετριάσῃ ὀπωσδήποτε τὸ λίαν αὐστηρὸν καὶ ταχυεργὸν τοῦ ἤθους ἐνδίδων οἰκονομικῶς ἐνίοτε πρὸς τὰ ἀβλαβέστερα, καὶ συμπεριλαμβάνων καὶ τὸν χρόνον βοηθὸν πρὸς θεραπείαν τῶν ταύτης χρηζόντων. Ἀλλ᾿ αὐτὸς ἤθελεν ὑπὸ ζήλου νὰ καταστήσῃ τοὺς πάντας ἐν ὀλίγῳ χρόνῳ παρομοίους ἑαυτοῦ, διὸ καὶ παρώξυνεν οὐκ ὀλίγους . Ἀπέθανε δὲ τότε καὶ ὁ σφόδρα τιμῶν καὶ σεβόμενος καὶ προστατεύων αὐτὸν Ἡγεμὼν τῆς Βλαχίας Γεώργιος ὁ Χαντζερῆς. Συκοφαντεῖται λοιπὸν ὁ Γρηγόριος εἰς τὴν Πύλην ὡς ἄνθρωπος βίαιος καὶ ἀνίκανος εἰς διατήρησιν τῆς τῶν λαῶν ὑποταγῆς (ὡς ἔγραφε τὸ κατ᾿ αὐτοῦ Βεζυρικὸν Διάταγμα,) καὶ ἐξορίζεται εἰς τὸν Ἄθωνα, πατριαρχεύσας ἔτος ἓν καὶ μῆνας ἕξ .

Ἀλλὰ τί ἐκ τούτου πρὸς τὸν ἀδάμαντα ἐργάτην τῆς ἀρετῆς, μήπως ἠθύμησεν, ἢ ἐξέπεσεν ἐκ τοῦ ὕψους τῆς ἀληθοῦς μεγαλοφροσύνης; Πολλοῦ γε καὶ δεῖ· χαίρων καὶ ἀγαλλόμενος διέπλεε τὰ κύματα τῆς θαλάσσης, ἑπόμενος εὐχαρίστως ὅπου τὸν ὡδήγει ὁ δάκτυλος τοῦ Θεοῦ καὶ πάλιν ἐξηκολούθει τὴν πνευματικὴν αὐτοῦ γύμνασιν εὐχόμενος ὑπὲρ τῶν ἐπηρεαστῶν καὶ ἀναλογιζόμενος τὸν μακαρισμόν, δι᾿ οὗ ὁ Κύριος ἐμακάρισε τοὺς «διωκομένους ἕνεκεν αὐτοῦ καὶ τοῦ Εὐαγγελίου» .

Ἐλθὼν δὲ εἰς τὸ ἁγιώνυμον Ὄρος, ἐξελέξατο πρὸς κατοικίαν τὸ μοναστήριον τῶν Ἰβήρων. Κατώκει δ᾿ ἐνίοτε καὶ εἰς Λαύραν, ἀπολαύων πανταχοῦ τὴν φίλην ἐλευθερίαν τῶν ἀσκητικῶν ἀγώνων. Ἐκήρυττε δὲ συνεχῶς καὶ τὸν θεῖον λόγον ἐπ᾿ Ἐκκλησίας, καὶ τὰς ἐνίοτε προσυγχανούσας διαφορὰς ἔν τισι μοναστηρίοις καθησύχαζε, τύπος γινόμενος καὶ ὑπογραμμὸς τῆς μοναστικῆς ζωῆς. Κηρύττουσι δὲ καὶ μέχρι σήμερον οἱ Ἁγιορεῖται, καὶ κηρύξουσι διὰ παντὸς τὴν ὁσιότητα τῆς πολιτείας τοῦ Πατριάρχου, δι᾿ ἣν καὶ ὡς κοινὸν πατέρα καὶ διδάσκαλον αὐτὸν ἐσέβοντο. Καὶ αὐτοὶ δὲ οἱ κατὰ καιροὺς ἐρχόμενοι προσκυνηταὶ ἐθεώρουν αὐτὸν ἅγιον ἄνθρωπον τοῦ Θεοῦ [11]. Ὅτι δὲ καὶ περὶ τοὺς λόγους ἐμελέτα καὶ συνέγραφεν, αὐτὸς ἡμῶν δηλώσει ἐν τοῖς ἑξῆς.

Διαμένων δέ, καθὼς προείπομεν, ἐν τῷ μοναστηρίῳ τῶν Ἰβήρων,οὐδὲ τὰς ἄλλας τοῦ Ἄθωνος μονὰς ἀνεπισκέπτους παρέβλεπε. Περιηγεῖτο δὲ καὶ εἰς αὐτὰς ἅπαξ τοῦ ἐνιαυτοῦ ἐξερχόμενος, καὶ εἰς τὰς Σκήτας (10 οὔσας τὸν ἀριθμόν). Καὶ συνεφιλοσόφει μετὰ τῶν πατέρων τὴν ἀνωτάτην φιλοσοφίαν, καὶ ἠγωνίζετο τοὺς ἀγῶνας τοὺς πνευματικούς, καὶ συμπροσηύχετο συνεκκλησιαζόμενος, καὶ συναγρυπνῶν, καὶ συναναμιγνύων τὰ γλυκερὰ τῆς κατανύξεως δάκρυα. Καὶ εἴπου τι κατ᾿ ἔλλειψιν τοῦ καθήκοντος γινόμενον παρετήρει, ὑπεμίμνησκε τὴν διόρθωσιν· προσέφερε δὲ καὶ λογίαν (εἰσφορὰν) πρὸς κοινωνίαν τῶν πτωχοτέρων πάντα τὰ χρήματα ὅσα ἐπερίσσευσον ἀπὸ τῆς πενιχρᾶς αὐτοῦ διατροφῆς ἐκ τῶν ἐτησίως αὐτῷ παρὰ τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας (κατὰ τὸ σύνηθες) πεμπομένων (500 γροσίων κατὰ μήνα) καὶ ἐξ ὅσων ἔπεμπεν αὐτῷ ἡ εὐγνωμοσύνη τῶν ὑπ᾿ αὐτοῦ ὀπωσδήποτε εὐεργετηθέντων κατὰ τὴν παρελθοῦσαν Πατριαρχείαν.

Καὶ τοιαύτη μὲν ἐγένετο ἡ κατὰ τὸν Ἄθωνα ἑξαετής τοῦ Πατριάχου Γρηγορίου ἐξορία μὲν κατὰ τὸ φαινόμενον, ἐπιδημία δὲ πραγματικῶς ἐπίσημος καὶ εὐφρόσυνος, καί, ὡς ἂν εἴποις, ἔνδοξος μετάβασις νικηφόρου τριταγωνιστοῦ ἀπὸ πανηγύρεως εἰς πανήγυριν, ἀπὸ τῶν Ὀλυμπίων εἰς τὰ Ἴσθμια.

Β´ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΑ

Ἤδη δὲ τῆς ἑξαετίας συμπληρωθείσης κατὰ μήνα Σεπτέμβριον τοῦ 1806 ἔτους, παραιτεῖται μὲν ὁ τότε Πατριάρχης Καλλίνικος, ἀνακαλεῖται δὲ ἐκ τοῦ Ἄθωνος ὁ Γρηγόριος, καὶ συμπροπέμπουσι τὸν πατέρα τὸν κοινὸν μετὰ δακρύων οἱ πρώην συμμονασταὶ συνελθόντες καὶ ἀσκηταὶ καὶ μιγάδες, ὑποδέχεται δὲ τοῦτον ἡ Βασιλεύουσα πόλις, καὶ εἰσέρχεται πάλιν εἰς τῶν Πατριαρχικῶν ἀγώνων τὸ θέατρον ἔτε θερμὸς ἀπὸ τῶν προτέρων ἀγωνισμάτων.

Καὶ πρῶτον μὲν παρακαλεῖ τοὺς συνάθλους Ἀρχιερεῖς, ἵνα συνέρχονται προθύμως εἰς τὰς τεταγμένας τῆς Ἱερᾶς Συνόδου συνάξεις· ἂν δέ τινες κωλυθῶσιν ἐξ ἀνάγκης νὰ στέλλωσιν τὰς γνώμας αὐτῶν ἐγγράφους πρὸς οἰκονομίαν ὁμόφωνον τῶν προσπιπτόντων πραγμάτων τῆς Ἐκκλησίας. Ἐὰν δὲ πότε παρεκαλεῖτο παρά τινος τῶν ἐν ἰσχύϊ πολιτικῶν εἰς πρᾶξιν ἄδικον αὐτῷ φαινομένην, ἀνανεύων μετὰ μειδιάματος, ἐδείκνυε πρὸς ἀπόκρισιν ἣν εἶχε πλησίον κλεῖδα τοῦ κελλίου, ὅπου κατώκει εἰς τὴν ἐν Ἄθωνι διατριβήν του, χαριέντως ὑποδηλῶν, ὅτι πάλιν ἕτοιμος ὑπάρχει πρὸς ἐξορίαν, ταύτην μᾶλλον προτιμῶν παρὰ τὴν παράβασιν τῶν ἱερῶν κανόνων.

Εὑρὼν δὲ τότε νεωστὶ συνεστηκείαν τὴν ἐν Ξηρο-Κρήνη (Κουροὺτ-Τζιμὲ) μεγάλην καὶ κοινωφελῆ τοῦ γένους Σχολήν, ἐθαύμαζε πολλάκις εὐλογῶν καὶ ἐνισχύων καὶ διδασκάλους καὶ μαθητάς. Γράφει δὲ καὶ ἐγκυκλίους πρὸς πόλεις καὶ χώρας παρορμῶν πρὸς σύστασιν νέων καὶ βελτίωσιν τῶν ὑπαρχόντων Σχολείων[12]. Καὶ περὶ ἄλλων δὲ καθηκόντων ἔπεμπεν ἐγκυκλίους πρὸς τοὺς κατὰ τόπον Ἀρχιερεῖς, καὶ καθηγουμένους, καὶ μάλιστα περὶ τῶν Μοναστηρίων, ἄλλων τε καὶ τῶν τοῦ Ἄθωνος, ἀνακηρύττων τοὺς περὶ τὴν μοναδικὴν πολιτείαν τεταγμένους ὅρους καὶ κανόνας τῶν ἁγίων Συνόδων· ἀπηγόρευσε δὲ Συνοδικῶς καὶ τὴν ἐπὶ ψιλῷ ὀνόματι χειροτονίαν Ἀρχιερέων .

Τότε συσκεψάμενος μετὰ τῶν Συνοδικῶν ἔλυσε τὸν πρὸ πολλοῦ (τῷ 1767 ἐπὶ Πατριάρχου Σαμουὴλ) ἐκδεδομένον κατὰ τῶν τραχωμάτων ἀφορισμὸν ὡς πολλῶν ἐνόχων εἰς αὐτὸν γενομένων ἐξ ἀνάγκης, ὡς ἤδη ἐπικρατησάντης τῆς κακίστης συνηθείας τοῦ τραχώματος[13]. Κατὰ τοῦ ἀνδραποδώδους τούτου ἔθους (δι᾿ οὗ τὸν ἱερὸν γάμον ἐμπορεύονται πρὸς χρηματισμόν, καὶ φαίνεται ὅτι ἡ νύμφη ἀγοράζει τὸν γαμβρὸν καὶ οὗτος ὡς ἀνδράποδον εὐφήμως ἀπεμπολῶν αὐτὸς ἑαυτὸν) κατὰ τούτου τοῦ ἔθους ὑπάρχει ἐκδεδομένος καὶ λόγος τοῦ ἀοιδίμου Πατριάρχου Σαμουὴλ τοῦ Α´ καὶ αἱ ἀνωτέρω μνημονευθεῖσαι «Διαταγαὶ Γάμων». Ἀλλ᾿ ὁ μακάριος Γρηγόριος συγχωρῶν τοὺς εἰς τὸν ἀφορισμὸν ὑποπεσόντας, περιέγραψεν ὅμως καὶ τὴν κατάχρησιν καὶ τὴν ἐκ πλεονεξίας ὑπέρβασιν τῶν τραχωμάτων, δι᾿ ὧν πολλάκις οἱ γονεῖς τῆς κόρης ἀποβαίνουσι πτωχοί, ἀδικοῦσι δὲ καὶ τὰ ἄλλα τέκνα των, ἂν ἔχωσι.

Διέταξε δὲ καὶ τοὺς ὅρους τῆς Ἐφορείας, καθ᾿ ἣν οἱ ἐνδημοῦντες Ἀρχιερεῖς ἐφορεύουσι τοὺς ἔξω διαμένοντες ἐν ταῖς ἐπαρχίαις αὐτῶν, ἐπιστατοῦντες εἰς τὰς πρὸς τὴν Ἐκκλησίαν αὐτῶν ἀναφορᾶς περὶ τῶν προσπιπτόντων περιστατικῶν. Ἐπειδὴ δέ τινες τῶν νεοχειροτονήτων Ἀρχιερέων, μέλλοντες νὰ ἀπέλθωσιν εἰς ἐπαρχίας των, ἐδανείζοντο χρήματα, ἐθέσπισεν, ὅτι τὰ τοιαῦτα δανείσματα δὲν γνωρίζει ἡ Ἐκκλησία · κἄν τινες τῶν τοιούτων Ἀρχιερέων ἀποθάνωσι, πρὶν ἢ ἀποδώσωσι τὰ χρέη των, ζημιοῦνται ταῦτα οἱ δανεισταί, μηδὲν ἔχοντες δικαίωμα ἐπὶ τῶν καταληφθέντων τοῦ ἀποθανόντος πραγμάτων, ἅπερ ἀνήκουσιν εἰς ἣν ἐποίμαινον Ἐκκλησίαν.

Καὶ τῶν ἐν Κωνσταντινουπόλει δὲ καὶ ἐν τοῖς προαστείοις Ἐκκλησιῶν τὴν ἐπιστασίαν καὶ οἰκονομίαν κατέστησε πρὸ τὸ εὐρυθμώτερον.

Ἀλλὰ καὶ περὶ τῆς φίλης ἐν τοῖς Πατριαρχείοις Τυπογραφίας, ἂν πρῶτος καθίδρυσε, πολλὴν ἐποιεῖτο φροντίδα. Ἐπειδὴ δὲ «τὸν κοπιῶντα γεωργὸν δεῖ πρῶτον τῶν καρπῶν μεταλαμβάνειν» ἀπήλαυσεν ὁ μακάριος καί τινα καρποφορίαν ἐκ τούτου τοῦ ἔργου τῶν ἰδίων αὐτοῦ φροντισμάτων, καὶ κατὰ τὸ δεύτερον ἔτος τῆς β´ ταύτης Πατριαρχείας ἐξέδωκε τὴν «Ἐξήγησιν τῶν εἰς τὴν ἑξαήμερον ἕνδεκα ὁμιλιῶν τοῦ ἐν Ἁγίοις Θεοφόρου Πατρὸς ἡμῶν Βασιλείου τοῦ Μεγάλου ἐν τῷ τοῦ Πατριαρχείου τῆς Κωνσταντινουπόλεως Τυπογραφείου ἔτει 1807». Συνέταξε δὲ ταύτην τὴν ἐξηγητικὴν παράφρασιν τῆς ἑξαημέρου ἐν ταῖς κατὰ τὸν Ἄθωνα περὶ τὰς Βίβλους ἰδιαιτέρας αὐτοῦ μελέτας, καθὼς προείπομεν· μαρτυρεῖ δὲ καὶ αὐτὸς ἐν τῷ συντόμῳ καὶ μελισταγεῖ αὐτοῦ προλόγῳ, λέγων ὅτι ἐξεπόνησε τὴν ἐξήγησιν ταύτην ἐν τῇ κατὰ τὸν Ἄθωνα ὑπερορίῳ αὐτοῦ διατριβῇ[14].

Κατὰ τὴν β´ ταύτην Πατριαρχείαν οἱ περὶ τὸν Δούναβιν (Ἰγνὰτ) Κοζάκοι[15] πέμψαντες εἰς τὴν Ἐκκλησίαν, ἐζήτησαν ἵνα χειροτονηθῶσι διάκονοι καὶ Ἱερεῖς, οὕς τινας ἐκλέξωσιν αὐτοὶ ἐκ τῶν ἰδίων ὁμογενῶν.

«Δέχομαι, εἶπεν ὁ Πατριάρχης, τὴν αἴτησίν σας, ἀλλ᾿ ἀφ᾿ οὗ πρῶτον ἀποστείλω καθηγητὰς καὶ διδασκάλους, οἵτινες θέλουσι κατηχήσει πρῶτον τὰ ὀρθὰ τῆς εὐσεβείας διδάγματα καὶ ὅλην τὴν φυλήν σας καὶ αὐτοὺς ἰδίως, οὓς ἂν ἐκλέξητε εἰς χειροτονίαν, δώσητε δὲ καὶ ἔγγραφον δημόσιον ὁμολογίαν τῆς εἰς τὴν ὀρθοδοξίαν ἐπιστροφῆς σας.»

Ἐπειδὴ δὲ ἐκεῖνοι ἀπηρνήθησαν, ἀπειθοῦντες πρὸς τὰς πολλὰς αὐτοῦ νουθεσίας, «Ὑπάγετε λοιπόν», εἶπε τέλος πρὸς αὐτοὺς ὁ Πατριάρχης, «ὡς πρόβατα πλανώμενα ἔξω τῆς μιᾶς καὶ μόνης ποίμνης τοῦ Χριστοῦ». Κᾀκεῖνοι σκυθρωπάσαντες, «ἀπῆλθον εἰς τὰ ὀπίσω». Καὶ ἄλλοτε δὲ οὗτοι οἱ πείσμονες σχισματικοί, προσέλθοντες εἰς τὴν Ἐκκλησίαν πρὸς τὸν αὐτὸν σκοπόν, ἐξηλέγχθησαν ὑποκριταί, δόλιοι καὶ ψευδόμενοι.

Μετὰ ταῦτα συνέβη τὸ ἀκόλουθον πολιτικὸν περιστατικόν[16]. Τῇ 20ῃ Φεβρουαρίου 1807 στόλος Ἀγγλικὸς ἐπιφαίνεται σαλεύων ἀντικρὺ τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἀπειλῶν ὅτι θέλει κατατεφρώσει τὴν Βασιλεύουσαν πόλιν, ἐὰν ἡ Ὀθωμανικὴ Κυβέρνησις μὴ διαρρήξῃ τὴν πρὸς Γάλλους συμμαχίαν· (ἐγίνετο δὲ μόνον μέχρι λόγων ἡ ἀπειλή). Τότε καὶ ἡ τοπικὴ ἐξουσία παρεσκευάζετο εἰς ἀντίστασιν, καὶ πολλὰ μὲν ἐξέφερε κηρύγματα συγκαλοῦσα τοὺς ὑπηκόους πρὸς ἐπισκευὴν τῶν περὶ τὸ παλάτιον προμαχώνων. Πολλὰ δὲ συνέῤῥεον πλήθη ἐκ πάντων τῶν γενῶν καὶ φυλῶν τῆς πόλεως πρὸς τὴν ἐργασίαν, ἀκολουθοῦντες ἕκαστος κατ᾿ ἔθνος τοὺς ἑαυτῶν ὁδηγούς. Τότε ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος, (θεωρούμενος ὡς θρησκευτικὸς ἐθνάρχης τῶν ὑποκειμένων τῷ Σουλτάνῳ Χριστιανῶν), μηνυθεὶς ὑπὸ τῆς Πύλης διὰ τοῦ τότε περίφρονος Διερμηνέως Ἀλεξάνδρου Χαντζερῆ[17], ἐξῆλθε καὶ αὐτὸς εἰς τὴν πάνδημον ἐργασίαν, συμπαραλαβὼν καί τινας τῶν Ἀρχιερέων καὶ τῶν ἐφημερίων· ἐπηκολούθησε δὲ καὶ πλῆθος τρισχιλίων περίπου Γραικῶν· καὶ οὗτοι μὲν εἰργάζοντο, συνηργάσθη δὲ καὶ αὐτὸς ὁ μακάριος ἐνισχύων αὐτούς, καὶ δὶς καὶ τρὶς ἰδίαις χερσὶν ἐβάστασεν εἰς πήραν μικρὰν ἐμβεβλημένον χῶμα καὶ συνεπεφόρησεν εἰς τοὺς παραλίους ἐκείνους προμαχῶνας. Ὁ δὲ Σουλτάνος ἄνωθεν ἐκ τῶν θυρίδων τοῦ παλατίου, ἐπισκοπῶν τοὺς ἐργαζομένους ἠγάσθη μάλιστα τὸν γέροντα Πατριάρχην. Καὶ τότε μὲν ἔπεμψέ τινα τῶν ἀξιωματικῶν, ἵνα πρὸς αὐτὸν ἀναγγείλῃ τὴν βασιλικὴν εὐαρέσκειαν, καλέσῃ δὲ τοῦτον καὶ ν᾿ ἀριστήσῃ ἐν τῇ Αὐλῇ· (ἦν δὲ γεύματος ὥρᾳ). Καὶ προσελθὼν ὁ αὐλικὸς ἔλεγε τὰ διατεταγμένα· ὁ δὲ Πατριάρχης τἆλλα δὲ εὐχαρίστησε ταπεινῶς, περὶ δὲ τοῦ γεύματος ἐσιώπησεν· (ἔτυχε δὲ ἡ ἡμέρα ἐκείνη τετράδη τῆς ἑβδομάδος). Καὶ ὁ Ἀξιωματικὸς συνεικάσας τὴν αἰτίαν τῆς σιωπῆς ἐπανέλαβεν· «Ἴσως ὑμεῖς δὲν κρεωφαγεῖτε ἀλλ᾿ ἔχομεν καὶ νηστήσιμα». Καὶ ὁ Πατριάρχης ἐπινεύσας παρηκολούθησε μετὰ τῶν Κληρικῶν, καὶ ἀριστήσας ἀνεχώρησε φιλοφρονούμενος.

Ἤδη δὲ παρελθόντος ἐκείνου τοῦ ἐφημέρου φόβου, τοῦ στόλου ἀναχωρήσαντος, μετακαλεῖται εἰς τὴν Ὑ. Πύλην τῇ Κυριακῇ της Τυροφάγου, καὶ προσελθόντα ὑπεδέξατο αὐτὸν ὁ Βεζύρης καὶ τὴν τοῦ Σουλτάνου πρὸς αὐτὸν εὔνοιαν ἐξέφρασε, καὶ ἐνέδυσαν αὐτὸν πολύτιμον ἐρυθρὸν ἐπενδύτην διφθερωτὸν (σαμουρόγουναν), καὶ ἔφιππον ἀπέστειλεν ἐντίμως εἰς τὰ Πατριαρχεῖα.

Ὁ δὲ Γρηγόριος, ἄτυφος ἀείποτε καὶ ἄτρεπτος τὸ φρόνημα, ἔπραττε πάλιν τὰ ἑαυτοῦ «κοσμῶν ἣν ἔλαχε σπάρταν» · ἐξέπεμψε δὲ προτρέψας καὶ τίνας τῶν Ἀρχιερέων εἰς τὰς ἰδίας αὐτῶν Ἐκκλησίας, χρῃζούσας τῆς ποιμαντορίας αὐτῶν, ὡς ἐπὶ πολὺ χρονοτριβησάντων εἰς Κωνσταντινούπολιν.

Μετὰ ταῦτα γίνεται στάσις ἐν Κωνσταντινούπολει, καὶ καταβιβάζεται μὲν ἐκ τοῦ θρόνου ὁ Σουλτάνος Σελίμης ὑπὸ τῶν Γενισζάρων, ἀναβιβάζεται δὲ Μουσταφᾶς ὁ υἱὸς τοῦ Σουλτάνου Χαμίτου. Τὸ δὲ ἐπιὸν ἔτος (1808) εἰσελθὼν εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν Μουσταφᾶς ὁ Βαϊρακτάρης, ἐνθρονίζει τὸν Σουλτάνον Μαχμούτην (τὸν πατέρα τοῦ νῦν Βασιλεύοντος), γίνεται δὲ καὶ αὐτὸς ὁ Βαϊρακτάρης ἐπίτροπος τοῦ Σουλτάνου (Βεζύρης).

Τότε παρ᾿ ἐλπίδα πᾶσαν Καλλίνικος ὁ β´ ὁ καὶ πρώην Πατριαρχεύσας, ἐπεθύμησε πάλιν οὐχὶ τῶν ἀγώνων, ἀλλὰ τῆς ὑψηλῆς περιοπῆς τῆς Πατριαρχείας. Ὅθεν (ὡς καὶ πάσης ὑπερανεστηκείας ἀρχῆς) μᾶλλον περίοπτος γίνεται καὶ καταφανεστέρα ἡ τῶν ἀνερχομένων ἀρετὴ ἢ κακία. Ἐπιβαίνει λοιπὸν ὁ Καλλίνικος εἰς τὸν θρόνον τὸν Οἰκουμενικὸν ἄνευ ψήφων, ἄνευ ἐκλογῆς κανονικῆς, ἄνευ εἰδήσεως τῆς Συνόδου δυνάμει δὲ καὶ προσταγῇ τοῦ Βαϊρακτάρου, καὶ καταβιβάζεται ὁ Γρηγόριος διὰ Βεζυρικοῦ Διατάγματος, πατριαρχεύσας τὸ δεύτερον ὁλόκληρα δύο ἔτη.

Δοὺς δὲ τὴν παραίτησιν αὐτοῦ μετὰ χαρᾶς, ἐξῆλθε παρευθὺς ἐκ τῆς Βασιλευούσης καὶ μετέβη εἰς τὴν Πρίγκηπον Νῆσον ἀδεία της ἐξουσίας, ὅπου καὶ διέτριψε μῆνάς τινας ἐν τῶν Μονυδρίῳ τοῦ Χριστοῦ ἡσυχάζων καὶ μονάζων «ὡς στρουθίον μονάζον ἐπὶ δώματος» , μόνους δὲ τοὺς πένητας προσεδέχετο ἀπὸ τῶν ὀλίγων ὧν εἶχε χρημάτων πενιχρῶς αὐτοὺς παραμυθῶν. Ἐπειδὴ δὲ καὶ χήραι δύο πάμπτωχοι προσῆλθον, κόρας εἰς ὥραν γάμου συνεπαγόμεναι, προσέταξεν αὐτὰς νὰ περιμείνωσι, καὶ ἀναστὰς ἐκβάλλει ἐκ τοῦ κιβωτίου τὴν Σουλτανικὴν δωρεάν, τὴν πολύτιμον σαμουρόγουναν, καὶ διαιρέσας αὐτὴν εἰς δύω, ἔδωκεν εἰς ἑκατέραν τῶν χηρῶν ἀνὰ ἓν μερίδιον ἵνα ταῦτα πωλήσωσι καὶ μεταχειρισθῶσι τὰ χρήματα πρὸς προικισμὸν τῶν θυγατέρων αὐτῶν. Ἐν δὲ τούτοις ἐκπίπτει καὶ ὁ Καλλίνικος τῆς Πατριαρχείας (δέκα μῆνας μόλις πατριαρχεύσας)· πατριαρχεύει δὲ ὁ ἀπὸ Μυτιλήνης Ἱερεμίας, (τῷ 1809), ὁ δὲ Γρηγόριος ἐξορίζεται πάλιν ὑπὸ τῆς ἐξουσίας εἰς Ἄθωνα[18]. Ἅμα δὲ λαβὼν ὁ ἀοίδιμος τῆς ἐξορίας αὐτοῦ τὴν διαταγήν, «Ἐπίστρεψον», ἀνέκραξε τὸ ψαλμικὸν «ἐπίστρεψον, ψυχή μου, εἰς τὴν ἀνάπαυσίν σου». Καὶ πάλιν ἐπανῆλθεν εἰς τὴν μονὴν τῶν Ἰβήρων, πρόχειρον ἔχων καὶ τὴν κλεῖδα τοῦ κελλίου, τὴν ὁποίαν τυπικῶς ἐδείκνευε, χαριεντιζόμενος ἐπὶ τῆς β´ αὐτοῦ Πατριαρχείας, (ὡς προείπομεν ἀνωτέρω), καὶ «τὴν κλεῖδα τῆς γνώσεως» τῶν θείων Γραφῶν, διανοίγων αὐτάς, καὶ ἐξηγῶν, καὶ διδάσκων συχνάκις τὸν θεῖον λόγον πρὸς τοὺς συναγωνιζομένους συμμοναστὰς Ἁγιορείτας, καὶ συνδιάγων μετ᾿ αὐτῶν ἀγαπητὸς καὶ σεβαστός, καθὼς καὶ πρότερον. Διέτρεψε δὲ ταύτην τὴν φορὰν ἐν τῷ ἁγιωνύμῳ Ὄρει μίαν ὁλόκληρον δεκάδα ἐνιαυτῶν.

Γ´ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΑ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΟΝ

Κατὰ δὲ τὸ τέλος τοῦ 1818 (Δεκεμβρίου 13) παραιτηθέντος τοῦ ἀοιδίμου Κυρίλλου, ἐκλέγεται καὶ προσκαλεῖται ὁ Γρηγόριος ἐκ τοῦ Ἄθωνος εἰς τὴν τρίτην καὶ τελευταίαν Πατριαρχείαν· καὶ ἔρχεται εἰς Κωνσταντινούπολιν τῷ 1819 Ἰανουαρίου 19· ἐν δὲ τῷ μεταξὺ διεύθυνε τὴν Πατριαρχείαν ὡς Τοποτηρητὴς ὁ προμνημονευθεὶς ἀοίδιμος Ἰωαννίκιος (ὁ μετὰ δεκαετῆ ποιμαντορίαν τῆς Ἐλασσῶνος εἰς τὴν Φιλιππούπολιν προβιβασθείς). Ἀναλαβὼν δὲ τὰς ἠνίας τῆς Πατριαρχείας ὁ Γρηγόριος, διώκει πάλιν τὴν Ἐκκλησίαν κατὰ τὸν αὐτοῦ τρόπον τὴν κοινὴν ὠφέλειαν ἀποσκοπῶν. Καὶ πρῶτον μὲν ἐκδίδωσι καὶ δευτέραν ἐγκύκλιον περὶ Σχολείων διαταγήν, προτρέπων τοὺς πάντας πρός τε τὴν ἄλλην παιδείαν, καὶ μάλιστα πρὸς τὴν σπουδὴν τῆς Ἑλληνικῆς, διότι ἤκουσεν ὅτι ἔν τισι τῆς Ἑλλάδος Σχολείοις οἱ μαθηταὶ μᾶλλον ἠρέσκοντο εἰς τὰς καινοφανεῖς διδασκαλίας τῆς νεωτέρας φιλοσοφίας, ἀμελοῦντες τὴν τῆς θείας τῶν Ἑλλήνων γλώσσης ἀκριβῆ καὶ λιπαρὰν ἐκμάθησιν . Ταύτην δὲ τὴν ὀλεθρίαν διὰ τοὺς Ἕλληνας ἀμέλειαν κωλύων ὁ Πατριάρχης, προέτρεψεν ἅπαντας καὶ διδασκάλους καὶ μαθητὰς ἔχεσθαι ἀμφιλαφῶς τῆς πατρῴας φωνῆς, καὶ μή, χάριν τάχα τῆς φιλοσοφίας, τὴν μητέρα καὶ τροφὸν τῆς φιλοσοφίας περιφρονεῖν. Καὶ αὐτὴν δὲ τὴν φιλοσοφίαν φιλοσόφως σπουδάζειν συνεβούλευε, τὰ κάλλιστα καὶ χρήσιμα εἰς τὸν βίον ἐξ ἑκάστης ἐπιστήμην ἐκλέγοντας, καὶ τὴν πατροπαράδοτον εὐσέβειαν ἀπὸ πάσης ξένης καὶ ψυχοβλαβοῦς διδασκαλίας ἀλώβητον διατηροῦντας . Παρώτρυνε δὲ τὸν Πατριάρχην πρὸς τὴν τοιαύτην ἐγκύκλιον οὐ μόνον ὁ πολὺς ὑπὲρ τῆς ἀληθινῆς καὶ ὀρθοδόξοις Ἕλλησι πρεπούσης παιδείας ζῆλος, ἀλλὰ καί τις ἐπαρίστερος ψευδοφημία παρά τισι τῶν κρατούντων ἔτι ἀπὸ τῆς προλαβούσης καταδρομῆς τῆς ἐν Κυδωνίαις Σχολῆς διαδοθεῖσα, (εἰς τοῦτο μετεπλάσθη ἡ σπουδὴ τῶν Φυσικῶν καὶ Μαθηματικῶν ἐπιστημῶν). Καὶ τοιαύτη μὲν καὶ αὕτη ἡ ἐγκύκλιος[19].

Μετέπειτα δὲ τὸ γρήγορον ὄμμα τῆς πατρικῆς ποιμαντορίας τοῦ Πατριάρχου πρὸς ἄλλον ἀπεῖδε φιλάνθρωπον σκοπόν. Τὴν μεγάλην Κωνσταντινούπολιν κατοικοῦσι καὶ πολλοὶ πτωχοὶ καὶ πένητες, πολλὴν πάσχοντες ἀπορίαν ἔκ τε τῆς βαρείας τῶν ἀναγκαίων τιμῆς καὶ συχνάκις ἐκ τῶν ἐπισυμβαινουσῶν πυρκαϊῶν. Αὐξάνουσι δὲ τοῦτον τὸν ἀριθμὸν καὶ ἄλλοι ξένοι πολλάκις ἐκ τῶν ἔξω μερῶν συῤῥέοντες εἰς τὴν βασιλεύουσαν καὶ ζητοῦντες πόρον ζωῆς. Παραλείπομεν χήρας καὶ ὀρφανὰ καὶ τοὺς ἐν φυλακαῖς δι᾿ ἐγκλήματα ταλαιπωρουμένους· καὶ γίνεται μὲν συχνάκις βοήθεια εἰς τοὺς ἐν ἀνάγκαις ἔκ τε τῶν εὐπορούντων καὶ τῶν κατὰ συνοικίας Ἐκκλησιῶν, ἀλλὰ καὶ αἱ Ἐκκλησίαι πτωχαί, καὶ οἱ εὐποροῦντες μέτριοι. Ταῦτα συνιδὼν ὁ Γρηγόριος παραλαμβάνει συναντιλήπτορα τὸν τότε Μέγαν Διερμηνέα Ἰωάννην τὸν Καλλιμάχην καὶ τίνας ἄλλους τῶν ἐπισήμων, καὶ συνιστᾷ τὸ «Κιβώτιον τοῦ Ἐλέους» ὀνομασθέν, εἰς οὗ τινος τὴν σύστασιν κατέβαλον ἱκανὰ κεφάλαια καὶ οἱ Ἀρχιερεῖς, καὶ οἱ Μεγιστᾶνες, καὶ μεγαλέμποροι ὁμογενεῖς, καὶ αὐταὶ αἱ δύο τῆς Βλαχίας καὶ Μολδαυΐας ἡγεμονίαι· διετάχθη δὲ καὶ τὸ κοινὸν τῆς Ἐκκλησίας, ἵνα συνεισφέρῃ κατ᾿ ἔτος ὠρισμένην τινα ποσότητα, συναντιλαμβανομένου καὶ τοῦ Πατριαρχείου τῶν Ἱεροσολύμων. Ἀλλὰ καὶ τῶν νεοχειροτονήτων Ἀρχιερέων ἕκαστος εἰσφέρει τὸ ἀνάλογον εἰς τοῦτο τὸ ἱερὸν γαζοφυλάκιον τῆς ἐλεημοσύνης. Διωρίσθησαν δὲ καὶ ἐπίτροποι ἐπιστατοῦντες εἴς τε τὴν σύναξιν τῶν εἰσοδημάτων τοῦ Κιβωτίου καὶ τὴν τούτων εἰς τοὺς χρῄζοντας διανομήν. Διανέμονται δὲ τὰ ἐλέη καὶ ἄλλοτε τυχούσης περιστάσεως, καὶ μάλιστα δὶς τοῦ ἔτους, ἐγγιζούσης τῆς ἑορτῆς τοῦ Χριστουγέννων καὶ τοῦ Πάσχα[20].

Περὶ δὲ τὰ τέλη τοῦ 1820 φήμη τις ὑπόκωφος διέτρεχε, προαγγέλουσα πόλεμον ἐκ τοῦ βορρᾶ καταβαίνουσα. Καί τινες τῶν οἰκείων προσελθόντες ἔλεγον πρὸς τὸν Πατριάρχην, ὅτι ἐν τοιαύταις περιστάσεσιν, ἄρά γε δὲν εἶναι ἐπικίνδυνος ἡ Πατριαρχεῖα; Κἀκεῖνος ἀπεκρίθη· ἀλλὰ καὶ ἄλλοτε, οὐ πρὸ πολλοῦ του χρόνου, πόλεμοι ἦσαν καὶ ὁ Πατριάρχης δὲν ἐκινδύνευσεν. Εἰ δὲ τί συμβαίνει εἰς ἐμέ, γεννηθήτω τὸ θέλημα τοῦ Κυρίου. Αὐτὸς εἶπεν ὅτι:

«Ὁ μισθωτὸς καὶ οὐκ ὧν ποιμήν, φεύγει! Ὁ δὲ ποιμὴν ὁ καλὸς τὴν ψυχὴν αὐτοῦ τίθησιν ὑπὲρ τῶν προβάτων.»

Ἤδη δὲ τοῦ Ὑψηλάντου εἰσελθόντος εἰς τὴν Μολδαυΐαν (τῇ 10 Φερουαρίου) φονεύονται οἱ ἐν Γαλατσίῳ τυχόντες ἔμποροι Τοῦρκοι καὶ μετά τινας ἡμέρας ἔρχεται ἡ ἀγγελία εἰς τὴν Κωνστατνινούπολιν. Τότε πλῆθος Ὀθωμανῶν, δισχιλίων καὶ ἐπέκεινα, καὶ ἄνδρες, καὶ γυναῖκες, καὶ νέοι, καὶ γέροντες, καὶ παιδία συῤῥεύσαντες εἰς τὴν Πύλην, ἐκραύγαζον ἀπαιτοῦντες ἐκδίκησιν αἵματος τῶν ὑπὸ τῶν ἀπίστων (Χριστιανῶν) φονευθέντων συγγενῶν αὐτῶν. Καὶ ὁ Βεζύρης ἐξελθὼν μόλις ἔπεισε τὸν ὄχλον νὰ διαλυθῇ, ὑποσχεθεὶς τὴν ἐκδίκησιν.

Καὶ πρῶτον μὲν ἀρχομένου τοῦ Μαρτίου τῇ Τετράδῃ τῆς β´ Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν καταβιβάζεται εἰς τὴν φυλακὴν τοῦ ἀρχικηπουροῦ (Βοσταντζίμπασι) ὁ ἀοίδιμος τῆς Ἐφέσου Μητροπολίτης Διονύσιος ὁ Καλλιάρχης (ὅστις εἶχεν ἀδελφὸν ἕνα τῶν Ἀρχόντων τῆς Ἡγεμονίας τῆς Μολδαυΐας) καὶ τὴν ἐπαύριον ἀποκεφαλίζονται ὅσοι τῶν ἐν Κωνσταντινουπόλει εὐγενῶν εἶχον συγγενεῖς εἰς Μολδοβλαχίαν. Κατὰ δὲ τὴν γ´ ἑβδομάδα τῶν Νηστειῶν ἀπάγονται εἰς τὴν φυλακὴν ἄλλοι δύο τῶν συνοδικῶν Ἀρχιερέων, ὁ Νικομηδείας Ἀθανάσιος, καὶ ὁ Δέρκων Γρηγόριος. Ἱκετεύει περὶ τῶν τριῶν τούτων Ἱεραρχῶν ὁ Πατριάρχης δι᾿ ἀναφορᾶς πρὸς τὴν Πύλην μαρτυρούμενος περὶ τῆς αὐτῶν ἀθῳότητος. Ἀλλ᾿ ἐν ᾧ περιέμενεν ἀπόκρισιν μανθάνει, ὅτι καὶ ἄλλον Ἀρχιερέα, τὸν Ἀγχιάλου Εὐγένιον, ἔφερον δέσμιον ἐκ τῆς ἐπαρχίας του καὶ ἀπήγαγον εἰς τὴν εἰρημένην εἱρκτήν. Ἔκτοτε ὁ μακάριος, παρατηρῶν τὴν ὁσημέραι αὐξανομένην ὁρμὴν τῆς πολιτικῆς κατὰ τῆς Ἐκκλησίας ὀργῆς, καὶ τὰ ἐξ αὐτῆς παρεπόμενα προησθάνθη καὶ τὸ ἴδιον αὐτοῦ τέλος. Ἀλλ᾿ ἔμεινεν ἀτρόμητος, ἀπεκδεχόμενος εὐχαρίστως τὴν ἐκπλήρωσιν τῆς θείας βουλῆς.

Περὶ δὲ τὴν ἑσπέραν τῆς β´ Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν προσεκλήθη ὁ Πατριάρχης, ἵνα μεταβῇ εἰς τοῦ Ὑπουργοῦ τῶν Ἐξωτερικῶν τῆς Πύλης, ὅπου εὖρεν ἐν τῷ προδόμῳ παραμένοντα καὶ τὸν Μέγαν Διερμηνέα, τὸν ἀείμνηστον Κωνσταντῖνον Μουρούζην, προσκεκλημένον ἐπίσης καὶ ἀγνοοῦντα τὴν αἰτίαν τῆς προσκλήσεως. Εἰσελθόντας δὲ μετ᾿ ὀλίγου ἀμφοτέρους εἰς τὸ δωμάτιον, ὑπεδέχθη μετὰ τῆς συνήθους φιλοφροσύνης ὁ Ὑπουργός, μετ᾿ ὀλίγας δὲ στιγμὰς ἀπευθύνων λόγον πρὸς τὸν Πατριάρχην εἶπεν,

«Αὐτοκρατορικὸν Διάταγμα ἐκδοθὲν πρὸ μικροῦ, ὁρίζει ἵνα οἱ ἐν Γαλατᾷ τῆς Κωνσταντινουπόλεως διαμένοντες ἑπτὰ ἀντιπρόσωποι τῆς Σερβίας[21] ὑπάρχωσιν ἐπὶ τὴν αὐστηρὰν ἐπιτήρησίν σου (τοῦ Πατριάρχου), παρατηρῇς δὲ καὶ τὰ διαβήματα αὐτῶν.»

Ὁ δὲ Πατριάρχης μετὰ τῆς συνήθους ἑτοιμότητος ἀπήντησε πρὸς τὸν Ὑπουργὸν ἐκφράζων τὸ ἀδύνατον ἢ δυσχερὲς τῆς ἐκπληρώσεως τοῦ πράγματος, ὡς κατοικούντων τῶν ἀντιπροσώπων τούτων εἰς οἰκίαν ἀπόκεντρον, ὅπου ηὐλίζοντο διά τε ξηρᾶς καὶ θαλάσσης. Τὰς παρατηρήσεις ταύτας ἀκούσας ὁ Ὑπουργός, τῷ εἶπεν ὅτι θέλει τὰς ὑποβάλλει εἰς τὸν Σουλτάνον. Καὶ ὁ Πατριάρχης ἀνεχώρησε. Τῇ δὲ ἐπαύριον ἐξῆλθε διαταγὴ περὶ τῶν Σέρβων νὰ μετοικήσωσι καὶ φυλαχθῶσιν ἐντὸς τοῦ Πατριαρχείου, ὅπου διέμεινον μέχρι τῆς τελευτῆς τοῦ Ἱερομάρτυρος, καὶ μετά τινας ἑβδομάδας ἀπολυθέντες ἀνεχώρησαν.

Ἤδη δὲ διεκοινοῦντο καὶ τὰ τῆς Ἑταιρείας ὑπὸ τινῶν προδοτῶν καὶ μάλιστα ὑπὸ τοῦ (κατὰ δυστυχίαν Πελοποννησίου) Ἀσημάκη. Καὶ ἐξ αὐτῆς τῆς Πελοποννήσου ἔγραφεν ὑπονοίας τινας «ὁ τότε Πασᾶς τοῦ Μορέως» διὰ τὰς ὁποίας ἐπροσκάλει τοὺς προκρίτους τῆς Πελοποννήσου καὶ τοὺς Ἀρχιερεῖς ἐπὶ σκοπῷ νὰ τοὺς κρατήσῃ ὡς ἐνέχυρα (τὸ ὁποῖον καὶ ἔκαμε φυλακίσας ὀλίγους τίνας προσελθόντας ἐκ τῶν προκρίτων καὶ πέντε ἐκ τῶν Ἀρχιερέων). Μετακαλεῖται λοιπὸν ὁ Πατριάρχης μετὰ τοῦ Μεγάλου Διερμηνέως εἰς τὴν Πύλην καὶ ἐρωτᾷ αὐτοὺς ὁ Βεζύρης, «ἂν ἐξ ἀκοῆς γνωρίζουσιν εἰς κανένα τόπον τῶν ἐξωμεριτῶν συμμορίαν τινα ἐπιβουλεύουσαν τὴν κοινὴν ἡσυχίαν τῶν ὑπηκόων».

(ἀπεκρίθησαν ἀμφότεροι)· «δὲν ἠκούσαμεν, οὐδὲ γνωρίζομεν τοιοῦτό τι. «Καὶ γίνεσθε ἐγγυηταὶ» (ἐπανέλαβεν ὁ Βεζύρης ἀφορῶν πρὸς τὸν Πατριάρχην) «περὶ τῆς κοινῆς ἡσυχίας τῶν ὑπηκόων;» «Ἀλλ᾿ ὁ Πατριάρχης (εἶπεν ὁ γηραιὸς) θεωρούμενος παρὰ τῇ Ὑψηλῇ Πύλῃ ὡς ἐθνάρχης, θεωρεῖται πάντως καὶ ὡς ἐγγυητὴς τῆς ἡσυχίας τῶν Χριστιανῶν ὑπηκόων, ὅσον ἐξαρτᾶται ἐκ τῆς πνευματικῆς αὐτοῦ ἐπιστασίας· ὑπάρχουσι δὲ καὶ οἱ κατὰ τόπον Διοικηταὶ τῆς Ὑ Κυβερνήσεως, οἵτινες ἐπαγρυπνοῦσιν εἰς τὴν κοινὴν ἡσυχίαν.»

Ταῦτα ἐρωτήσας καὶ ἀκούσας ὁ Βεζύρης, ἀπέλυσεν αὐτοὺς φιλοφρόνως.

Μετά τινας ἡμέρας ἀναχωρήσαντος ἐξαίφνης τοῦ πρώην Ἡγεμόνος Ἀλεξάνδρου τοῦ Χαντζερῆ πανοικὶ ἐκ τοῦ Βαλτᾶ Λιμανίου (χωρίου τοῦ Βοσπόρου, ὅπου κατώκει), ἐκδίδεται διάταγμα νὰ μετοικήσωσιν ἐντὸς τοῦ Φαναρίου πᾶσαι αἱ ἐν Βοσπόρῳ κατοικοῦσαι ἡγεμονικαὶ καὶ ἀρχοντικαὶ οἰκογένειαι. Καὶ αὗται μὲν μετωκίζοντο. Ὁ δὲ ἀκάματος Γρηγόριος, σπουδάζων νὰ οἰκονομήσῃ τὰ ἀνοικονόμητα, συγκροτεῖ συμβούλιον μετὰ τῶν ἐγκρίτων του γένους, διὰ νὰ συσκεφθῶσι περὶ τοῦ τί ποιητέον. Ἐνεκρίθη λοιπὸν ἐν τῇ συνελεύσει ταύτη, ἵνα ὑποβάλλωσιν ἀναφορὰν εἰς τὴν Πύλην, δι᾿ ἧς ἅπαντος οἱ τοῦ γένους πρόκριτοι νὰ ἐγγυῶνται ὑπὲρ ἀλλήλων περὶ τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει διαμονῆς αὐτῶν, ὡς πιστοὶ τῆς βασιλείας ὑπήκοοι, καὶ περὶ τῆς συμπράξεως αὐτῶν, ἐφ᾿ ὅσον δυνηθῶσιν, εἰς ἀποκατάστασιν τῆς κοινῆς ἡσυχίας.

Τὴν ἀλληλέγγυον ἀναφορὰν ταύτην μετὰ τριῶν Ἀρχιερέων συνωδευμένος ὁ Πατριάρχης ἀπῆλθεν εἰς τὴν Πύλην νὰ δώσῃ εἰς τὸν Βεζύρην (Μαρτίου 10 τῇ Κυριακῇ της Σταυροπροσκυνήσεως). Μὴ εὑρεθέντος ὅμως ἐκεῖ του Διερμηνέως (ἔχοντος συνέντευξιν εἰς Ὀρκτάβοϊ μετὰ τοῦ Ἰντερνουντζίου), ἠναγκάσθη ὁ Πατριάρχης νὰ παρουσιασθῇ εἰς τὸν Κεχαγιᾶν (Τοποτηρητὴν) τοῦ Ὑπουργοῦ Ζενὴπ Ἐφέντην ὀνομαζόμενον καὶ μάλιστα Χριστιανομάχον. Ὁ Μουσουλμάνος οὗτος, ὑποδεχθεὶς κατ᾿ ἀρχὰς φιλοφρόνως τὸν Πατριάρχην καὶ τοὺς Ἀρχιερεῖς, λέγει ἔπειτα ἀποτόμως εἰς αὐτόν:

«Πατριάρχα τῶν Ῥωμαίων, πῶς σὲ ἐφάνησαν τὰ τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ ἔθνους σου;»

Ὁ Πατριάρχης ἀπεκρίθη, ὅτε

«μὲ μεγάλην ἀπορίαν καὶ ἄμετρον λύπην ἤκουσε τὰς συμβάσας τοπικὰς ταραχάς, αἵτινες ἀντίκεινται πρὸς τὴν τῶν ὑπηκόων ὀφειλομένην πίστην καὶ ὑπακοὴν εἰς τὴν ἄνωθεν ἐφ᾿ ἡμᾶς τεταγμένην κραταιὰν βασιλείαν· ἀντιβαίνουσι δὲ καὶ εἰς τὰς ἐντολὰς τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ Εὐαγγελίου ὅπου ὁ Θεὸς ἡμῶν μᾶς προστάζει· «Πᾶσα ψυχὴ ἐξουσίαις ὑπερεχούσαις ὑποτασσέσθω τὸν Βασιλέα τιμᾶτε».

Ἐν δὲ τῷ μεταξὺ τούτῳ προσκαλεῖται ὁ Πατριάρχης νὰ ἀναβῇ εἰς τὸ οἴκημα τοῦ Μεγάλου Βεζύρου Ἀλῆ-Πασᾶ, καὶ εἰσελθὼν μετὰ τῶν Ἀρχιερέων (ὧν εἰς ἦν καὶ ὁ Θεσσαλονίκης) ἔδωκε ἀναφοράν· ὑπεδέξατο δὲ αὐτοὺς φιλοφρόνως ὁ μέγας Ἀρχισατράπης, καὶ καθίσας τὸν Πατριάρχην ἀνέγνω τὴν ἀναφορὰν καὶ λίαν εὐμενῶς πρὸς αὐτὸν ἀποβλέψας. «Πολὺ καλά», εἶπεν· ἔπειτα μεταξὺ λόγων ἄλλων, ἀδιαφόρων γενομένων, ἀνέφερεν ὅτι ὑπῆρξεν ἄλλοτε Πασᾶς τῆς Πελοποννήσου καὶ ἐνθυμεῖται τὸν τόπον ἐκεῖνον, καὶ παρευθὺς ἐρωτᾷ τὸν Πατριάρχην, «ποία ἡ πατρίς σου». Ὁ δὲ ἀπήντησεν εὐθὺς ὅτι «ἡ Πελοπόννησος, Δημητσάνα λέγεται ὁ τόπος μου». Καὶ ὁ Βεζύρης ἀποβλέψας πρὸς τὸν Θεσσαλονίκης, «Βέβαια, (λέγει) πολὺν καιρὸν ἔχει ὁ γέρων Πατριάρχης, ἀφ᾿ οὗ δὲν εἶδε τὴν πατρίδα του». «Ναί, Ὑψηλότατε, (ἀπεκρίθη ὁ Θεσσαλονίκης), ἔτι παιδίον ἀνεχώρησεν ἐκεῖθεν». Καὶ ὁ Βεζύρης ὑπεμειδίασεν· ἔπειτα, μικρὸν ἐπισχὼν καὶ σύννους φανείς, λέγει πρὸς τὸν ἀτρόμητον Γρηγόριον. «Πατριάρχα τῶν Ῥωμαίων· ἄδεται λόγος, ὅτι εἰς τὰς συμβάσας ἐν τῇ Μολδοβλαχίᾳ ταραχὰς εἶχε μέρος καὶ Κλῆρος», (διότι ἔγινε γνωστόν, ὅτι τὸν Ὑψηλάντην περιέζωσε τὴν ῥομφαῖαν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ὁ Μητροπολίτης τῆς Μολδαυΐας). Ὁ δὲ μετὰ φωνῆς ἐντόνου καὶ ἱλαρᾶς,

«Ἀλλ᾿ ὅστις (ἀπεκρίθη), ὅστις Ὑψηλότατε, τῶν καθ᾿ ἡμᾶς Ἐκκλησιαστικῶν ἀνθίσταται καὶ σηκώνει ἀνταρσίαν ἐναντίον τῆς κραταιᾶς Βασιλείας, τοῦτον τὸ θρήσκευμά μας (ἀϊνὶ) καθαιρεῖ ἀπὸ τὸ Ἐκκλησιαστικόν του ἀξίωμα καὶ ἡ ἐξουσία τὸν τιμωρεῖ, καθὼς καὶ πάντα ἄλλον ἀποστάτην. Ἐλπίζω δέ, Ὑψηλότατε, ὅτι ἡ κραταιὰ Βασιλεία ταχέως καὶ ἐν ῥοπῇ ὀφθαλμοῦ θέλει καταπαύσει τὰς αὐθορμήτους καὶ τοπικὰς ταύτας ταραχάς, καὶ διὰ τῶν ἀνικήτων ὅπλων της καὶ διὰ τῆς συνήθους της πρὸς τοὺς ἁμαρτήσαντας φιλανθρωπίας, ὅταν ἐπιστρέψαντες ὁμολογήσωσι τὸ ἐκ παραφροσύνης ἀμάρτημά των.»

«Ἰσσαλάχ», (Θεοῦ βοηθοῦντος), ἀπεκρίθη ὁ Βεζύρης, καὶ μετ᾿ ὀλίγον «καλῶς ἤλθατε» εἶπε πρὸς τὸν Πατριάρχην καὶ τοὺς περὶ αὐτόν, καὶ οὗτοι ἀνεχώρησαν.

Περὶ δὲ τὰ μέσα τῆς δ´ ἑβδομάδος τῶν Νηστειῶν ἔρχεται διάταγμα πρὸς τὸν Πατριάρχην νὰ στείλῃ εἰς τὴν Πύλην τρεῖς ἐκ τῶν Ἀρχιερέων τὸν Θεσσαλονίκης, τὸν Ἀδριανουπόλεως, καὶ τὸν Τουρνόβου, διὰ νὰ σταθῶσι μετὰ τῶν ἄλλων καὶ αὐτοὶ ὡς ἐνέχυροι ἀσφαλείας. Καὶ μετεκάλεσαν αὐτοὺς ὁ Πατριάρχης· οἱ δὲ ἦλθον περὶ τὸ γεῦμα· καὶ ἀφ᾿ οὗ συνέφαγε μετ᾿ αὐτῶν μετά τινας περὶ τῶν παρόντων· κακῶν ὀδηνηρὰς συνομιλίας, ἀναστὰς μὲ φωνὴν τεθλιμμένην,

«Ἀδελφοί, (λέγει) οὕτως ἠθέλησεν ὁ Κύριος νὰ δείξει εἰς ἡμᾶς πολλὰ καὶ σκληρά. Ἄρτον ὀδύνης ἡμᾶς ψωμίζει καὶ ποτίζει οἶνον κατανύξεως. Ἰδοὺ τοῦτο τὸ διάταγμα προσκαλεῖ καὶ τοὺς τρεῖς ὑμᾶς νὰ ὑπάγετε σήμερον κατ᾿ εὐθεῖαν εἰς τὴν Πόρταν, κακεῖθεν εἰς τὴν φυλακὴν μετὰ τῶν ἄλλων ἀδελφῶν νὰ σταθῆτε ὡς ἐνέχυρα. Τί δὲ τὸ ἀποβησόμενον, καὶ εἰς μαρτύριον, δὲν θέλω πάντως βραδύνει νὰ σᾶς ἀκολουθήσω κἀγώ.»

Καὶ ταῦτα εἰπὼν ἔκλαυσε πικρῶς· συνεθρήνουν δὲ μετὰ τῶν Ἀρχιερέων τοῦ Πατριάρχου τὸν τελευταῖον ἐπὶ γῆς ἐν Χριστῷ ἀσπασμόν, καὶ κλίναντες τὰς κεφαλάς, ἀπῆλθον εἰς τὸν πρὸς ὃν ὅρον.

Κατὰ δὲ τὴν 20ὴν Μαρτίου ἡ Πύλη παραδίδει εἰς τὸν Μέγαν Διερμηνέα Διάταγμα «περὶ ἀμνηστείας» νὰ τὸ ἐξελληνίσῃ, διὰ νὰ ἀναγνωσθῶσιν ἀμφοτέρα καὶ τὸ πρωτότυπον καὶ ἡ μετάφρασις εἰς τὴν Ἐκκλησίαν εἰς ἐπήκοον πάντων· συγχρόνως δὲ νὰ κοινοποιήσῃ καὶ πρὸς τὸν Πατριάρχην καθ᾿ ὑψηλὴν διαταγὴν νὰ ἐκδώσῃ ἐξάπαντος ἀφορισμὸν ἐναντίον τοῦ Ὑψηλάντου καὶ τῶν μετ᾿ αὐτοῦ συναποστάντων, συγχωρήσῃ δὲ καὶ τὸν ὅρκον τῶν ἐταιριστῶν καὶ τοὺς ἐπὶ μετανοίᾳ προσερχομένους ἀποδέχηται προθύμως, καὶ τούτων ἀπαγγέλη τὰ ὀνόματα, ἵνα τῆς προσηκούσης ἀπολαύωσιν ἀσφαλείας διὰ τὴν εἰλικρινῆ καὶ πιστὴν αὐτῶν ὑπηκοότητα. Διότι (ἔλεγεν ὁ Βεζύρης) ἡ ἐλπὶς τῆς ἐκ τοῦ τοιούτου γράμματος περιμενομένης ἡσυχίας ἀνέλαβε τὸ κατὰ τῶν ὑπηκόων Γραικῶν ἐπικρεμάμενον ξίφος τοῦ Σουλτάνου. Καὶ ὁ μὲν Πατριάρχης λαβὼν τὴν διαταγήν, ἐκέλευσε νὰ συνταχθῇ τὸ ἀπαιτούμενον γράμμα, ὁ δὲ Μέγας Διερμηνεὺς φέρει τὸ διάταγμα τῆς ἀμνηστείας καταρώμενον μὲν τοὺς περὶ τὸν Ὑψηλάντην ἀποστάσας, ἀμνηστεῦον δὲ τοὺς ἄλλους ἐταιριστάς, ὅσοι ἐπανέλθωσιν εἰς τὴν προτέραν αὐτῶν ὑπακοήν.

Καὶ δὴ τῇ 23ῃ Μαρτίου (τῇ ε´ Κυριακῇ τῶν Νηστειῶν) συνελθόντων εἰς τὴν Μεγάλην Ἐκκλησίαν ἁπάντων τῶν προκρίτων τοῦ γένους καὶ Ἡγεμόνων, καὶ τῶν δύω Διερμηνέων, καὶ τῶν λοιπῶν ἀρχόντων καὶ Ἀρχιερέων, συμπαρόντος καὶ τοῦ Πατριάρχου τῶν Ἱεροσολύμων Πολυκάρπου, πρῶτον μὲν ἀναγινώσκεται τὸ Διάταγμα ἀπὸ τοῦ ἄμβωνος Τουρκιστί, εἶτα δὲ καὶ Ἑλληνιστὶ ὑπ᾿ Ἀρχιερέως, ἱσταμένου παρὰ τὸν θρόνον τοῦ Πατριάρχου. Μετὰ ταῦτα ἀναγινώσκεται τὸ διαταχθὲν ἀφοριστικὸν ἀφ᾿ οὗ τοῦτο πρότερον ἐνώπιον πάντων ὑπεγράφει παρὰ τῶν δύω Πατριαρχῶν καὶ τῶν ἄλλων Ἀρχιερέων ἐπὶ τῆς Ἁγίας Τραπέζης· καὶ ταῦτα ὑπέμεινεν ὁ Πατριάρχης πρὸς σωτηρίαν τῶν πολυπαθῶν ὑπηκόων, οἵτινες ἐκινδύνευον τῷ ὄντι νὰ πέσωσιν ἐν στόματι μαχαίρας. Ἦσαν δὲ παρόντες καὶ Τοῦρκοι Κρητικοί, γνωρίζοντες τὴν Ἑλληνικὴν γλῶσσαν, διὰ νὰ παρατηρήσωσιν, ἂν καὶ τ᾿ ἄλλα τὰ παραγγελθέντα ἐγράφησαν ἀκριβῶς κατὰ τὴν διαταγήν. Τότε διετάχθησαν καὶ τρεῖς Ἀρχιερεῖς ν᾿ ἀπέλθωσι μετὰ ταταρέων εἰς τὰ ὕποπτα μέρη τοῦ Κράτους, δύο μὲν εἰς τὰς νήσους, ὁ δὲ τρίτος εἰς τὴν Ἑλλάδα, διὰ νὰ κηρύξωσιν εἰρήνην καὶ ἀναγνώσωσι τότε διάταγμα τῆς ἀμνηστίας καὶ τὸ προειρημένον γράμμα καὶ ἐγκύκλιον Συνοδικὴν ἐπιστολήν, νουθετοῦσαν τοὺς λαοὺς τὰ πρὸς εἰρήνην.

Περὶ δὲ τὸ ἑσπέρας τοῦ Σαββάτου τοῦ Λαζάρου (Μαρτίου 31) ἔρχεται εἰς τὴν Πύλην ἡ ἀγγελία τῆς ἐπαναστάσεως τῆς Πελοποννήσου ἐπειδὴ δὲ ὑπώπτευεν ἡ Πύλη ὅτι καὶ κατ᾿ αὐτὴν τὴν Κωνσταντινούπολιν ὑπῆρχε πλῆθος Ἐταιριστῶν, προπαρασκευασμένων πρὸς ἐπανάστασιν, προετοιμάσασα τὸν ἐλλιμενίζοντα στόλον καὶ στρατὸν Γενιτσάρων ἑτοίμων πρὸς σφαγὴν τῶν Χριστιανῶν, ἠθέλησε νὰ δώσῃ ἀφορμὴν πρὸς ἔκρηξιν τῆς μελετωμένης ἐγχειρήσεως τῶν Ἐταιριστῶν. Καὶ δὴ περὶ ὄρθρον βαθὺν τῆς Κυριακῆς τῶν Βαΐων (Ἀπριλίου α´) ἐξελθόντες ἐκ τῶν Σχολείων (Μεδρεσέδων) σωροὶ τροφίμων σπουδαστῶν (σοφτάδων, ὡς οἴκοθεν κινηθέντων διὰ πολλὴν θεοβλάβειαν) συῤῥέουσι μετ᾿ ἀλλαλαγμῶν εἰς τὴν τότε μικρὰν Ἐκκλησίαν τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς, καὶ πυρπολήσαντες καὶ κατασκάψαντες αὐτήν, ἐπανῆλθον εἰς τὰ οἰκεῖα. Ὁ δὲ Πατριάρχης κατ᾿ ἐκείνην τὴν ὥραν διένειμε κατὰ τὸ σύνηθες τὰ Βαΐα εἰς τοὺς Χριστιανοὺς ἐν τῇ Μεγάλῃ Ἐκκλησία, καί τις ἐλθὼν ἀνήγγειλεν αὐτῷ κρυφίως πρὸς οὖς τὸ συμβεβηκός. Αὐτὸς δὲ σιωπήσας, διένεμε πάλιν ἀταράχως τὰ Βαΐα. Μετὰ τὸ τέλος τῆς ἱερᾶς λειτουργίας ἀναβὰς εἰς τὸ Πατριαρχεῖον μετὰ τῶν παρευρεθέντων Ἀρχιερέων κοινοποιεῖ πρὸς αὐτοὺς τὸ συμβὰν τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς. Ἐπειδὴ δὲ ἐκεῖνοι ἐξεστηκότες ἐπηρώτων, τί σημαίνει τοῦτο;

«Ἀρχαὶ ὠδύνων καὶ ταῦτα (λέγει πρὸς αὐτοὺς ὁ Γρηγόριος) καὶ ἴσως ἤκει τὸ τέλος.»

Μετ᾿ οὐ πολὺ ἔρχεται πρὸς αὐτὸν διαταγὴ νὰ στείλῃ εἰς τὴν Πύλην τὸν κατάλογον τῶν ἐν τῷ Φαναρίῳ κατοικούντων Γραικικῶν οἰκογενειῶν, τῶν τε ἄλλων καὶ τῶν ἀρχοντικῶν, ἀκριβῶς περιέχοντα τὸν ἀριθμὸν τῶν προσώπων καὶ ὄνομα καὶ πατρίδα ἑκάστου. Ὁ δὲ Πατριάρχης ἀπεκρίθη, ὅτι τοιοῦτον κατάλογον δὲν ἔχει τὸ Πατριαρχεῖον. Ἔρχεται λοιπὸν καὶ Δευτέρα διαταγὴ νὰ δώσῃ δύο ἐφημερίους, οἵτινες θέλουν συνοδεύσει τρεῖς Γενιτσάρους (ὧν οἱ δύο ἦσαν Κρητικοὶ γνωρίζοντες τὰ Ἑλληνικά), διὰ νὰ δεικνύωσιν (οἱ ἐφημέριοι) εἰς αὐτοὺς τὰς οἰκίας τῶν ὑπηκόων, καὶ συνερχόμενοι μετ᾿ αὐτῶν νὰ συγκαλῶσιν ὅλα της οἰκογενείας τὰ μέλη ὁμοῦ καὶ τοὺς ὑπηρέτας, οἱ δὲ Τοῦρκοι νὰ κάμνωσι τὴν καταγραφήν. Ἔδωκε λοιπὸν ὁ Πατριάρχης τοὺς ἐφημερίους καὶ ἐξῆλθον οἱ καταγραφεῖς εἰς τὴν διατεταγμένην καταμέτρησιν.

Τὸ δὲ πρωὶ τῆς Μεγάλης Δευτέρας (Ἀπριλίου 2) ἀποκεφαλίζεται πλησίον τῆς μεγάλης Πύλης τοῦ παλατίου (Μπὰπ Χουμαϊοῦν) ὁ ἀοίδιμος καὶ φιλογενέστατος, καὶ δὴ καὶ ἔσχατος τῶν ἐξ ἡγεμονικῶν οἰκογενειῶν ἐκλεγομένων μεγάλων Διερμηνέων, Κωνσταντῖνος ὁ Μουρούζης. Ὡς δ᾿ ἔμαθε καὶ τοῦτο ὁ Πατριάρχης ἐδάκρυσε καὶ διέταξεν, ἵνα τελεσθῇ ἐπ᾿ ἐκκλησίας ἡ συνήθης νεκρώσιμος ἀκολουθία, ἐφεξῆς δὲ καὶ τὰ μνημόσυνα τοῦ μακαρίτου, παραγγείλας πρὸς τούτοις καὶ νὰ ἀγοράσωσι παρὰ τοῦ δημίου τὸ πτῶμα καὶ θάψωσιν αὐτὸ διὰ νυκτός, ὅπου δυνηθῶσι. Κατὰ τὴν αὐτὴν ἡμέραν ἐσφάγησαν ἢ ἐκρεμάσθησαν καὶ ἄλλοι τινες τῶν ἐπισήμων, ὅσοι μάλιστα κατήγοντο ἐκ τῆς Πελοποννήσου · καὶ ἄλλους δὲ ἀπέκτεινον τοὺς τυχόντας ὁδοῦ παρέργον. Συνῆγον δὲ καὶ τὰ ὅπλα, καὶ μάλιστα ἐκ τῶν ἐν τῷ Βοσπόρῳ χωρίων, ἀνασκάπτοντες καὶ τοὺς τάφους καὶ βασανίζοντες τοὺς ἐν ἡλικίᾳ.

Ἐκ δὲ τῶν Ἐκκλησιαστικῶν οὐδεὶς οὐδαμοῦ ἠνοχλήθη. Τὰ σφάγια ταῦτα ἦσαν ὠρισμένα νὰ διαπράττωνται κατὰ μικρόν, ἀφ᾿ οὗ πρῶτον θυσιασθῇ ὁ ἀρχιποιμήν· καθότι ὑποπτεύοντο μήπως ἂν ἐπέπειπτε τὸ ξίφος· καὶ εἰς Κληρικούς, φοβηθεὶς τὸ αὐτὸ καὶ ὁ Πατριάρχης κρυβῇ καὶ διαφύγῃ. Ἀλλ᾿ ἐκεῖνος ἥσυχος κατέβαινεν εἰς τὴν Ἐκκλησίαν καὶ ἤκουε τὴν ἀκολουθίαν τῶν συνήθων ἀγρυπνιῶν τῆς Μεγάλης ἑβδομάδος (ἐψάλλοντο δὲ τὸ πρωί, διότι τις τῶν Χριστιανῶν ἐτόλμα νὰ ἐξέλθη διὰ νυκτός;) καὶ πολλάκις ὁ ἀοίδιμος ἐπαναλάμβανε καθ᾿ ἑαυτὸν τὴν ἀρχὴν τοῦ τροπαρίου ἐκείνου, «Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος ἔρχεται ἐν τῷ μέσῳ τῆς νυκτός».

Τὸ δὲ πρωὶ τῆς μεγάλης Τετράδης πέμπεται διαταγὴ εἰς τὸν Πατριάρχην νὰ τηρῇ ὑπὸ φύλαξιν τὴν ἐν Φαναρίῳ τότε κἀκείνην διαμένουσαν οἰκογένειαν τοῦ ἀοιδίμου Δημητρίου Μουρούζη (πατροθείου τοῦ Κωνσταντίνου Μουρούζη, μεγάλου κἀκείνου Διερμηνέως γενομένου, καὶ ἀποκεφαλισθέντος ἐν Σούμλᾳ τῷ 1812). Ἐπειδὴ δὲ ὁ Πατριάρχης ἀπεκρίθη, ὅτι φύλακας δὲν ἔχει, πλὴν τῶν δύω διατεταγμένων συνήθως Γενιτσάρων φρουρῶν τοῦ Πατριαρχείου, «Ἔστωσαν καὶ καλόγηροι» ἀπεκρίθη ὁ κομίσας τὴν διαταγήν· καὶ ἀπεστάλησαν δύω τῶν ἐφημερίων εἰς φύλαξιν τῆς εἰρημένης οἰκογένειας τοῦ Δημητρίου Μουρούζη. Ὑπεδέχθη δὲ τούτους δακρύουσα (ὡς ἤκουσε τὴν αἰτίαν τῆς ἐλεύσεως αὐτῶν) ἡ μήτηρ τῆς οἰκογενείας, καὶ ἔδωκε πρὸς αὐτοὺς δωμάτια πρὸς ἀνάπαυσιν. Τῇ δὲ μεγάλῃ Πέμπτη τραπέζης εἰς αὐτοὺς πολυτελῶς παρατεθείσης, ἔφαγον οἱ φύλακες, καὶ ἔπιον, καὶ νυστάξαντες ἐκοιμήθησαν. Τότε ἡ οἰκογένεια εὑροῦσα καιρὸν διέφυγε μετημφιεσμένη, καὶ ἐμβᾶσα εἰς ἀκάτιον Τουρκικόν, τὸ ὁποῖον ἔτυχε παρὰ τὴν πρὸς τὸν αἰγιαλὸν θύραν τῆς παραλίου οἰκίας, διεπέρασεν εἰς Γαλατᾶν ἄγνωστος, κἀκεῖθεν ἐπιβιβασθεῖσα εἰς πλοῖον ἀναχωροῦν εἰς Ὀδησσόν, διεσώθη εἰς ταύτην τὴν πόλιν μετὰ πολλοὺς κινδύνους. Ὡς δ᾿ ἀνεχώρησεν ἐκ τῆς οἰκίας, μόλις ὀλίγη παρῆλθεν ὥρα, καὶ ἦλθον ἔνοπλοι στρατιῶται νὰ τὴν ἀπαγάγωσιν εἰς τὴν φυλακήν, τοὺς δὲ ἄρρενας αὐτῆς υἱοὺς εἰς τὴν καταδίκην. Ἐλθόντες δὲ οἱ στρατιῶται οὐδένα ἄλλον εὗρον, εἰμὴ τοὺς δύο φύλακας ἐφημερίους κοιμωμένους, καὶ τούτους παραλαβόντες ἔσυρον εἰς τὴν ἐξουσίαν, ἐκείνη δὲ τοὺς ἔστειλεν εἰς τὸ κατέργον[22].

Κατὰ δὲ τὸ μέγα Σάββατον πέμπτεται διαταγὴ εἰς τὸν Πατριάρχην, ἵνα παραγγείλῃ εἰς τοὺς Χριστιανούς, ὥστε κατὰ τὴν ἡμέραν τοῦ Πάσχα νὰ συνέλθωσιν εἰς τὴν ἐκκλησίαν κατὰ τὸ θρήσκευμά των νὰ προσευχηθῶσι, καὶ ἔπειτα ν᾿ ἀναχωρήσωσιν ἡσυχάζοντες ἕκαστος εἰς τὰ ἴδια· χωρὶς νὰ περιέρχωνται εἰς τοὺς συνήθεις χαιρετισμούς, καὶ ἐγένετο οὕτως. Ὁ δὲ Πατριάρχης στραφεὶς πρὸς ἕνα τῶν παρακαθημένων Ἀρχιερέων. Πληροῦται (λέγει) καὶ καθ᾿ ἡμᾶς τὸ προφητικόν, «Καὶ αἱ ἑορταὶ αὐτῶν εἰς πένθος μεταστραφήσονται».

Περὶ δὲ τὸ δειλινὸν τοῦ Σαββάτου, τὰς δύο προλαβούσας ἡμέρας νῆστις διατελέσας καὶ λίαν ἐξασθενήσας, ἔλαβεν ὀλίγην καὶ λιτὴν τροφήν. Παρεκάθηντο δὲ καί τινες τῶν οἰκείων. Μεταξὺ δὲ λόγου ἐμπεσόντος περὶ τοῦ καρατομηθέντος ἀοιδίμου Κ. Μουρούζη, στενάξας ἠρώτησε

«ποῖον λέγουσιν ἠπιώτερον θάνατον, τὸν τῆς καρατομίας, ἢ τὸν τῆς ἀγχόνης;»

Μηδενὸς δ᾿ ἀποκριθέντος, ἐπισχὼν ὀλίγον πάλιν, ἐπανέλαβε τὴν αὐτὴν ἐρώτησιν.

«Ἀλλ᾿ ἐγὼ (εἶπέ τις ἐξ αὐτῶν) δὲν γνωρίζω, ὡς μὴ δοκιμάσας μήτε τὸν ἕνα, μήτε τὸν ἄλλον. Συνετῶς ἀπεκρίθης, εἶπεν ὁ Πατριάρχης. Ἀλλ᾿ ἐὰν ἐνθυμεῖσο τοὺς ὑπὲρ Χριστοῦ μαρτυρήσαντας, ὅτι καὶ ἐκαρατομήθησαν καὶ μυρία βιαίων θανάτων ὑπέστησαν εἴδη, δὲν ἤθελες φρύσσει πάρα πολὺ τὸ τοιοῦτον (ἂν πότε συμβῇ ἀδίκως καὶ παρανόμως) ὡς μέγα τι κακόν. Τοιγαροῦν καὶ ἡμεῖς τοιοῦτον ἔχοντες προκείμενον νέφος μαρτύρων, τρέχωμεν δι᾿ ὑπομονῆς τὸν προκείμενον ἡμῖν ἀγῶνα, ἀφορῶντες εἰς τὸν τῆς πίστεως ἀρχηγὸν καὶ τελειωτὴν Ἰησοῦν.»

Ἐκ δὲ τούτων φαίνεται ὁ μακάριος, ὅτι ἔβλεπεν ὅσον οὕτω παρόντα τὸν θάνατον αὐτοῦ. Τοῦτον δὲ προεῖπε καὶ συνομιλῶν μετ᾿ ὀλίγον μετὰ τῶν ἐν τῷ Πατριαρχείῳ τηρουμένων Σέρβων, πρὸς τοὺς ὁποίους ἦλθε παρηγορῶν αὐτούς, ὅτι διασωθήσωνται πάλιν πρὸς τὴν πατρίδα των ἀβλαβεῖς.

Ἤδη δὲ τῆς νυκτὸς ἐπελθούσης εἰσῆλθεν εἰς τὸ δωμάτιον αὐτοῦ κατὰ μόνας καὶ ἠγρύπνησε προσευχόμενος δι᾿ ὅλης σχεδὸν τῆς νυκτός.

Κατὰ δὲ τὴν αὐτὴν τοῦ Μεγάλου Σαββάτου ἑσπέραν ὁ τῶν Ἐξωτερικῶν Ὑπουργὸς μετακαλέσας εἰς τὴν Πύλην τὸν μετὰ τὴν καρατομίαν τοῦ Μουρούζη διορισθέντα Μέγαν Διερμηνέα Σταυράκην τὸν Ἀριστάρχην, παρήγγειλεν ἵνα λίαν πρωῒ τῆς ἐπιούσης ἡμέρας ἔλθῃ πρὸς αὐτὸν καὶ λάβῃ τὰς ἀναγκαίας διαταγάς.
Τῇ ἐπαύριον (10 Ἀπριλίου) ἐπιστάσης τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης διά τε τὴν ἑορτὴν καὶ διὰ τὴν Ἐκκλησιαστικὴν ἱστορίαν Κυριακῆς του Σωτηρίου Πάσχα, κατέβη εἰς τὴν Ἐκκλησίαν ὁ Πατριάρχης· φρουρὰ δὲ τρισχιλίων στρατιωτῶν περιέζωσεν ἔξωθεν τὸ Πατριαρχεῖον. Αὐτὸς δὲ ὁ ἀοίδιμος τὴν ἱερὰν φορέσας στολὴν εἰσῆλθεν πρὸς τὴν θείαν λειτουργίαν. Ἐν ᾧ δὲ προσῆλθεν εἰς τὴν προσκομιδὴν παρετηρήθη, ὅτι πολὺ πλέον τοῦ συνήθους ἐβράδυνεν, ἡ δὲ βραδύτης προῆλθε, διότι ἐμνημόνευσεν ἐν τῇ Ἁγίᾳ προσκομιδῇ ἁπάντων τῶν γνωστῶν αὐτῷ κεκοιμημένων, καὶ φίλων καὶ μὴ φίλων, ὅσων τὰ ὀνόματα διετήρει εἰς τὸ ἀμάραντον ὑπὸ τοῦ γήρως μνημονικόν του, καὶ αὐτῶν τῶν ἐν θλίψεσι καὶ περιστάσεσι παντοίαις κινδυνευόντων, εὐχόμενος ὑπὲρ τῆς ἀπολυτρώσεως αὐτῶν. Ὅταν δὲ οἱ χοροὶ ἔψαλλον τὸ «Ἀγαπήσω σε Κύριε, ἡ ἰσχύς μου», ὁ Πατριάρχης μετὰ δακρύων ἠσπάζετο τὸν τελευταῖον ἀσπασμὸν τοὺς Ἀρχιερεῖς.

Μετὰ τὴν λειτουργίαν ἀνέβη εἰς τὸ Πατριαρχεῖον μετὰ τῶν συλλειτουργησάντων Ἀρχιερεῶν, μεθ᾿ ὧν καὶ ἀπενήστησε, λαβὼν τὸν συνήθως διδόμενον ζωμόν. Μετ᾿ ὀλίγας δὲ στιγμὰς σιωπηλάς, ἀνεχώρησαν κἀκεῖνοι περίλυποι, καὶ αὐτός, ὡσαύτως ἔχων, μετέβη εἰς τὸ μικρὸν αὐτοῦ δωμάτιον. Τότε προσελθών τις τῶν οἰκείων, εἶπε πρὸς αὐτὸν ὡς πρᾶγμα βέβαιον μαθών,

«ὅτι ἡ πρὸ μικροῦ ψυθιρισθεῖσα ἐπανάστασις τῆς Πελοποννήσου ὑπάρχει ἀληθής· ἐβεβαίωσε δὲ ταύτην πλοῖον Ἑπτανήσιον, χθὲς ἐλθὸν ἐκ Πελοποννήσου. Καὶ τώρα (εἶπε) τί ἔχει νὰ γίνῃ;»

Ὁ δὲ Πατριάρχης ἀσκαρδαμυκτὶ πρὸς αὐτὸν ἀποβλέψας.

«Καὶ τώρα (λέγει) καὶ πάντοτε τὸ θέλημα τοῦ Κυρίου γενέσθω», καὶ πλαγιάσας τὴν κεφαλὴν εἰς τὸ προσκεφάλαιον ἡσύχαζε.

Μετὰ ταῦτα περὶ τὴν 10 ὥραν μεσημβρίας, τραπέζης ἡτοιμασθείσης καὶ τοῦ Πατριάρχου μόλις ἀνακληθέντος, εἷς τῶν Διακόνων, ἰδὼν τὸν Μέγαν Διερμηνέα εἰσερχόμενον εἰς τὸ προαύλιον, ἀναγγέλει ὅτι ὁ Μέγας Διερμηνεὺς ἔρχεται[23].

Ὁ δὲ Πατριάρχης ὑπολαβών, ὅτι ἔρχεται πρὸς ἐπίσκεψιν αὐτοῦ, περιέμενεν ἀναστάς. Ἐν δὲ τούτῳ ἕτερος Διάκονος προσελθὼν ἀνήγγειλεν, ὅτι ὁ Διερμηνεὺς διὰ τῆς ἑτέρας κλίμακος ἀνέβη ἐπάνω εἰς τὸ μέγα Συνοδικόν, καὶ ὁ γηραιὸς ἐβάδιζεν ὡς ἀναβησόμενος καὶ αὐτὸς ἐκεῖ κατόπιν τοῦ ἀρχιδιακόνου, προπορευθέντος, ἵνα ἀναγγείλῃ τοῦτο εἰς τὸν Μέγαν Διερμηνέα. Οὗτος δὲ συγκρύψας τὸ δάκρυον.

«Πρόλαβε (λέγει) καὶ εἰπὲ τῇ Παναγιώτητί του, ὅτι τὸν παρακαλῶ νὰ λάβῃ μικρὰν ἀνοχήν, καὶ ἐγὼ μετ᾿ ὀλίγον θέλω ἔλθει εἰς συνέντευξιν αὐτοῦ». (Τοῦτο δὲ εἶπε λόγῳ μόνον ἁπλῶς, ἢ τί καλὸν εἶχε ν᾿ ἀναγγείλῃ;)

Καὶ ὁ γέρων ἀκούσας ἡσύχαζεν. Ὁ δὲ Διερμηνεὺς μεταπεμψάμενος τὸ τάχος ἕνα τῶν περιοίκων Ἀρχιερέων, παρήγγειλε νὰ συμπαραλάβῃ καὶ τοὺς ἄλλους, τοὺς ἐν Φαναρίῳ κατοικοῦντας Ἀρχιερεῖς, καὶ νὰ συνέλθωσι τάχιστα· καὶ οὗτοι μὲν συνήρχοντο.

Μετ᾿ ὀλίγην δὲ ὥραν ἔρχονται εἰς τὸ Πατριαρχεῖον ὅ τε Κεσσεδάρης τοῦ Ὑπουργοῦ τῶν Ἐξωτερικῶν καὶ ὁ Τζαουσλὰ Ἐμινής· καὶ οὗτος μὲν διηυθήνθη εἰς τὸ μέρος, ἐν ᾧ ἦν ὁ Μέγας Διερμηνεύς, ἐκεῖνος δὲ εἰς τὸ τοῦ Πατριάρχου. Ἀντὶ λοιπὸν τοῦ Διερμηνέως, ὃν περιέμενεν, ἰδὼν τοῦτον ὁ γέρων ἠλλοιώθη τὸ πρόσωπον. Διέταξε δὲ πάραυτα νὰ φέρωσι τὰ συνήθη δείγματα τῆς ὑποδοχῆς, ἀλλ᾿ ὁ Μουσουλμάνος ἀπεποιήθη νὰ δεχθῇ τι τούτων, εἰπών, ὅτι περιμένει αὐτὸν (τὸν Πατριάρχην), διὰ νὰ τὸν συνοδεύσῃ εἰς τόπον, ὅπου διετάχθη. Τοῦτο ἀκούσας ὁ ἀοίδιμος ἐγείρεται παρευθύς, καὶ φορεῖ τὸ ῥάσον του καὶ ἐπανωκαλύμμαυχον, καὶ λαβὼν τὴν ῥάβδον ἀκολούθει τὸν Μουσουλμάνον. Καταβαίνων δὲ τὴν κλίμακα λέγει εἰς τὸν δευτερεύοντα ἀνεψιόν του, ἵνα παραλάβῃ μεθ᾿ ἑαυτοῦ ὀλίγα χρήματα (διὰ τοὺς θυρωροὺς καὶ ῥαβδούχους, ὡς ἔθος ἐν ταῖς οἰκίαις τῶν μεγιστάνων) καὶ τὸν ἀκολουθήσῃ.

Ὁ Κεσσεδάρης ὡδήγησε τὸν ἀοίδιμον εἰς τὸ κατὰ τὸ Βυζάντιον λεγόμενον Παράλιον Ἐξώστεγον (Γιαλὶ Κιόσκι)· κἀκεῖθεν εἰς τὸ ἐνδότερον τοῦ παλατίου, ὅπου κεῖται ἡ περιοχὴ τῶν οἰκημάτων (νταγερὲς) τοῦ Ἀρχικηπουροῦ (Βοσταντζίμπαση). Οὗτος βλέπων τὸν μετ᾿ ὀλίγον μαρτυρήσοντα πρεσβύτην παρηγόρησεν αὐτὸν διὰ τὴν ἀπὸ τοῦ Πατριαρχικοῦ Θρόνου ἔκπτωσιν, λέγων ὅτι ὁ Σουλτάνος ὁ τρὶς αὐτὸν ἀναβιβάσας εἰς τὴν Πατριαρχείαν, ἐκεῖνος θέλει καὶ πάλιν γρήγορα τὸν ἀναβιβάσῃ. Διέμεινε δ᾿ αὐτόθι τόσον χρόνον, ὅσον οἱ ἐπιστατοῦντες ἐνόμιζον ἱκανὸν πρὸς τὴν ἐκλογὴν τοῦ Πατριάχου. Ἐν δὲ τῷ μεταξύ τινες προσελθόντες ἐπηρώτων αὐτὸν ἐν λόγοις ἰκανοῖς τίνες οἱ τῆς ἀποστασίας ἀρχηγοί· ὁ δὲ γέρων ἐσιώπα. Καί τινες ἐβασάνισαν αὐτὸν προσπεσόντες· οἱ δὲ καὶ πρὸς ἄρνησιν τῆς πίστεως προσεκάλουν. Ὁ δὲ Ἱερομάρτυς «μάτην, εἶπεν, κοπιάζετε· ὁ Πατριάρχης τῶν Χριστιανῶν ἀποθνῄσκει Χριστιανός».

Μετ᾿ ὀλίγον ἐπαρουσιάσθη εἰς τὸν ἀοίδιμον ὁ ἀρχηγὸς τῆς φρουρᾶς, καὶ τὸν εἶπεν, ὅτι ἔχει διαταγὴν νὰ τὸν φέρῃ εἰς τὸ Πατριαρχεῖον.

Κατέβησαν λοιπὸν διὰ τοῦ Παραλίου Ἐξωστέγου (Γιαλὶ-Κιόσκι) εἰς τὴν παραλίαν ὅπου ἦν προητοιμασμένος πολὺς ἀριθμὸς τρικώπων ἀκατίων, εἰς ἕκαστον τῶν ὁποίων εἰσήρχοντο ἀνὰ 4 ἢ 5 σωματοφύλακες. Τότε διατάττονται νὰ χωρισθῶσιν ἐπ᾿ αὐτοῦ οἱ παρακολουθήσαντες οἰκεῖοι· κἀκεῖνοι πενθοῦντες καὶ δακρύοντες κρουνηδὸν κατησπάσθησαν τὴν δεξιὰν τοῦ πατρός, καὶ αὐτὸς εὐλόγησεν αὐτούς, καὶ εὐθέως ἐμβιβάσεται εἰς τὸ διωρισμένον δι᾿ αὐτὸν ἀκάτιον. Εἰσῆλθε δ᾿ ἐν αὐτῷ συνάμα καὶ ὁ ἐπὶ τῶν Στρεβλώσεων (Κοτσίμπασης), καὶ εὐθὺς περιεκύκλωσαν τὸ θήραμα τὰ φέροντα τοὺς σωματοφύλακας ἀκάτια, τὰ δὲ καὶ προῆγον, ἐν οἶς καὶ τὸ τοῦ φρουράρχου, καὶ ἀπάγεται εἰς τὸν τεταγμένον τόπον τοῦ μαρτυρίου. Ὅτε δὲ ἔφθασε παρὰ τὴν ἀποβάθραν τοῦ Φαναρίου, ἰδὼν ὁ Πατριάρχης ἀθρόαν πληθὺν Ὀθωμανῶν συνηγμένην ἐπὶ τῆς πλατείας (ὅπου πολλάκις καρατομοῦσι τοὺς καταδίκους) εἰπέ τι (ἴσως τὸ τοῦ Ψαλμοῦ «Ὀξεῖς οἱ πόδες αὐτῶν ἐκχέαι αἷμα»).

«Τί σὺ λέγεις;» (ἠρώτησεν ὁ σύμπλους ὁ καλός). Ὁ δὲ Πατριάρχης ἔδειξε τὸ πλῆθος. Κἀκεῖνος (φοβηθεὶς μήπως ὑπὸ φόβου πρὸ τῆς τιμωρίας ἀποθάνη). «Ἀλλ᾿ οὗτοι λέγει) δὲν στέκουσι διὰ σὲ συνηγμένοι».

Ἐξελθὼν δὲ τοῦ ἀκατίου καὶ ὀλίγα βήματα προχωρήσας, ἔκλινε τὰ γόνατα καὶ τὴν κεφαλὴν (ἕτοιμον πρὸς ἀποτομήν), ὁ δὲ Στρεβλωτάρχης πλήξας αὐτὸν διὰ τοῦ ποδός, «Ἀνάστα, (εἶπε) βάδιζε» , καὶ σαλευόμενον πρὸς ἀνέγερσιν ἐβοήθησε προτείνας τὴν χεῖρα. Ὀλίγα δὲ βήματα προχωρήσαντος, εἰσῆλθον εἰς τὴν πύλην τοῦ Φαναρίου, ὅπου ἵστατο καὶ ὁ φρούραρχος προελθών, καὶ φθάνει πρὸς αὐτὸν ἀγγελία ἐκ τοῦ οὐ μακρὰν ἀπέχοντος Πατριαρχείου, ὅτι ἡ ἐκλογὴ τοῦ νέου Πατριάρχου δὲν ἦν εἰσέτι πεπεραιωμένη καὶ νὰ ἀναβληθῇ πρὸς ὀλίγον ἡ ἐκτέλεσις τῆς τιμωρίας. Αὐτοῦ λοιπὸν ἐκράτησεν ἐπὶ μικρὸν τὸν μέγαν της εὐσεβείας ἀθλητήν· καὶ πάλιν ἐβάδιζον. Ὡς δὲ ἦλθον πρὸς τὸ ἄναντες λιθόστρωτόν τῆς εἰς τὰ Πατριαρχεῖα φερούσης λεοφώρου, μηκέτι δυνάμενον περιπατεῖν τὸν γηραιόν, προσελθόντες δύο τῶν συνοδευόντων σωματοφυλάκων, ἐκράτουν αὐτὸν ἐκ δεξιῶν καὶ ἐξ εὐωνύμων, ἕως ἀνέβησαν μέχρι τῶν προπυλαίων, ὅπου ἵστανται θύραι τρεῖς, μία μὲν δεξιόθεν ἀναβαίνοντος, ἥτις ἄγει εἰς τὴν περιοχὴν τῶν δωμάτων τῶν Πατριαρχικῶν, ἑτέρα δ᾿ ἀριστερόθεν ἡ φέρουσα εἰς τὴν εὐρύχωρον αὐλὴν τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, καὶ μέση τέλος ἡ τῶν οἰκημάτων τῶν κληρικῶν. Ταύτης ἔμπροσθεν ὑπῆρχε διατεταγμένον νὰ θυσιασθῇ ὁ Μέγας Ἀρχιερεὺς πρὸς ἀτίμωσιν καὶ καταισχύνην ἔνθεν μὲν τῶν κατὰ καιροὺς Πατριαρχῶν, ἑτέρωθεν δὲ τῶν ἐκκλησιαζομένων Χριστιανῶν, ὡς ἐνόμιζον οἱ φονεῖς! Ἀγνοοῦντες, ὅτι προσφυέστερον καὶ λαμπρότερον τόπον τῆς ἀοιδίμου τελειώσεως τοῦ Πατριάρχου δὲν ἠδύναντο νὰ ἐκλέξωσιν. «Ἔξω της πύλης» τοῦ Πατριαρχείου, καὶ ἔξω της πύλης τοῦ περιβόλου τῆς Ἐκκλησίας ἔπρεπε νὰ πάθη ὁ Πατριάρχης πρὸς καύχημα τῆς πίστεως καὶ παράδειγμα καρτερίας μαρτυρικῆς ἀνεπίληστον καὶ ἀείμνηστον καὶ διὰ τοὺς Πατριάρχας καὶ διὰ τοὺς ἄλλους Χριστιανούς.

Αὐτοῦ λοιπὸν κατὰ πρῶτον ἔστησαν, ὡς σφάγιον πρὸ τοῦ βωμοῦ, κρατήσαντες πρὸς ὀλίγον ὃν προεθυμοῦντο νὰ κρεμάσωσιν ὡς μαθητὴν τοῦ κρεμασθέντος ἐπὶ Ξύλου. Ἕως δὲ νὰ ἑτοιμάσωσιν οἱ δήμιοι τὰ πρὸς ἀγχόνην, παρέκλινον αὐτὸν πρὸς τὸ πλησίον οἰκημάτιον τῶν ῥαβδούχων, καὶ μετ᾿ ὀλίγην ὥραν ἐξαγαγόντες παρέδωκαν τοῖς παρισταμένοις δημίοις· καὶ οὗτοι ἐπιπεσόντες ἔσυρον πρὸς τὴν κρεμάστραν. Ἐν δὲ τούτῳ πίπτει τὸ κάλυμμα τῆς ἱερᾶς αὐτοῦ κεφαλῆς (οἰονεὶ παραχωροῦν εἰς τὸν ἀμάραντον στέφανον τοῦ μαρτυρίου), καὶ ὁ φρούραρχος διέταξεν εὐθὺς νὰ ἐπιτεθῇ πάλιν τὸ καλυμμαύχιον ἵνα τάχα ἐν ὁλοκλήρῳ τῷ σχήματι παραδειγματισθῇ κρεμάμενος οὗτος ὁ κακοῦργος! Καὶ οὕτω τέλειον καὶ κατὰ σχῆμα φέρουσι τὸ τέλειον θῦμα τοῦ μαρτυρίου πρὸ τῷ τῆς ἀγχόνης σχοινίῳ, ὅπερ εἶχον ἐξηρτημένον ἀπὸ ξύλων παχέων ὑπεράνω της μέσης θύρας πρὸς τὸ γείσωμα τοῦ τοίχου ἰσχυρῶς ἐμπεπηγμένον. Ὁ δὲ Πατριάρχης, ἐκτείνας τὰς μὲν χεῖρας εἰς εὐλογίαν τοῦ Ὀρθοδόξου πληρώματος, τὰ δὲ ὄμματα εἰς οὐρανόν,

«Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, (ἀνεβόησε), δέξαι τὸ πνεῦμα μου»·

καὶ δεξάμενος τὴν ἀγχόνην, ἀπέστη νικηφόρος εἰς τὴν ἐν οὐρανοῖς θριαμβεύουσαν Ἐκκλησίαν τῶν πρωτοτόκων, ζήσας ἐπὶ γῆς ἔτη ἓξ καὶ ἑβδομήκοντα. Καὶ πάραυτα προσελθὼν ὁ Φρούραρχος, ἔτι ἀσπαίροντος τοῦ νεκροῦ, ἀνήρτησεν ἐπὶ τοῦ στήθους αὐτοῦ τὴν αἰτίαν τῆς καταδίκης λέγουσαν, ὅτι

«Οὗτος ὁ ἀποστάτης πρωταίτιος ἐγένετο καὶ συμμέτοχος καὶ συμπατριώτης τῶν ἐπαναστατῶν»[24]·

καὶ τοῦτο πράξας, ἀνεχώρησε σοβαρῶς ὁ θανατουργός· διεσκεδάζετο δὲ καὶ ὁ πολὺς ὄχλος τῶν Ὀθωμανῶν, κινοῦντες τὰς κεφαλὰς αὐτῶν, καὶ βλασφημοῦντες, καὶ καταρώμενοι «ὃν εὐλόγησεν ὁ Κύριος».

Κατὰ δὲ τὴν αὐτὴν ὥραν, καθ᾿ ἣν ἐξετελεῖτο ἡ δραματικὴ αὕτη σκηνή, μόλις ἤδη περαιωθείσης ἄνω ἐν τοῖς Πατριαρχείοις τῆς τοῦ νέου Πατριάρχου ἐκλογῆς (Εὐγενίου τοῦ ἀπὸ Πισσιδίας, ἄκοντος καὶ δακρύοντος ἐπινεύσαντος)· ἐν ᾧ συνέχαιρον αὐτῷ οἱ παρόντες Ἀρχιερεῖς καὶ κληρικοί, καὶ ὅσοι συνῆλθον τῶν κοσμικῶν, ἐξαίφνης ἀκούεται φωνὴ «Ἐκρέμασαν τὸν Πατριάρχην»· καὶ πάντες ἔντρομοι ἀναστάντες, ἠρώτων, ἐμάνθανον, ἔφρισσον, ἐκόπτοντο, καὶ ἦν θρῆνος καὶ κλαυθμὸς πολύς. Δὲν ἐγνώριζον δὲ καὶ τὰ λοιπὰ θύματα τῶν Ἀρχιερέων, ὅσα κατὰ τὴν αὐτὴν ἡμέραν εἰς ἄλλα μέρη τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐτελείωσαν μετὰ τοῦ Πατριάρχου τὴν αὐτὴν τοῦ μαρτυρίου ὁδόν[25].

Τὸ δὲ σῶμα τοῦ ἱερομάρτυρος Πατριάρχου ἔμενεν ἀνηρτημένον δι᾿ ὅλων τριῶν ἡμερῶν, τηρουμένων ὑπὸ φυλάκων. Ὅθεν καίτοι σπουδάσας παντοιοτρόπως νὰ τὸ ἐξαγοράσῃ διὰ μεγάλης ποσότητος χρημάτων πρὸς ἐνταφιασμὸν ὁ τῆς Πατριαρχίας διάδοχος μακαρίτης Εὐγένιος, μάτην ἐκοπίασε· καθότι εἶχον διατάξει οἱ Τοῦρκοι νὰ ῥιφθῇ τὸ σῶμα εἰς τὴν θάλασσαν, καὶ νὰ γίνῃ ἄφαντον. Ἠγνόουν δέ, ὅτι οὕτως ἐπλήρουν τὸ νεῦμα τῆς Θείας βουλῆς, ἥτις διὰ θαλάσσης ἔμελλε νὰ πέμψῃ τὸ ἠτιμωμένον ἐκεῖνο λείψανον εἰς ἄλλην χώραν εὐδαίμονα καὶ Χριστιανικήν, ἵνα κηδευθῇ ἐνδόξως καὶ ὁσίως καὶ βασιλικῶς.

Ἔτι δὲ κρεμαμένου, συνήρχοντο καθ᾿ ἡμέραν πλῆθος Ὀθωμανῶν πρὸς τὴν θέαν αὐτοῦ· οὐδ᾿ ἔμεινεν οὐδεὶς σχεδὸν τῶν ἐν τῇ Πόλει Ὀθωμανῶν, ὅστις δὲν ὑπῆγε νὰ τὸ θεωρήσῃ αὐτοψεί· καὶ πολλοὶ τούτων ἀναγινώσκοντες τὸ τῆς καταδίκης ἔγγραφον, ἔλεγον, ὅτι, ἐὰν τὰ περιεχόμενά εἰσιν ἀληθῆ, δικαίως ἔπαθεν· ἄλλως δέ, οὐαὶ εἰς τοὺς καταδικάσαντας αὐτόν, οἵτινες θὰ δώσουσι λόγον ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως. Ἐκ δὲ τῶν ἐρχομένων Τουρκισσῶν γραΐδιά τινα, κρατοῦντα ῥαβδίον διὰ τὸ γῆρας, πλησιάζοντα ἐῤῥάβδιζον τὸν νεκρόν. Καὶ ὁ Σουλτάνος αὐτός, μετημφιεσμένος παρῆλθεν ἀπὸ μακρόθεν, ἵνα τοῦτον ἴδῃ ἐκ τοῦ διαβατικοῦ. Ὁ δὲ τότε Μέγας Βεζύρης, Βεντερλὴς Ἀλῆ-Πασᾶς[26] καὶ ἔστη, διελθὼν ἐπισήμως ἔφιππος, καὶ θεωρήσας τὸν νεκρὸν σκυθρωπός, ἐκίνησε τὴν κεφαλὴν ἐπειπών, ὢ τῆς ἀδικίας!

Τῶν δὲ Χριστιανῶν, καὶ μάλιστα τῶν ἐντὸς τοῦ τείχους, οὐδεὶς ἐφαίνετο καθ᾿ ὁδόν, ἀλλ᾿ ἔμενον ἕκαστος εἰς τὰς οἰκίας αὐτῶν ὑπὸ φόβου, κεκλεισμένων τῶν θυρῶν. Μόνοι οἱ τότε Κατόλικοι τοῦ Γαλατᾶ ἐπέχαιρον εἰς τὴν τοσαύτην τῆς Ἐκκλησίας συμφοράν, καὶ οἱ φράτορες αὐτῶν, ἔψαλλον τὸ Te Deum (Δοξολογίαν), ὡς ἔμαθον, ὅτι ἐκρεμάσθη ὁ Πατριάρχης τῶν Γραικῶν!

Τὴν τρίτην ἀπὸ τῆς ἀπαγχονίσεως ἡμέραν ἐπανῆλθον εἰς τὸν ἱερὸν νεκρὸν οἱ δήμιοι, ἐπαγόμενοι κατόπιν εἴκοσιν Ἑβραίους, τοὺς μυσαρωτάτους, οἵτινες ἀνέμενον μὲ γυμνοὺς βραχίονας, ἕτοιμοι καὶ πρόθυμοι νὰ ἐκτελέσωσιν ὅτι ἂν διαταχθῶσιν . Οἱ δὲ δήμιοι, καταβιβάσαντες τὸν ἱερὸν νεκρὸν ἀπὸ τῆς ἀγχόνης, ἐξεγύμνωσαν ἀπὸ τῶν ἱματίων, ἀφήσαντες μόνον τὸ ἐσώβρακον, καὶ ἔπειτα λέγουσι πρὸς τοὺς Ἑβραίους· ἔλθετε, λάβετε τὸν ἐβδελυγμένον τοῦτον κύνα, καὶ σύροντές τον, ῥίψατε εἰς τὰ βάθη τῆς θαλάσσης. Καὶ οὗτοι, πιάσαντες τὸ ἐκ τοῦ λαιμοῦ προσδεδεμένον σχοινίον τῆς ἀγχόνης, ἔσυρον τὸν νεκρόν, ἕως ὅτου ἔφερον εἰς τὴν ἀποβάθραν τοῦ Φαναρίου κράζοντες καὶ λέγοντες, «Ταῦτα πάσχουσιν οἱ ἀποστᾶται ἐχθροὶ τοῦ Σουλτάνου» . Καὶ αὐτοῦ προσθέσαντες πέτραν εὐμεγέθη εἰς τὸ σχοινίον ἐμβάλλουσι τὸ πολύαθλον σῶμα εἰς ἀκάτιον, καὶ ἀπαγάγοντες ἔῤῥιψαν αὐτὸ εἰς τὸ μέσον του Κερατίου Κόλπου, καὶ ὑπέστρεψαν. Ὁ δὲ νέος Πατριάρχης Εὐγένιος κατέβη δακρυῤῥοῶν εἰς τὴν Ἐκκλησίαν, καὶ ἐτέλεσε τὴν νεκρώσιμον ἀκολουθίαν μετὰ τῶν παρατυχόντων Ἀρχιερέων καὶ Κληρικῶν.

Ὁ δὲ τοῦ Ἱερομάρτυρος νεκρός, ὡς ἐῤῥίφθη εἰς τὴν θάλασσαν, ἔγεινεν ἄφαντος· ἀλλ᾿ ἔπειτα ἀνέδυσεν, συνεπιφέρων παρασυρόμενον τὸ σχοινίον, καὶ φερόμενος ὑπὸ τῶν κυμάτων τῆδε κακεῖσε, ἕως οὗ περὶ τὸ ἑσπέρας (τῇ 16ῃ Ἀπριλίου) προσελθὼν ἐκολλήθη πρὸς πλάγια τοῦ ἑνὸς καὶ μόνου μείναντος εἰς τὸν λιμένα Ἑλληνικοῦ πλοίου, φέροντος σημαίαν Ῥωσσικήν, (πάντα δὲ τ᾿ ἄλλα τὰ ἐλλιμενιζόμενα ἦσαν ἄλλων Εὐρωπαίων ἐθνῶν), καὶ τοῦτο ὑπῆρχεν ἕτοιμον νὰ ἀναπλεύσῃ εἰς Ὀδησσόν. Ὁ δὲ τοῦ πλοίου τούτου πλοίαρχος ὀνομάζετο Μαρῆς (Μαρῖνος), Σκλάβος τὸ ἐπώνυμον, τὴν πατρίδα Κεφαλλήν. Εἰς αὐτὸ τοῦτο τὸ πλοῖον εἶχε καταφύγει καὶ ὁ πρωτοσύγγελος τοῦ Ἱερομάρτυρος, εὐθὺς μετὰ τὴν φρικτὴν τῆς ἀπαγχονίσεως ἡμέραν διαφυγὼν τὸν κίνδυνον. Ὁ γοῦν πλοίαρχος, ὡς εἶδεν ἄνωθεν ἀπὸ τοῦ καταστρώματος τὸν νεκρόν, ἱερατικὸν τὸ εἶδος, πάλλευκον τὴν κεφαλὴν καὶ τὸ ὀλίγον γένειον, ἐσεβάσθη τὸν πρόσφυγα γυμνὸν καὶ ἄταφον νεκρόν. Βλέπων δὲ καὶ τὸ σχοινίον, ὑπώπτευσε, μήπως ἦν κανεὶς ἐκ τῶν κρεμασθέντων Ἀρχιερέων, ἢ καὶ αὐτὸς ὁ Πατριάρχης (τὸν ὁποῖον δὲν ἐγνώριζεν ἐκ τοῦ πλησίον). Καὶ εὐθὺς κράζει τὸν Πρωτοσύγκελον, καὶ τὸν ἐρωτᾷ, «ἂν γνωρίζῃ τὸν νεκρόν». Ἐκεῖνος δέ, μόλις ἰδών, ἀνέκραξεν· «Ὁ Πατριάρχης μου, ὁ Πατριάρχης· καὶ ἐθρήνει γοερῶς. Ὁ δὲ εὐσεβὴς πλοίαρχος, «σιώπα, τῷ λέγει, μὴ κλαίῃς· τὸν λαμβάνομεν καὶ αὐτὸν συνταξιδιώτην» . Καὶ ἅμα νυκτὸς ἀπελθούσης, ἀνεβίβασε τὸ ἱερὸν λείψανον εἰς τὸ πλοῖον καὶ περιτυλίξας εἰς σινδόνα, κατεβίβασεν εἰς τὰ κάτω του πλοίου ἐπὶ τοῦ ἕρματος (σαβούρας), καὶ τῇ ἐπαύριον εὐθύς, ὄρθρου βαθέος, ἔχων ἕτοιμα τὰ ἀναγκαῖα ναυτιλιακὰ ἔγγραφα, ἐξέπλευσε διὰ τὴν Ὀδησσόν, φορτίον φέρων ὀλίγον καὶ τιμαλφέστατον.

Ἀλλὰ διὰ τοὺς ἐπικρατοῦντας ἐναντίους ἀνέμους μόλις μετὰ πλοῦν εἰκοσιτεσσάρων ἡμερῶν προσωρμίσθη ὁ καλὸς καὶ ἀγαθὸς Σκλάβος εἰς τὸν λιμένα τῆς Ὀδησσοῦ, φέρων ἐν τῷ πλοίῳ τὸν νεκρὸν τοῦ Πατριάρχου, ὁποῖον αὐτὸν παρέλαβε (καὶ ὁποῖος, καὶ εἰς τὴν τριήμερον κρεμάθραν διετηρήθη), ἄσηπτον, ἀκέραιον καὶ κατὰ πάντα ἀλώβητον. Καὶ πάραυτα εἰδοποιήθη περὶ τῆς ἀφίξεως τοῦ ἱεροῦ λειψάνου ὁ θεοσέβαστος καὶ φιλέλλην Κόμης Ἀλέξανδρος Θεοδωρίδης ὁ Λανζερὼν (γενικὸς ὢν τότε Διοικητὴς τῆς μικρᾶς Ῥωσσίας), ὅστις καταβὰς εὐθὺς εἰς τὸν λιμένα, μετεκάλεσε πάντας τοὺς ἐπισημοτέρους τῶν ἐν Ὀδησσῷ σεσσωσμένων Κωνσταντινουπολιτῶν, καὶ ἄλλων Ἑλλήνων, ὅσοι ἐκ τοῦ πλησίον ἐγνώριζον τὸν Πατριάρχην Γρηγόριον καὶ ἐξ αὐτῶν δέ τινας τῶν ἐκ Σταυροδρομίου Κατολίκων, τοὺς γνωρινωτέρους, (ἵνα καὶ αὐτοί, γνωρίσαντες, συνομολογήσωσι) . Καὶ συναθροισθέντες, ὡς εἶδον τὸν νεκρὸν προκείμενον ἐπὶ τῆς παραλίας δακρύοντες ἀνεκάλουν τὸν κοινὸν τῶν Ὀρθοδόξων πατέρα, καὶ τοῦτον αὐτὸν ἐκεῖνον εἶναι πάντες συνωμολόγουν. Γράφεται λοιπὸν αὐτίκα μαρτυρικὴ ἔκθεσις, πάντων ἰδίαις χερσὶν ἐνσφραγίστως ὑπογραφέντων, καὶ πέμπει τὸ γράμμα αὐθημερὸν ὁ Λανζερών, εἰς Πετρούπολιν δι᾿ ἐκτάκτου ταχυδρόμου, ἀναγγέλλων τὸ πρᾶγμα πρὸς τὴν Κυβέρνησιν, τὸ δὲ λείψανον μετεκομίσθη ἐκ τοῦ λιμένος εἰς τὸ λοιμοκαθαρτήριον (κατὰ τὸ σύνηθες), καὶ ἐμβληθὲν ἐντὸς καθαροῦ κιβωτίου ἀπετέθη εἰς τόπον ἐπίσημον, ὅπου δι᾿ ὅλου τοῦ ἡμερονυκτίου ἔκαιον λαμπάδας, καὶ δύω ἱερεῖς, ἐξ ὑπαλλαγῆς παριστάμενοι, ἀνεγίνωσκον νυκτὸς καὶ ἡμέρας τὸ Εὐαγγέλιον.

Ὁ δὲ ἀοίδιμος Αὐτοκράτωρ, πληροφορηθεὶς τὴν ἀγγελίαν, ἐδάκρυσε, καὶ διέταξεν εὐθὺς μεγαλοπρεπῆ καὶ ἀξιόχρεων τὴν κηδείαν τοῦ κοινοῦ τῶν Ὀρθοδόξων Πατρός, καὶ δώροις βασιλικοῖς ἐτίμησε τὸ λείψανον , πέμψας ἱερὰν στολὴν ὁλόχρυσον Πατριαρχικήν, καὶ Μίτραν πολυτιμοτάτην, καὶ ἐγκόλπιον ἀδαμαντοκόλλητον, ἅτινα, κομισθέντα διὰ τοῦ ταχυδρόμου, περιέβαλον οἱ ἱερεῖς τὸν νεκρόν, καὶ μετέθησαν αὐτὸν εἰς λάρνακα πολύτιμον, ἕτοιμον εἰς ἐκφορὰν πρὸς κηδείαν, ἥτις ἐγένετο κατὰ τὸν ἑξῆς τρόπον.

Ἅμα τῇ πρωΐᾳ τῆς 17 Ἰουνίου (1821) ἤρχισαν νὰ σημαίνωσιν οἱ κώδωνες τῶν Ἐκκλησιῶν. Καὶ παρευθὺς ὁ Κόμης Λανζερών, καὶ πᾶσαι αἱ πολιτικαὶ καὶ στρατιωτικαὶ Ἀρχαὶ ἀπῆλθον εἰς τὴν ἔξω τοῦ λοιμοκαθαρτηρίου αὐλήν, ὅπου ἔκειτο ὑψηλὴ ἡ λάρναξ τοῦ νεκροῦ, περιεστοιχισμένη ὑπὸ ἱερέων καὶ λαμπάδων καὶ θυμιατῶν εὐωδῶν. Ἀκολούθως ἦλθεν ὁ ἱερὸς κλῆρος μετὰ τριῶν Ἀρχιερέων, τοῦ Δρύστρας Κυρίλλου, τοῦ Εἰρηνουπόλεως Γρηγορίου, καὶ τοῦ Βενδερίου καὶ Ἀκερμανίου Γρηγορίου. Καὶ ψαλλέντος τοῦ Τρισαγίου, ἐπάραντες οἱ ἱερεῖς τὴν λάρνακα ἀπέθηκαν ἐφ᾿ ἁμάξης, καὶ εὐθὺς ἤρχισαν οἱ κώδωνες ὅλων τῶν Ἐκκλησιῶν τῆς πόλεως νὰ σημαίνωσιν συντονώτερον τὸ πένθιμον. Συγχρόνως δὲ καὶ ὅλα τὰ ἐν τῷ λιμένι τῆς Ὀδησσοῦ βασιλικὰ καὶ ἐμπορικὰ πλοῖα, ἔχοντα τὰς σημαίας ἀναπεπταμένας κατὰ τὸν πένθιμον τρόπον, ἤρχισαν τὸν κανονοβολισμόν· καὶ τὰ μὲν βασιλικὰ ἐκανονοβόλησαν ἀνὰ 101, ὁμοίως καὶ τὸ φρούριον τῆς ξηρᾶς, τὰ δὲ ἐμπορικὰ πλοῖα ἀνὰ 51. Ἐν δὲ τούτῳ ἤρξατο τῆς πορείας ἡ ἐκφορὰ κατὰ τὴν ἑξῆς ἀκολουθίαν.

Πρῶτος προεπορεύετο μέγας ἀργυροχρυσὸς Σταυρός, μετὰ φαναρίων πολυφώτων ὑψηλῶν, φερομένων ὑπ᾿ ἀναγνωστῶν στιχαροφορούντων· κατόπιν ἠκολούθουν αἱ σημαῖαι τῶν Ἐκκλησιῶν· ἐφεξῆς τέσσαρες Διάκονοι ἐβάσταζον τὸ πτῶμα (σκέπασμα) τῆς λάρνακος, καὶ τούτων κατόπιν ἄλλος Διάκονος ἐκράτει ὑψηλὴν τὴν ἱερατικὴν ῥάβδον, καὶ δύο ἄλλοι πλησίον ἔφερον ἐπὶ χρυσῶν προσκεφαλαίων, ὁ μὲν τὸν ἱερὸν μανδύαν ὁ δὲ τὸ ἀρχιερατικὸν ἐγκόλπιον· κατόπιν ἐβάδιζον οἱ ψάλται τῆς Ἐκκλησίας μεθ᾿ ὅλου του χοροῦ ψάλλοντες τὸ νεκρώσιμον, εἶτα ἀργυροῦν διβάμβουλον (κηροπήγιον) φέρον λαμπάδα ὑψηλήν, καὶ ἑξῆς ὁ ἱερὸς κλῆρος· πρῶτον οἱ Μοναχοὶ εἶτα οἱ Ἱεροδιάκονοι καὶ μετέπειτα οἱ Ἱερεῖς καὶ Ἀρχιμανδρίται, καὶ μετ᾿ αὐτοὺς οἱ τρεῖς Ἀρχιερεῖς, προπορευομένων Διακόνων φερόντων δικηροτρίκηρα καὶ θυμιατήρια, κατόπιν δὲ τῶν Ἀρχιερέων ἐπηκολούθει ἡ λάρναξ τοῦ ἱεροῦ λειψάνου ἐφ᾿ ἁμάξης ἑλκομένης ὑπὸ ἵππων ἓξ μελανοσκεπῶν, οὓς ἐκράτουν ἓξ ἱπποκόμοι μελανοφόροι. Πρὸς δὲ τὰς τέσσαρας γωνίας τῆς ἁμάξης ἵσταντο τέσσαρες Διάκονοι, κρατοῦντες θυμιατήρια καὶ θυμιάζοντες ἀδιακόπτως, ἓξ δὲ Ἱερεῖς, ἀνὰ τρεῖς ἑκατέρωθεν τῆς ἁμάξης ἐκράτουν ἐπὶ τῆς λάρνακος οὐρανὸν ἐκ κοκκίνου ὁλοσηρίκου (βελούδου) ἐν ὁλοχρύσοις κροσσωτοῖς, καὶ δώδεκα τῶν ἐπισήμων Ὀδησσινῶν ἐκράτουν λαμπάδας μεγάλας ἀνημμένας.

Κατόπιν δὲ τῆς ἁμάξης ἤρχετο ὁ Κόμης Διοικητὴς καὶ πᾶσαι αἱ πολιτικαὶ καὶ στρατιωτικαὶ Ἀρχαὶ μετὰ τῶν ἐπισήμων Ἑλλήνων Πριγκήπων τε καὶ ἄλλων εὐγενῶν, τῶν ἔκ τε Κωνσταντινουπόλεως καὶ ἐκ τῆς Μολδοβλαχίας τότε καταφυγόντων εἰς Ὀδησσόν, καὶ ἑξῆς ἐπηκολούθει πλῆθος πολὺ τοῦ λαοῦ, ἄνδρες, γυναῖκες, παιδία, φέροντες πάντες ἐπὶ τῆς δεξιᾶς τὸ σημεῖον τοῦ πένθους. Ἀπὸ δὲ τῆς θύρας τοῦ λοιμοκαθαρτηρίου μέχρι τῆς θύρας τοῦ τῆς Μητροπόλεως ναοῦ, μιᾶς ὥρας ἀπέχοντος, σειραὶ στρατιωτῶν ἑκατέρωθεν ἀπετείχιζον τὴν ὁδόν, ἔφιπποι δὲ καὶ κοζάκοι καὶ χωροφύλακες διετήρουν τὴν εὐταξίαν τῆς παρατάξεως. Οἱ δὲ θεωροὶ παντοίας τάξεως καὶ ἐκ πασῶν τῶν θρησκειῶν (πλὴν τῶν Ἑβραίων, οἵτινες κατὰ διαταγὴν ἔμενον κεκλεισμένοι εἰς τὰς οἰκίας τῶν) πανταχόθεν περιχυθέντος ἐστενοχωροῦντο περὶ τὴν ὁδόν . Ἐστάθη δὲ ἡ παράταξις εἰς τρία διάφορα τῆς πόλεως μέρη, καὶ οἱ τρεῖς Ἀρχιερεῖς ἀνέγνωσαν ἕκαστος εἰς τὴν στάσιν ἀνὰ ἓν Εὐαγγέλιον.

Ἐν τοιαύτῃ πομπῇ καὶ παρατάξει ἐφέρθη τὸ Πατριαρχικὸν σκῆνος εἰς τὴν Καθεδρεύουσαν Ἑλληνορωσσικὴν ἐκκλησίαν τῆς Μεταμορφώσεως, καὶ ἐτέθη κομισθὲν ὑπὸ ἱερέων ἐπὶ ὑψηλοῦ καταφάλκου, καταχρύσου καὶ βαρυτίμου, κατασκευασθέντος δαπάνῃ τῆς ἀοιδίμου μητρὸς Αὐτοκρατορίσσης Μαρίας Θεοδωρίδος. Τέσσαρες Διάκονοι σταθέντες πρὸς τὰς τέσσαρας στήλας τοῦ καταφάλκου, ἐθυμίαζον ἀδιακόπως· δώδεκα δὲ μεγάλα μανουάλια μὲ κηροὺς ὑψηλοὺς ἔκαιον περὶ τὸ λείψανον ἄχρι τέλους, καὶ ὅλη ἡ Ἐκκλησία ὑπῆρχε κατάφωτος καὶ ὁλολαμπής.

Ἀποτεθέντος δὲ τοῦ ἱεροῦ λειψάνου, ἤρχισε εὐθὺς ἡ θεία λειτουργία, ἣν ἐτέλεσε ὁ Πρωτοπρεσβύτερος τῆς Ἐκκλησίας μετὰ καὶ ἄλλων ἱερέων συλλειτουργούντων. Μετὰ δὲ τὸ τέλος αὐτῆς ἐψάλη πᾶσα ἡ νεκρώσιμος Ἀκολουθία, καὶ οἱ Ἀρχιερεῖς περιϊστάμενοι περὶ τὸν Ἱερομάρτυρα Πατριάρχην, ἀνεγίνωσκον, ἕκαστος κατὰ μέρος, τὰ τεταγμένα Εὐαγγέλια.

Μετὰ δὲ τὸ τέλος τῆς Ἀκολουθίας, ἀσπασθέντες τὸ ἱερὸν λείψανον οἵ τε Ἀρχιερεῖς καὶ ὅλος ὁ κλῆρος, ἀνεχώρησαν, τὸ δὲ λείψανον ἔμενε τρεῖς ἡμέρας ἐν τῷ μέσῳ τοῦ ναοῦ, ὅπου ἀδιακόπως συνέτρεχον πλῆθος λαῶν Ὀρθοδόξων, ἀφικομένων ἐξεπίτηδες εἰς Ὀδησσὸν πανταχόθεν ἔκ τε τῆς μικρᾶς Ῥωσσίας, καὶ ἐκ τῆς Μόσχας, καὶ ἀπὸ Βασσαραβίας, καὶ Ταυρίδος, καὶ Μολδοβλαχίας, καὶ ἠσπάζοντο μετὰ δακρύων εὐλαβείας καὶ πένθους τὸν ἱερόαθλον νεκρόν. Καὶ ὅλως δὲ συνήγαγεν ἡ φήμη παντοίων φυλῶν συῤῥοήν. Ἕλληνες, Ῥῶσσοι, Κοζάκοι, Γεωργιανοί, Δάκες, Τάταροι (χριστιανοί), χιλιάδες πολλαί, αἵτινες στενωχωροῦντο καὶ ἐντὸς τῆς πόλεως καὶ ἐκτὸς ὑπὸ σκηναῖς διαμένοντες· δι᾿ ὅσων δὲ τῶν τριῶν τούτων ἡμερῶν Ἱερεῖς καὶ Διάκονοι νυκτὸς καὶ ἡμέρας, ἀλληλοδιαδόχως ἀνεγίνωσκον τὰ ἱερὰ Εὐαγγέλια.

Κατὰ δὲ τὴν 19ην Ἰουνίου, ὥραν 8 π.μ. ἤρχισαν νὰ σημαίνωσιν οἱ ἱεροὶ κώδωνες τῶν ἐκκλησιῶν· συνελθόντων δὲ τῶν Ἀρχιερέων καὶ τοῦ κλήρου παντὸς καὶ πλήθους λαοῦ, ἐτελέσθη ἡ θεία λειτουργία περὶ τὴν 10ην ὥραν, καὶ ἐπὶ τέλους τὸ Τρισάγιον τοῦ μνημοσύνου. Μετὰ δὲ ταῦτα ὁ σοφώτατος Ἱεροδιδάσκαλος Κωνσταντῖνος Οἰκονόμος ὁ ἐξ Οἰκονόμων ἐξεφώνησε τὸν θαυμάσιον ἐκεῖνον ἐπιτάφιον λόγον . Εἰς δὲ τὸ τέλος πάλιν τὸ Τρισάγιον, καὶ Ἀπόλυσις.

Ἔπειτα δὲ μετὰ τῆς αὐτῆς παρατάξεως μετεκομίσθη τὸ ἱερὸν λείψανον ἐκ τοῦ ναοῦ τῆς Μεταμορφώσεως εἰς τὴν Ἑλληνικὴν Ἐκκλησίαν τῆς Ἁγίας Τριάδος (ὡς Ἕλληνος τοῦ Πατριάρχου ὄντος)· καὶ ψαλλέντος Τρισαγίου, ἐτάφη εἰς τὸ προητοιμασμένον μνημεῖον ἐν τῇ αὐτῇ Ἐκκλησίᾳ καταντικρὺ τῆς Ὡραίας Πύλης τοῦ πρὸς τὸν νότον παρεκκλησίου, τοῦ ἐπ᾿ ὀνόματι τοῦ Ἁγίου Σπυρίδωνος. Ἐπὶ δὲ τοῦ μνήματος ἐτέθη τετράγωνον ὑψηλὸν μονόλιθον, κατὰ τὸν τρόπον τῶν Βασιλικῶν Μαυσωλείων· ἐπάνωθι δὲ τούτου ἐστάθη ὁ διάχρυσος οὐρανὸς (τὸ καταφάλκον) ὅπου ἵστατο καὶ μέχρι τῆς 9ης Ἀπριλίου 1871 ἡμέρας τῆς ἀνακομιδῆς τοῦ ἱεροῦ λειψάνου ἐξ Ὀδησσοῦ εἰς Ἀθήνας[27].

Ἐνταῦθα καταπαύοντες τὴν βιογραφίαν τοῦ ἀοιδίμου Πατριάρχου καὶ Ἱερομάρτυρος Γρηγορίου, ὀφείλομεν νὰ προσθέσωμεν εὐγνωμόνως καὶ πρὸς τιμὴν τοῦ Πανιερωτάτου καὶ Σοφωτάτου Ἀρχιεπισκόπου κ. Ἰννοκεντίου, ὅτι τῇ προτάσει τούτου ἡ Ἁγιωτάτη Διοικοῦσα Σύνοδος πάσης Ῥωσσίας ἐθέσπισεν, ἵνα ἀπὸ τοῦ 1821 τελῆται ἐνιαυσίως κατὰ τὴν 19ην Ἰουνίου μνημόσυνον τοῦ Ἱερομάρτυρος Πατριάρχου· ἀπὸ δὲ τοῦ 1848 καὶ ἐντεῦθεν ἐκανόνισεν ἵνα ψάλληται ἡ ᾈσματικὴ Ἀκολουθία τοῦ Πανενδόξου Ἱερομάρτυρος Πατριάρχου Γρηγορίου τοῦ Ε´ [28].

ΤΕΛΟΣ ΚΑΙ Τῼ ΘΕῼ ΔΟΞΑ

[1] Βαλανηφάγους ἔλεγον οἱ ἀρχαῖοι τοὺς Ἀρκάδας, εἶτα δὲ καὶ πρώτους (ἐν Πελοποννήσω) σπείραντες καρπὸν εἰς τροφήν.

[2] Βλ. ἐν ἐκτάσει τὰ περὶ τῆς Σχολῆς ταύτης τὸ κατὰ τὸ 1817 ἐκδοθὲν ὑπὸ τοῦ ἀξιοτίμου Καθηγητοῦ κ. Εὐθυμίου Καστόρχη βιβλίον.

[3] Οὗτος ἐνυμφεύθη ἐν Σμύρνῃ τὴν Αἰκατερίνην Τύμπα, ἀνήκουσαν εἰς γνωστὴν ἐπ᾿ ἀρετῇ οἰκογένειαν, μετοικήσασαν πρὸ χρόνων εἰς Σμύρνην ἀπὸ Τυρνάβου τῆς Θεσσαλίας, καὶ βιώσας ἐν πάσῃ τιμῇ καὶ ὑπολήψει, ἀπεβίωσεν ἐν γήρᾳ βαθεῖ κατὰ τὸ 1830. Υἱοὶ δὲ τούτου καὶ ἀνεψιοὶ τοῦ μακαρίτου Γρηγορίου εἰσὶν οἱ Κ. Ἰωάννης καὶ Γεώργιος Ἀγγελόπουλος, ὧν οὗτος μὲν ὑπηρετεῖ ἐν Ἑλλάδι εἰς τὸν Βασιλικὸν στρατὸν ὡς ἴλαρχος τὸ ἀξίωμα, ὁ δ᾿ ἐμπορεύεται ἐν Κωνσταντινούπολει καὶ διακρίνεται ἐπ᾿ ἀγαθότητι. Πρεσβύτερος ἀδελφὸς τούτων ὑπῆρξεν ὁ Δημήτριος Ἑλληνικῆς καὶ Εὐρωπαϊκλης παιδείας ἐγκρατής, ὅστις διέτριψε καὶ εἰς Βιέννην χάριν σπουδῆς. Τοῦτον εἶχε μεθ᾿ ἑαυτοῦ ὁ ἀοίδιμος κατὰ τὴν γ´ Πατριαρχείαν καὶ διέμεινε παρ᾿ αὐτῷ μέχρι τέλους ὁ ἀγαθὸς ἀνεψιός. Εὑρέθη δὲ καὶ οὗτος εἰς τὴν φρικτὴν ἐκείνην περίστασιν τῆς μαρτυρικῆς τοῦ θείου τελευτῆς καὶ ἐφυλακίσθη. Διεσώσθη δὲ εἰς Ἑλλάδα ὡς ἐκ θαύματος διαφυγὼν ἐκ τῆς φυλακῆς, καὶ τέλος ἐτελεύτησεν ἐν Σύρῳ τῷ 1826.

[4] Ἐκ τούτων ἡ μὲν Ἄννα συνεζεύχθη μετὰ τοῦ Ἰω. Πετροπούλου του ἐκ Λαγκαδίων τῆς Καρυταίνης, ἡ δὲ Ἐξακουστὴ τὸν Ἰω. Καρυτινόν. Ἀμφότεροι δ᾿ ἔσχον υἱοὺς καὶ θυγατέρας. Ἐκ θυγατρὸς τῆς Ἄννης νυμφευθείσης τὸν ἐκ Σμύρνης Ἰω. Παπαδόπουλόν εἰσιν οἱ ἀδελφοὶ Παπαδόπουλοι, ἐξ ὧν, ὁ μὲν Γεώργιος ὑπηρετεῖ ἐν Ἑλλάδι ὡς Μοίραρχος εἰς τὴν Β. Χωροφυλακήν, οἱ δὲ ἕτεροι ἀδελφοὶ αὐτοῦ κατοικοῦντες εἰς Σμύρνην, μετέρχονται τὸ ἐμπόριον διακρινόμενοι ἐπὶ τιμιότητι καὶ φιλογενείᾳ. Ἐκ δὲ θυγατρὸς τῆς Ἑξακουστῆς εἶναι υἱὸς ὁ κατὰ τὴν β´ Πατριαρχείαν του διατελέσας Δευτερεύων Δανιήλ, λόγων τρόφιμος καὶ τῆς τοῦ θείου ἀρετῆς, ὅστις ἠκολούθησε τὸν ἀοίδιμον εἰς τὸ Ὄρος ἐπὶ τῆς δευτέρας ἐξορίας του. Κατὰ τὴν γ´ αὐτοῦ Πατριαρχείαν ἐχειροτόνησεν αὐτὸν Μητροπολίτην Τριπόλεως (τῷ 1819), ὅπου ὑπῆρξε καὶ οὗτος εἷς τῶν πέντε Ἀρχιερέων, τοὺς ὁποίους ὁ Πασᾶς τῆς Πελοποννήσου ἐφυλάκισεν εἰς τὴν σκοτεινὴν τῆς Τριπόλεως εἱρκτὴν τῷ 1821 κατ᾿ ἀρχὰς τοῦ Φεβρουαρίου, δολίως κρατήσας ὡς ἐνέχυρα, καθὃ προϋποπτεύσας ἐξ εἰκότων καὶ σημείων κινήματα πρὸς ἀποστασίαν. Κατὰ δὲ τὸ 1822 ἐλευθερωθείσης τῆς Τριπόλεως ἐξῆλθον ἐκ τῆς φυλακῆς οἱ ἐπιζήσαντες φυλακωμένοι, ἐν οἷς καὶ ὁ ἀοίδιμος Δανιήλ, οὗ τινος ἡ ἀρετὴ καὶ ὁ ὑπὲρ τῆς Ἐκκλησίας ζῆλος διέλαμψε καὶ δι᾿ ὅλης τῆς ἐπαναστάσεως, καὶ μέχρι τοῦ 1832, ὅτε ἐκοιμήθη ἐν Κυρίῳ. Ἕτερος δὲ ἀνεψιὸς τοῦ ἀοιδίμου ὑπῆρξε Διονύσιος ὁ Μητροπολίτης Ἀθηνῶν ἐπὶ τῆς β´ αὐτοῦ Πατριαρχείας χειροτονηθείς· καὶ οὗτος ἐπίσημος διὰ τὴν ἀρετήν. Ἐτέλευσε δὲ τῷ 1823 καὶ ἐτάφη ἐν Ἀθήναις. Ταῦτα καὶ περὶ τῶν συγγενῶν τοῦ ἀοιδίμου Γρηγορίου κατὰ παρέκβασιν. Κατὰ γὰρ τὸν εἰπόντα σοφόν, «Ἀνδρῶν ἀγαθῶν καὶ οἱ φίλοι ζηλωταὶ καὶ οἱ ἐκ γένους προσήκοντες».

[5] Τότε ἐπὶ τῆς Πρωτοσυγγελίας του παρέφρασεν εἰς τὴν κοινὴν γλῶσσαν ὁ Γρηγόριος καὶ τοὺς περὶ ἱερωσύνης λόγους τοῦ Χρυσοστόμου, οὓς καὶ ἐξέδωκεν ἐν Βενετίᾳ τῷ 1782. (Βλ. Μαθᾶ Κατάλογ. Πατρ. σελ. 263).

[6] Βλ. Κωνστ. Οἰκονόμου, Ἐπιτάφ. Λόγον, § η´.

[7] Βλ. Μαθᾶ Κατάλογ. Πατριαρχ. σελ. 263.

[8] Βλ. Ἱστορ. Κουμ. Τόμ. 12, σελ. 508.

[9] Πρῶτος ὁ Πατριάρχης Κύριλλος ὁ Α´ ὁ Λούκαρις, συνέστησεν ἐν Κωνσταντινουπόλει Τυπογραφεῖον Ἑλληνικὸν κατὰ τὸ 1624 ὑπὸ τὴν ἐπιστασίαν μοναχοῦ τινος Γρηγορίου Κερκυραίου Μεταξᾶ, καὶ ἐξέδιδε τ᾿ ἀναγκαῖα τῆς εὐσεβοῦς διδασκαλίας βιβλία, ἀναιρῶν ὅσα κακόδοξα βιβλία διεσκόρπιζον ἀφθόνως καὶ διένεμον δωρεὰν οἱ Ἰησουῗται. Οὗτοι βλέποντες βαρὺν πολέμιον τὸν Πατριάρχην, διαβάλλουσιν αὐτὸν εἰς τοὺς κρατοῦντας ὡς ὑβριστὴν τῆς Μωαμεθανικῆς θρησκείας, καὶ ἐπαρουσίασαν ὡς ἀπόδειξιν Κατηχητικὸν σύνταγμα τοῦ Πατριάρχου Κυρίλλου, τὸ ὁποῖον οὗτος ἐν Λονδίνῳ εἶχεν ἐκδώσει πρότερον πρὸ τῆς Πατριαρχείας του. Τοῦτο δὲ τὸ βιβλίον ἔλεγον οἱ Ἰησουῗται, ὅτι τότε πρὸ ὀλίγου ἐξέδωκεν ὁ Πατριάρχης ἐν τῷ τῆς Κωνσταντινουπόλεως Τυπογραφείῳ. Παροξύνεται λοιπὸν ἡ ἐξουσία κατὰ τοῦ Κυρίλλου καὶ πέμπει ὁπλίτας, οἵτινες κατηδάφισαν τὸ Τυπογραφεῖον καὶ μετέβαλον εἰς κόνιν τὰ στοιχεῖα, μόλις διαφυγόντος τοῦ Τυπογράφου Μεταξᾶ, ὡς καὶ αὐτοῦ τοῦ Πατριάρχου διασωθέντος εἰς τὴν οἰκίαν τοῦ Πρέσβεως τῆς Βελγικῆς καὶ μείναντος πάλιν εἰς τὸν θρόνον μεσιτείᾳ αὐτοῦ. (Βλ. Ἐκτενέστερον ἐν Μαθᾶ Καταλόγ. Πατρ. σελ. 193). Καὶ μετὰ ταῦτα δὲ ἐφάνη Τυπογραφεῖον ἐν Κωνσταντινούπολει ἐπὶ Κυρίλλου τοῦ Ε´ πατριαρχεύοντος, ὅπου ἐξεδόθη καὶ ἡ Ῥαντισμοῦ στηλίτευσις τῷ 1756. Ἀλλ᾿ ἐκεῖνο τὸ Τυπογραφεῖον ὑπῆρχε κυρίως τῶν Ἀρμενίων πρὸς ἔκδοσιν βιβλίων Ἀρμενικῶν ἐπιστατοῦντός τινος Βοόζη, εἶχε δὲ καὶ χαρακτῆρας Ἑλληνικούς, οἵτινες ἐσῴζοντο καὶ μέχρι τοῦ 1788, ὅτε ἐξεδόθησαν αἱ ἐπὶ Σαμουὴλ (τῷ 1768) θεσπισθεῖσαι «Διαταγαὶ Γάμων (παρὰ Παναγιώτῃ Κυριακίδῃ τῷ Βυζαντίῳ, δίχως σημειώσεως τόπου).

[10] Βλ. Μαθᾶ Κατάλογ. Πατριαρχ. σελ. 266.

[11] Βλ. Ἱστ. Κούμα. Τόμος 12. σελ. 629.

[12] Ἐξεδόθη καὶ διὰ τύπου πολὺ ὕστερον αὕτη ἡ καλλίστη περὶ τῶν Σχολείων ἐγκύκλιος ἐπιστολὴ ἐν τῷ Λογίῳ Ἑρμῇ τοῦ 1819 ἔτους σελ. 202.

[13] Τράχωμα λέγουσιν οἱ Κωνσταντινουπολῖται μάλιστα τὰς ἐν τοῖς συνοικεσίοις δεδομένας τῷ γαμβρῷ παρὰ τῆς νύμφης χρηματικὰς ἐπιδόσεις. Ἡ δὲ λέξις φαίνεται καθὼς ἔκρινέ τις τῶν καθ᾿ ἡμᾶς φιλολόγων) παρεφθαρμένη παρὰ τὸ ἑλληνικώτερον τράγημα (τράγωμα), ὡς ἂν εἴποις χάριν δῆθεν τραγημάτων (τρωγαλίων τῆς τραπέζης εἰς τὴν νύμφην διδομένων (κατὰ τὸ ἑλληνικὸν ἔδνον ἡ προίξ, ἐκ τοῦ ἔδω, τρώγω, ἔδανον), ἢ κατὰ τὸ λατινίζον τράκτωμα, οἷον, σύνθημα, συμφώνημα.

[14] Τῷ δ᾿ αὐτῷ ἔτει ἐξέδωκεν ἐν Πίνακι καὶ ἐπιτομὴν περὶ Ἀρετῶν καὶ Κακιῶν ἐκ τῆς Ἠθικῆς τοῦ Ἀριστοτέλους.

[15] Ὑπάρχουσιν οὗτοι ἐκ τῶν πολλὰς καὶ δυσσεβεῖς πλάνας πρεσβευόντων σχισματικῶν.

[16] Εἶναι σημειώσεως ἄξιον, ὅτι ἡ ἀνάβασις τοῦ ἀοιδίμου Πατριάρχου εἰς τὸν Πατριαρχικὸν Θρόνον συνέβαινε συγχρόνως μὲ μεγάλα πολιτικὰ συμβάντα εἰς τὴν Ὀθωμανικὴν Αὐτοκρατορίαν. Ἐπὶ τῆς πρώτης αὐτοῦ πατριαρχείας συνέπεσεν ἡ ὑπὸ τῶν Γάλλων ἅλωσις τῆς Αἰγύπτου· ἐπὶ δὲ τῆς δευτέρας ἡ ἐμφάνισις τοῦ Ἀγγλικοῦ στόλου, περὶ οὗ λέγομεν ἀνωτέρω (ὅπου καὶ αὐτὸς παρίσταται ὡς πρόσωπον τοῦ δράματος). Ἐπὶ δὲ τῆς τρίτης τέλος ἡ Ἑλληνικὴ ἐπανάστασις, ἧς καὶ θῦμα τέλειον ἐγένετο καὶ ἱερεῖον ἄμωμον.

[17] Οὗτος ἦν πατὴρ τοῦ ἀειμνήστου Τηλεμάχου τοῦ μετὰ ταῦτα διαπρέψαντος ἐν τῇ Διερμηνείᾳ τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Ῥωσσικῆς Αὐτοκρατορικῆς Πρεσβείας.

[18] Βλ. Ἱστ. Κούμα. Τόμος 12. σελ. 513.

[19] Ἴδε καὶ ταύτην ἐκδεδομένην ἐν τῷ Λογίῳ Ἑρμῇ τοῦ ἔτους 1819. Βλ. Καὶ Μαθᾶ Κατάλογ. Πατριαρ. σελ. 279, ὅπου ἐξελέγχεται καὶ ἡ παρά τινων συκοφαντία τοῦ ἀοιδίμου Γρηγορίου, ὡς τάχα μισοσόφου καὶ μισομαθοῦς.

[20] Βλ. Λογ. Ἑρμῆν 1820, σελ. 451.

[21] Μεταξὺ τῶν ἀντιπροσώπων τούτων ὑπῆρχον εἷς Ἀρχιερεὺς καὶ ὁ ἀείμνηστος Ἀμβράμιος Πετρονόβιτς, Πρωθυπουργὸς τοῦ Ἡγεμόνος τῆς Σερβίας, πολύτιμος ἀνὴρ διά τε εὐσέβειαν καὶ τὴν πολυμάθειαν καὶ τὴν πολιτικὴν αὐτοῦ σύνεσιν· ὑπῆρχε δὲ μεταξὺ τῶν ἄλλων γλωσσῶν, ἐγκρατὴς καὶ τῆς Ἑλληνικῆς, καὶ τὰ μάλιστα φιλέλλην. Ἀπεβίωσε δὲ τῷ 1862 παροικῶν ἐν τῇ Τζουμπαλῇ συνοικίᾳ καὶ ἐτάφη ἐνδόξως.

[22] Ἐπλανήθησαν ὅσοι ἐνόμισαν καὶ ἔγραψαν, ὅτι τοὺς Ἐφημερίους τούτους ἔστειλεν ὁ Πατριάρχης εἰς φύλαξιν τῆς οἰκογενείας τοῦ νεωστὶ καρατομηθέντος Κωνσταντίνου Μουρούζη, διότι ταύτην, θρηνοῦσαν ἀδιακόπως, ἡ ἐξουσία συνεχώρησε μὲν νὰ ἀπέλθῃ εἰς τὴν ἓν Βοσπόρῳ οἰκίαν αὐτῆς, ἀλλ᾿ εἶχε σκοπὸν νὰ καταβιβάσῃ μετ᾿ ὀλίγον εἰς θάνατον καὶ ταύτης τὰ ἄῤῥενα τέκνα, ὅπερ συνιδοῦσα ἡ οἰκογένεια διέφυγε κἀκείνη μετημφιεσμένη διὰ νυκτὸς καὶ ἐπιβιβασθεῖσα εἰς πλοῖον προπαρεσκευασμένον διεσώθη εἰς Ὀδησσόν. Καὶ ἄλλο δὲ ψευδῶς διεφημίσθη, ὅτι τάχα διὰ τὴν φυγὴν τῆς προειρημένης οἰκογένειας τοῦ Δημητρίου Μουρούζη, τῆς ὁποίας ἡ φύλαξις ἐνεπιστεύθη εἰς τὴν ἐπιστασίαν τοῦ Πατριάρχου, παρωργίσθη ἡ Πύλη καὶ ἀπεφάσισε τὴν καταδίκη αὐτοῦ. Τούτου ὁ θάνατος ἦν πρὸ πολλῶν ἡμερῶν διατεταγμένος, καθὼς φαίνεται ἐξ ὧν εἴπομεν· καὶ πρὸ τῆς ἀναχωρήσεως τῆς οἰκογενείας ἐκείνης ἐζητήθη παρὰ τοῦ Σεχοὺλ-Ἰσλάμη ὁ φετφᾶς (νομικὴ ἀπόφασις) πρὸς καταδίκην τοῦ Πατριάρχου καθὼς θέλομεν ἴδει ἀκολούθως.

[23] Οὗτος, ὡς ἐῤῥέθη ἀνωτέρω, μετέβη εἰς τὴν Πύλην καθ᾿ ἣν ἔλαβε διαταγήν, καὶ ὁ Ὑπουργὸς τῶν Ἐξωτερικῶν δίδωσιν αὐτῷ τὸ διάταγμα τὸ ὁρίζον νέου Πατριάρχου ἐκλογὴν καὶ τὴν ἔκπτωσιν τοῦ πρώτου, ὡς ἀπίστου καὶ ἐπιβούλου· διὸ καὶ ἀπηγχονίσθη. Ὁ δὲ Μέγας Διερμηνεὺς ἀναγνοὺς τὸ διάταγμα, ὑπέβαλε τὴν παρατήρησιν πρὸς τὸν Ὑπουργόν, μήπως οἱ πρὸς ἐκλογὴν Πατριάρχου συναχθησόμενοι Ἀρχιερεῖς, ἀκούσαντες ὡς τετελεσμένου ἤδη τὸ «ἀπηγχονίσθη», φοβηθέντες δὲν δεχθῶσι κανεὶς τὴν Πατριαρχείαν. Μετεβλήθη λοιπὸν ἡ λέξις εἰς τὸ «ἐτιμωρήθη».

[24] Τέσσαρας ἡμέρας πρὸ τοῦ Πάσχα ἐζήτησεν ὁ Ἀρχισατράπης παρὰ τοῦ Σεχοὺλ – Ἰσλάμη ῥήτραν (φετφᾶν) εἰς νομικὴν καταδίκην τοῦ Πατριάρχου, ὡς συνενόχου καὶ αἰτίου μάλιστα τῆς ἐπαναστάσεως τῶν συμπατριωτῶν αὐτοῦ Πελοποννησίων. Ὁ εὐσυνείδητος Τοῦρκος ἐζήτησεν ἀποδείξεις τοῦ ἐγκλήματος· καὶ ἐπειδὴ δὲν ὑπῆρχον ἀπηρνήθη τὸ ζητούμενον, ἐπειπὼν ἐμβριθῶς, ὅτι ὁ νόμος οὐδέποτε τιμωρεῖ τοὺς ἀθῴους, ἀντὶ τῶν ἐνόχων αὐτῶν συγγενῶν. Ὅθεν αὐτὸς μὲν ἐστάλη εἰς ἐξορίαν, καὶ ἀπαχθεὶς διὰ νυκτός, ἐθανατώθη πλησίον Χαλκηδόνος. Ἐξέδωκε δ᾿ εὐθὺς τὴν ἀπόφασιν ὁ γενόμενος διάδοχός του. Οὗτος δὲ μετὰ τρεῖς μήνας (τὸν Ἰούνιον), βλέπων ἑαυτὸν κινδυνεύοντα ἐζήτησεν ἄδειαν ν᾿ ἀπέλθῃ εἰς Μέκκαν καὶ Μεδίναν ἵνα προσκυνήσῃ τὰ ἱερὰ τοῦ Μωάμεθ. Ἐν ᾧ δ᾿ ἔπλεε παρὰ τὴν Χίον εἰς τὰς Ἁγνούσας νήσους, ἐμπίπτει τὸ πλοῖον εἰς τὸν στόλον τῶν Ἑλλήνων, οἵτινες λαβόντες τὸν Σεχοὺλ- Ἰσλάμην (μὴ εἰδότες, ὅτι αὐτὸς ἐξέδωκε τὴν ἀπόφασιν τῆς ἀγχόνης τοῦ Πατριάρχου, ἐκρέμασαν αὐτὸν ἀπὸ τῆς κεραίας τοῦ πλοίου. Ταῦτα καὶ ἄλλα δείγματα τῆς Θείας δίκης ἔχει ἡ Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως.

[25] Τὴν αὐτὴν ἡμέραν τοῦ Πάσχα ἀπηγχόνισαν τρεῖς τῶν κρατουμένων ἐν τῇ φυλακῇ Μητροπολιτῶν, τὸν Ἐφέσου, τὸν Νικομηδείας, τὸν Ἀγχιάλου, ἀφ᾿ οὗ πολυειδῶς αὐτοὺς ἐβασάνισαν, ἵνα ἐξομόσωσιν (ὅρα ἐν § κθ´ τοῦ λόγου του εἰς τὸ μνημόσυνον τοῦ Πατριάρχου κτλ). Τὸν δὲ Δέρκων, καὶ τὸν Θεσσαλονίκης, καὶ τὸν Ἀνδριανουπόλεως, καὶ τὸν Τυρνόβου ἀπηγχόνισαν μετὰ ταῦτα περὶ τὸν Ἰούνιον (ὁπότε συνέπεσε καὶ ἡ ἐν Ὀδησσῷ ταφὴ τοῦ ἱεροῦ λειψάνου τοῦ Πατριάρχου). Καὶ ταῦτα μὲν ἐν Κωνσταντινουπόλει, πρὸς οἷς προστεθείτω καὶ ὁ φόνος τοῦ μακαρίτου Ἐπισκόπου Θεοδωρουπόλεως ἐν τῷ μεγάλῳ Ῥεύματι (Ἀρναοὺτ-κιοΐ) καί τινων ἄλλων ἐκκλησιαστικῶν. Ἐκτὸς δὲ τῆς Βασιλευούσης, ὡς ἐξ ἑνὸς συνθήματος, ἄλλοι ἐθανατοῦντο· οὕτως ὁ σοφὸς ἐκεῖνος καὶ πολλῆς Ἐκκλησιαστικῆς καὶ Ἑλληνικῆς παιδείας καὶ ἀρετῆς ἐγκρατής, πρῴην Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, Κύριλλος Στ´ ἀπηγχονίσθη ἐν τῇ πατρίδι αὐτοῦ Ἀδριανουπόλει, καὶ ἄλλοι ἀλλαχοῦ, ὡς ὁ Σωζουπόλεως Παΐσιος, ὁ Γάνου καὶ Χώρας Γεράσιμος, ὁ Μυριοφύτου Νεόφυτος, ὁ Μακαριώτατος Ἀρχιεπίσκοπος Κύπρου μετὰ τῶν ὑπ᾿ αὐτὸν Ἐπισκόπων καὶ ἄλλων Κληρικῶν, ὁ Κρήτης Γεράσιμος ἐπίσης μετὰ τῶν ὑπ᾿ αὐτῶν Ἐπισκόπων καὶ ἄλλων Κληρικῶν, καὶ ἄλλοι πολλοί.

[26] Οὗτος λέγεται καὶ Ὀκταήμερος· διότι ἐξαίφνης ἐξωσθέντος τοῦ πρῴην Βεζύρου κατὰ τὴν μεγάλην Τρίτην, οὗτος ἀναγορευθείς, ἐξωρίσθη τῇ Τρίτη τῆς Διακαινησίμου, ὡς δείξας μέγα μῖσος καὶ ὀργὴν κατὰ τοῦ τότε παραδυναστεύοντος καὶ τὰ μέγιστα παρὰ τῷ Σουλτάνῳ δυναμένου Χαλέτη (ὅστις ὑπῆρξε καὶ ὁ συμβουλος ὅλων τῶν κατὰ τόπους τραγικῶν σκηνῶν κατὰ τῶν ὑπηκόων Χριστιανῶν). Ὅθεν οὗτος, προλαβὼν τὸν κίνδυνον ἐξήγαγεν ἐκεῖνον ἐκ τοῦ μέσου.
[27] Τὰ περὶ τὴν κηδείαν τοῦ Πατριάρχου βλέπε πλατύτερον καὶ ἐν τῇ ὑπὸ τοῦ Πρωτοσύγκελου Ἀμβροσίου Φραντζῆ «Ἐπιτομὴ τῆς Ἱστορίας τῆς ἀναγεννηθείσης Ἑλλάδος», (Τόμ. Γ´ σελ. 243-249), συνερανισθέντα ἅπαντα ἐκ τῆς Ἐφημερίδος τῆς Πετρουπόλεως (1821 Σεπτεμβρίου η´), καὶ ἐκ τῆς Γαλλικῆς Ἱστορίας τῆς Ἑλλάδος, συγγραφείσης ὑπὸ τοῦ Πουκεβίλ. σελ. 104 καὶ 110. Ἴδε καὶ ἐπίσημα ἔγγραφα περὶ ἀνακομιδῆς τοῦ Ἱεροῦ Λειψάνου ἀπὸ 6-29 Ἀπριλίου 1871 (Ἐφημερὶς Φιλομαθῶν ἀριθ. 272-273).

[28] Ἐκ τῆς ἀπὸ 18 Ἀπριλίου 1871 ἐκθέσεως τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἑλλ. Ἐπιτροπῆς πρὸς τὸ Ὑπουργεῖον ἀποσπῶμεν τὰ ἑξῆς: «Ἐντὸς δὲ τοῦ ναοῦ (Ὀδησσοῦ) φθάσαντες καὶ ἐπὶ ὑψώματος παρασκευασμένου τεθείσης τῆς λάρνακος ἐψάλη αὖθις ἡ παννυχίς· τοῦτο δὲ πρέπει νὰ γνωρίζει τὸ Σ. Ὑπουργεῖον, διότι ἀπὸ τὸ 1821 καὶ μάλιστα ἀπὸ τοῦ 1848 ἀπεδίδοντο τιμαὶ Ἱερομάρτυρος εἰς τὸν Πατριάρχην Γρηγόριον, διότι καὶ ἀναθήματα ἀνετίθεντο καὶ λαμπάδες προσεφέροντο καὶ κανδῆλαι ἀκοιμήτως ἐκαίοντο καὶ δεήσεις καὶ παρακλήσεις πρὸ τῆς εἰκόνος τοῦ ἀοιδίμου ἐτελοῦντο». Καὶ τέλος:
«Ἐπικαλούμενοι δὲ τὸν Κύριον τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς ἵνα διὰ τῶν ἱκεσιῶν καὶ τῶν πρεσβειῶν τοῦ ἱερομάρτυρος Γρηγορίου, οὗ τὸ ἱερὸν Λείψανον ἀπήλαυσεν ἤδη ἡ Ἑλλάς, σκέπῃ καὶ διαφυλάττῃ ἅπαν τὸ Ἑλληνικὸν γένος ὅπως δυνηθῇ ἐκπληρῶσαι τὴν ὑπὸ τῆς Θείας Προνοίας ἐπιβεβλημένην αὐτῇ ἀποστολήν, διατελοῦμεν εὐπειθέστατοι.»

(†) Ὁ Ἀρχιεπίσκ. Φθιώτιδος ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ, (†) Ὁ Ἀρχιεπίσκ. Ζακύνθου ΝΙΚΟΛΑΟΣ.
Οἱ Ἀρχιμανδρῖται Ἀβέρκιος Λαμπίρης, Ἀγαθάγγελος Λεκόπουλος.
Γεώργ. Π. Ἀγγελόπουλος. Ὁ Γραμμ. Κωνστ. Καλοθῆς.

Ἀπολυτίκιον  (Κατέβασμα) Ἦχος α’. Τῆς ἐρήμου πολίτης.
Δημητσάνης τὸν γόνον βυζαντίου τὸν πρόεδρον, καὶ τῆς Ἐκκλησίας ἁπάσης, γέρας θεῖον καὶ καύχημα. Γρηγόριον τιμήσωμεν πιστοί, ὡς Μάρτυρα Χριστοῦ πανευκλεῆ, ἶνα λάβωμεν πταισμάτων τὸν ἱλασμόν, παρὰ Θεοῦ κραυγάζοντες. Δόξα τῷ δεδωκότι σου ἰσχύν, δόξα τῷ σὲ στεφανώσαντι, δόξα τῷ ἐν εὐκλείᾳ οὐρανῶν, δοξασαντᾶ σε Ἅγιε.

Ἕτερον Ἀπολυτίκιον Ἦχος πλ. δ'.
Εὐλογητὸς εἷ Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ τὸν θεῖον Πατριάρχην ἐνισχύσας, οὐρανόθεν ἐκπέμψας αὐτῶ βοήθειαν, καὶ δι’ αὐτοῦ Ἑλλήνων Ἔθνος ἀνυψώσας, πρὸς προγόνων τὴν εὔκλειαν.

Ἕτερον Ἀπολυτίκιον Ἦχος γ΄. Τὴν ὡραιότητα τῆς Παρθενίας Σου.
Ἡ Πελοπόννησος ἡ πολυθαύμαστος, γεννησαμένη σε, Μάρτυς Γρηγόριε, καὶ θρεψαμένη καλλοναῖς, αὐγάζεται τῆς δόξης σου, μᾶλλον δ’ ἡ περίδοξος Ἀθηνῶν πόλις τέρπεται, ἐν τοῖς κόλποις ἔχουσα, τὸ σεβάσμιον σκῆνός σου. Διὸ καὶ γεγηθυῖαι κραυγάζουσι, δόξα Θεῷ τῷ Παντοκράτορι.

Κοντάκιον Ἦχος δ'. Ἐπεφάνης σήμερον.
Ἀθροισθέντες ἅπαντες, γνήσιοι παῖδες, τῆς Ἑλλάδος σήμερον, ἐπὶ τὴν πόλιν Ἀθηνῶν, τὸν Πατριάρχην Γρηγόριον, ἄσμασι θείοις, λαμπρῶς ἑορτάσωμεν.

Κάθισμα Ἦχος α'. Τὸν τάφον Σου Σωτὴρ.
Επέλαμψεν ἰδοὺ, ἡ ἁγία ἡμέρα, τῆς θείας ἑορτῆς, τοῦ σοφοῦ Πατριάρχου, ἡρώων ἀπόγονοι, εύσεβέστατοι Ἕλληνες, ταύτην σήμερον, περιχαρῶς ὁμοὺ πάντες, ἑορτάσωμεν, τῆς γὰρ ἡμῶν σωτηρίας, ἡ πρόξενος γέγονε.

Ἕτερον Κάθισμα Ἦχος α'. Τὸν τάφον Σου Σωτὴρ.
Ἀδάμας ὡς στεῤῥὸς, ὡς ἀκλόνητος πύργος, ὥς ἄκμων ἀκαμπὴς, προσβολαῖς τῶν ἀνόμων, ὑπήνεγκας Γρηγόριε, καὶ οὐδόλως εἰδέδεξαι, τὴν ἀσέβειαν, τὴν δὲ ὀρθόδοξον πίστιν, ἀνεκήρυξας, ἐν τῷ σταδίῳ γενναίως, διὸ σὲ γεραίρομεν.

Ὁ Οἶκος
Τὴν τῶν προγόνων ἐκποθῶν δόξα, ὁ Πατριάρχης ἀναλαβεῖν τὸ Ἔθνος τὸ τῆς Ἑλλάδος, ἐν τῇ ἀγχόνῃ άρνατηθήναι ὑπέμεινεν, ὑπὸ γένους ἀσεβοῦς, ἀθῶος ὡς ἐνοχος. Τοῦτον οὗν ὁ εὐσεβείας κλάδος Αὐτοκράτωρ δεξάμενος, ἐπαξίως ἐνταφιάζει ἐν πόλει τῆς Ὀδέσσης. Ὅθεν εἱ δι’ αὐτοῦ λυτρωθέντες Ἕλληνες ὑπὸ τοῦ σκληροῦ ζυγοῦ, καὶ σήμερον πάντες ἐν τῇ ἑορτῇ αὺτοῦ συναθροισθέντες, ἄσμασι θείοις, λαμπρῶς ἑορτάσωμεν.

Μεγαλυνάριον
Βασιλεὺς παράνομος τὸν κλεινὸν, κρεμᾶ Πατριάρχην, ἐν τῶ ξύλῳ παραφρονῶν, Βασιλεὺς δὲ πάλιν, φιλευσεβὴς δὲ τοῦτον, δεχόμενος κηδεύει, εἰς γῆν Ὀρθόδοξον.

Ἕτερον Μεγαλυνάριον
Τῆς Πελοποννήσου θείος βλαστὸς, καὶ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλήσιας ὁ θησαυρὸς, καῖ τοῦ Πανελληνίου, τὸ καύχημα τὸ μέγα, Πατριαρχῶν τὸ κλέος, νέε Γρηγόριε.

Ἕτερον Μεγαλυνάριον
Δεῦτε εὐφημήσωμεν οἱ λαοὶ, τὸν θεῖον Ποιμένα, καὶ ὑπέρμαχον τῶν πιστῶν, τὸν ὑπὲρ τοῦ Ἔθνους, καὶ τῆς Ὀρθοδοξίας, ἐν ξύλῳ ἠρτηθέντα, ὡς ὁ Δεσπότης Χριστὸς.

Ἕτερον Μεγαλυνάριον
Τὸν φωστῆρα πάντες τὸν φαεινὸν, τὸν ἐκ Δημητσάνης, ὰπαστράψαντα αἰσθητῶς, ποιμένων τὴν δόξαν, καὶ κλέος τῶν Μαρτύρων, Γρηγόριον τὸν νέον, ὕμνοις τιμήσωμεν.

Ἕτερον Μεγαλυνάριον
Τὸν Ἱερομάρτυρα τοῦ Χριστοῦ, καὶ τοῦ Πανελληνίου, ἀπροσμάχητον βοηθὸν, φὐλακα καὶ ῥύστην, τῶν ἐπικαλουμένων, Γρηγόριον τὸν νέον, πάντες ὑμνήσωμεν.

Ἕτερον Μεγαλυνάριον
Τοῖς Ἱερομάρτυσι καὶ σεπτοῖς, θεῖοις Ἱεράρχαις, συγχορεύων ἐν οὐρανοῖς, Γρηγόριε μάκαρ, Ὁσίοις καὶ δικαίοις, καῖ πάσι τοῖς Ἁγίοις, ἡμῶν μνημόνευε.

Πηγή: users.uoa.gr/~nektar/, Ορθόδοξος Συναξαριστής