Εισαγωγικά
Σε παλαιότερη αναφορά μας σχετικά με τις έννοιες της Αίρεσης και του Σχίσματος, τις είχαμε οριοθετήσει ως εξής: Ως αίρεση χαρακτηρίζεται τόσο στη Χριστιανική Δογματική, όσο και στο Κανονικό Δίκαιο, κάθε απόκλιση από βασική και θεμελιώδη δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας από πιστό ή ομάδα πιστών, παρά την αναμφισβήτητη ασάφεια της εκκλησιαστικής παραδόσεως, ως προς τα όρια της αιρέσεως και του σχίσματος
Έτσι, αίρεση χαρακτηρίζεται κάθε διδασκαλία, που αποδεδειγμένα νοθεύει τη γνήσια αποστολική παράδοση και πίστη της Εκκλησίας με παρεκκλίσεις, προσθήκες, αφαιρέσεις, υπερτονισμούς ή μονομέρειες ως προς την γενικά παραδεκτή, συγχρονικά και διαχρονικά, εκκλησιαστική παράδοση.
Ο όρος σχίσμα δηλώνει τη διάσπαση της ενότητας της Χριστιανικής Εκκλησίας από ομάδες πιστών, οι οποίες διαφωνούν σε δευτερεύοντα ζητήματα και πάντως όχι στην ουσία της ορθής πίστης. Επομένως το Σχίσμα δεν αντιμετωπίζεται ως Αίρεση.
Στην παρούσα παρουσίαση εκτίθενται, όσα ο άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος παρουσιάζει και όσα συμβουλεύει, τόσο για την αντιμετώπιση των αιρετικών, όσο και την αντιμετώπιση των σχισματικών.
Ως προς τους αιρετικούς, συνιστά την αποφυγή συναναστροφών με αυτούς, όπως αποφεύγει κανείς να πιεί δηλητήριο. Τόσο αποτρόπαια φαίνεται λοιπόν η συναναστροφή με αιρετικούς.
Ως προς τους σχισματικούς όμως, η περίπτωσή των είναι διαφορετική, γιατί εδώ δεν έχουμε νοθεία ή παρέκκλιση από την γνήσια αποστολική πίστη και παράδοση. Για την περίπτωση των σχισματικών, που είναι ελαφρότερη περίπτωση, συνιστά να δέχονται τους σχισματικούς και να μην διακόπτουν την κοινωνία με αυτούς και ειδικά με τους Επισκόπους, γιατί η Εκκλησία δεν μπορεί να φέρεται ως ανεπίσκοπη.
Διακοπή της κοινωνίας με τους Επισκόπους μπορεί να γίνει μόνον, όταν διδάσκουν αίρεση κατεγνωσμένη και καταδικασμένη από την Εκκλησία ή όταν προσβάλλονται οι θεσμοί, η αποστολική πίστη και η ζωή της Εκκλησίας.
«…Μετά την ελπιδοφόρο νεοπατερική άνθηση των τελευταίων δεκαετιών…, η κατάσταση έχει αλλάξει δραματικά, ώστε να μη δικαιολογούνται πλέον οι αισιόδοξες προβλέψεις και προοπτικές για την πορεία της Ορθοδοξίας τον 21ο αιώνα, αν η εκκλησιαστική ηγεσία δεν αντιληφθεί τούς κινδύνους και δεν διαμορφώσει ποιμαντικά τις συνθήκες, ώστε να τηρούνται στον εκκλησιαστικό βίο τα δύο απαραίτητα στοιχεία, χωρίς τα οποία ούτε Ορθοδοξία υπάρχει, ούτε συνεπώς και δυνατότης σωτηρίας.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, όπως και οι άλλοι Άγιοι Πατέρες, με επιμονή αναφέρεται στις δύο αυτές ουσιώδεις πλευρές της χριστιανικής ζωής… Η αχώριστη αυτή δυάδα είναι «η δογμάτων ακρίβεια και η ορθότης του βίου», η ενότητα δόγματος και ήθους, η οποία σήμερα πλήττεται από τον δογματικό μινιμαλισμό του Οικουμενισμού, …ως και από την εκκοσμίκευση, από την είσοδο του κοσμικού, του γήϊνου φρονήματος μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας, κλήρου και λαού, ακόμη και μέσα στους κόλπους του κατ’ εξοχήν φυγόκοσμου και εν ξενιτεία και αποταγή ζώντος Μοναχισμού…
Επί πολλές δεκαετίες, …απασχολεί πολλούς πιστούς με ένταση και σωτηριολογική αγωνία το θέμα του ποια επί τέλους είναι η αληθινή Εκκλησία, πού βρίσκεται η Εκκλησία; Είναι δυνατόν να θεωρούνται ως εκκλησίες οι αιρέσεις και τα σχίσματα; Είναι επιτρεπτόν θεολογικά η Εκκλησία, η αδιακόπως υφισταμένη μέχρι σήμερα διά της διπλής αποστολικής διαδοχής, διαδοχής εν πρώτοις στο σύνολο των αληθειών της πίστεως, και χρονικής διαδοχής κατόπιν στους επισκοπικούς θρόνους, να υποβιβάζεται και να συμφύρεται ως ένα πολλοστημόριο μεταξύ εκατοντάδων άλλων δήθεν εκκλησιών, όπου η διαδοχή της αλήθειας έχει διακοπή από νεωτερικές ανθρώπινες διδασκαλίες, και η χρονική διαδοχή των επισκόπων, όπου υπάρχει, έχει ακυρωθεί λόγω της διακοπής της αλήθειας; Υπήρξε ποτέ περίοδος στη ζωή της Μίας Εκκλησίας, κατά την οποία οι αιρέσεις και οι αιρετικοί εθεωρούντο μέλη της Εκκλησίας; …Πώς συμπεριφέρθηκε ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος απέναντι στις θρησκείες και στις αιρέσεις της εποχής του;
Συναφή εκκλησιολογικά θέματα πού έχουν ανάγκη διασαφήσεως είναι και ο υπερβαλλόντως προβαλλόμενος από μερίδα ορθοδόξων θεολόγων επισκοποκεντρισμός, ο οποίος ουσιαστικά ταυτίζει επίσκοπο και εκκλησία, κατ’ απομίμησιν της ταυτίσεως πάπα και εκκλησίας, ώστε εν πολλοίς ορθώς να επιρρίπτεται η μομφή εναντίον της Ορθοδόξου Εκκλησίας ότι ο μεν Ρωμαιοκαθολικισμός έχει ένα πάπα οι δε Ορθόδοξοι τόσους πάπες όσοι είναι και οι επίσκοποι. Προκύπτει μέσα από τη διδασκαλία του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου αυτός ο επισκοποκεντρισμός; Σε περιόδους συγχύσεως και ακαταστασίας, κατά τις οποίες οι ποιμένες μεταβάλλονται σε προβατόσχημους λύκους και διαφθείρουν την ευαγγελική αλήθεια και ζωή, δεν μπορούν να εκφράσουν την εκκλησιαστική συνείδηση οι πρεσβύτεροι και οι μοναχοί αλλά ακόμη και οι λαϊκοί; Έχουμε στην περίπτωση αυτή σχίσμα; Ποιοι προκαλούν το σχίσμα και τις ταραχές μέσα στη ζωή της Εκκλησίας;
Ήταν σχισματικός ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, όπως τον κατηγόρησαν οι τότε κρατούντες στην Εκκλησία, ή αυτοί πού αθέτησαν τούς θεσμούς και τις παραδόσεις της Εκκλησίας, υπέρ των οποίων αγωνιζόταν εκείνος;…
Η γνώμη του για τις αιρέσεις
Με την ίδια ποιμαντική εγρήγορση και ανυποχώρητη αγωνιστικότητα αντιμετώπισε ο Χρυσόστομος και τις αιρέσεις της εποχής του… Σε εγκωμιαστική του ομιλία στον Άγιο Μελέτιο Αντιοχείας, ο οποίος προήδρευσε της Β’ Οικουμενικής Συνόδου στην Κωνσταντινούπολη, πού έθεσε τέρμα στην δράση των αντιτριαδικών αιρέσεων και ολοκλήρωσε το σύμβολο της πίστεως, αναφέρεται στην επιτυχή αναιρετική του δράση, η οποία του εστοίχισε διωγμούς και εξορίες. Μόλις ανέλαβε, λέγει, την θέση του επισκόπου, απήλλαξε την Αντιόχεια από την αιρετική πλάνη …«και τα σεσηπότα μέλη και ανιάτως έχοντα του λοιπού σώματος αποκόψας, ακέραιον την υγείαν επανήγαγε τω πλήθει της Εκκλησίας». Και μόνον αυτή του η θέση είναι αρκετή, για να δείξει πώς πρέπει να αντιμετωπίζεται η αίρεση, ως διαστροφή της αλήθειας και ως αρρώστια στο σώμα της Εκκλησίας, σε όλες τις εποχές και στην δική μας. …Ο Ιωάννης, μετά την εκ του Μοναχισμού επιστροφή του, έγινε, ως κληρικός πλέον, στενός συνεργάτης αμφοτέρων και βοηθός διά του φλογερού του κηρύγματος στην εκρίζωση του Αρειανισμού, τούς κινδύνους εκ του οποίου δεν αντελαμβάνοντο πολλοί Αντιοχείς και επεσκέπτοντο ακόμη και ναούς Αρειανών…
Συνιστά να αποφεύγουμε τις συναναστροφές με τούς αιρετικούς, όπως αποφεύγουμε τα δηλητήρια των φαρμάκων, γιατί είναι χειρότεροι από αυτά. Εκείνα βλάπτουν το σώμα, αυτοί καταστρέφουν την σωτηρία της ψυχής. Αν η συναναστροφή με τούς αιρετικούς και η φιλία οδηγεί και σε κοινωνία της ασεβείας, πρέπει να την αποφεύγουμε, ακόμη και αν πρόκειται για τούς γονείς μας. Ήταν πολύ αυστηρός και στον εαυτό του ο Χρυσόστομος στο θέμα της κοινωνίας με τούς αιρετικούς. Επειδή οι γνωστοί Μακροί Αδελφοί είχαν κατηγορηθεί από τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεόφιλο ως Ωριγενιστές, ενώ τούς προστάτευσε, δεν είχε λειτουργική κοινωνία μαζί τους. Αυτός άλλωστε ήταν και ο λόγος για τον οποίο ο Άγιος Επιφάνιoς Κύπρου, εξαπατηθείς από τον Θεόφιλο ότι και ο Χρυσόστομος ήταν Ωριγενιστής, ήλθε στην Κωνσταντινούπολη να βοηθήσει τον Θεόφιλο και δεν είχε καμμία κοινωνία με τον Άγιο Χρυσόστομο, ως αιρετικό. Αρνήθηκε να παραχωρήσει ως πατριάρχης ο Χρυσόστομος ναό στον πανίσχυρο Γότθο ηγεμόνα Γαϊνά, επειδή ήταν Αρειανός, παρά την πίεση του αυτοκράτορος Αρκαδίου, ο οποίος είχε ανάγκη των στρατιωτικών υπηρεσιών του. Επαινεί τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Φλαβιανό, διότι διεχώρισε τα λείψανα μαρτύρων που ήσαν θαμμένα μαζί με λείψανα αιρετικών έτσι, λέγει, απαλλάχτηκαν τα πρόβατα από τούς λύκους, οι ζώντες από τούς νεκρούς. Έμειναν οι μαργαρίτες της πίστεως μόνοι, ανέπαφοι από την δυσωδία των αιρετικών λειψάνων.
…Δίδει μεγάλη σημασία ο Άγιος Ιωάννης στον εναντίον των ετεροθρήσκων και αιρετικών αγώνα. Ολόκληρος ο τέταρτος «Περί Ιερωσύνης» λόγος του είναι αφιερωμένος στο να δείξει, ότι ο ιερεύς πρέπει να έχει υψηλή θεολογική συγκρότηση, να γνωρίζει τις θέσεις και τα επιχειρήματά τους, να διαθέτει τα απαραίτητα όπλα για να τους αποκρούει.
…Σχεδόν ταυτίζει την Ιερωσύνη ο Άγιος Χρυσόστομος με το κήρυγμα, με τη διδασκαλία του λόγου, χωρίς βέβαια να υποτιμά την τελετουργία των μυστηρίων. …Δεν ωφελούν οι ασκητικοί κόποι και ιδρώτες, όταν, λόγω αγνοίας και απειρίας των δογμάτων, πέσει κανείς σε αίρεση και αποσχισθεί από το σώμα της Εκκλησίας. Διαβεβαιώνει ο Άγιος Ιωάννης, ότι γνωρίζει πολλούς που το έπαθαν αυτό. Δεν ωφελεί λοιπόν μόνον ο ενάρετος βίος, χωρίς τα υγιή δόγματα, ούτε βέβαια η υγιής πίστη, όταν ο βίος είναι διεφθαρμένος.
Αν εφαρμόσουμε όσα για τις αιρέσεις αναφέραμε, ολίγα εκ πολλών, στην σημερινή κατάσταση της Εκκλησίας, η εικόνα είναι ζοφερή. Ό,τι είπαμε για την Απολογητική, πού αντιμετώπιζε παλαιότερα τους εξωτερικούς εχθρούς της Εκκλησίας, τους αλλοθρήσκους, ισχύει και για το αντιαιρετικό κήρυγμα. Έπαυσε να ακούγεται στους ναούς λόγος εναντίον των αιρέσεων, ωσάν ή Εκκλησία να έχει περιλάβει στους κόλπους της όλους όσοι ονομάζονται Χριστιανοί, ωσάν να ανήκουν όλοι οι Χριστιανοί στο σώμα του Χριστού, να μνημονεύονται όλοι στο δισκάριο της Προσκομιδής, να κοινωνούν όλοι εκ του αυτού ποτηρίου. Και μολονότι αυτό δεν έχει γίνει, και υπάρχουν Χριστιανοί πολυπληθείς ανά τον κόσμο πού δεν είναι υγιείς, νοσούν στην πίστη, στα δόγματα, και είναι αποκομμένοι από το σώμα της Εκκλησίας, όχι μόνο δεν παρουσιάζουμε τα νόθα δόγματα και τις πλάνες τους, για να γιατρέψουμε και τούς ίδιους και να προφυλάξουμε και τα μέλη της ‘Εκκλησίας από την λύμη των αιρέσεων, αλλά τους καθησυχάζουμε πως δεν είναι αιρετικοί, είναι και αυτοί εκκλησίες, όπως εμείς, και μάλιστα αδελφές εκκλησίες, συγκροτούμε μαζί τους συμβούλια εκκλησιών, αναγνωρίζουμε το βάπτισμά τους ως έγκυρο, συμπροσευχόμαστε, μας δίδουν και τούς δίδουμε ναούς και πολλά άλλα, όσα η οικουμενιστική σύγχυση των ημερών μας έχει προκαλέσει. Τα πάντα «άνω και κάτω γέγονε» θα έλεγε ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Γκρεμίσαμε τούς φράκτες, τα όρια πού έθεσαν οι Άγιοι Απόστολοι και οι Άγιοι Πατέρες…
Δεν θα φθάσετε στην ενότητα, λέγει [ο διάβολος] σε όσους τον ακούουν, αγωνιζόμενοι για την αλήθεια· κάνουν λάθος ο Χριστός, οι Απόστολοι, οι Πατέρες· θα φθάσετε στην ενότητα με την αγάπη. Αφήστε τα δόγματα στους θεολόγους, κλείστε τους σε ένα νησί και ας συζητούν όσο θέλουν. Ούτε δογμάτων ακρίβεια, ούτε βίου ορθότης είναι απαραίτητα για την σωτηρία, όπως διδάσκει το Ευαγγέλιο και σύμπας των Πατέρων ο χορός, με έμφαση δε ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος. Θα σας σώσει τώρα ο Οικουμενισμός, πού καταλύει την αποκλειστικότητα, τον ναρκισσισμό, το δόγμα της Μιάς, Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας, και καταργεί την αυστηρότητα της Ευαγγελικής ζωής, διευκολύνοντας την εκκοσμίκευση. Μπορούμε έτσι τώρα στις τρεις πτώσεις πού προκάλεσε ο Διάβολος, κατά τον αείμνηστο και όσιο Γέροντα Ιουστίνο Πόποβιτς, τις πτώσεις του Αδάμ, του Ιούδα και του Πάπα, να προσθέσουμε και τέταρτη πτώση, την πτώση του Οικουμενισμού. Ίσως βέβαια σκεφθεί κάποιος και πει ότι ορθώς ο Άγιος Χρυσόστομος ομιλεί για τούς αιρετικούς και τούς ελέγχει. Τότε έτσι πίστευαν. Σήμερα έχουν αλλάξει αυτά. Δεν πρέπει να ασχολούμαστε πλέον και να αγωνιζόμαστε εναντίον των άλλων θρησκειών και των αιρέσεων. Έτσι μου απήντησε γραπτώς μεγαλόσχημος και γνωστός επίσκοπος, κεκοιμημένος τώρα, όταν του έστειλα το βιβλίο μου για την Ουνία, στο οποίο παρουσίαζα την εξέλιξη της εξετάσεως του θέματος, στον διάλογο Ορθοδόξων και Ρωμαιοκαθολικών, από τον οποίο με απεμάκρυναν για την όποια συμβολή μου στην καταδίκη της Ουνίας.
Επειδή λοιπόν κυριαρχούν στην εκκλησιαστική επικαιρότητα οι θεολογικές συζητήσεις για τα όρια της Εκκλησίας, …ας επιτραπεί να ακουσθεί εδώ στο συνέδριο μας ένας σαφής χρυσοστομικός-πατερικός λόγος.
Οι Ορθόδοξοι τίποτε δεν αλλάσσουμε από όσα παραλάβαμε· ούτε προσθέτουμε, ούτε αφαιρούμε, ούτε αλλοιώνουμε. Όσους προσθέτουν και αφαιρούν και αλλοιώνουν τούς αποκηρύσσουμε, τους αναθεματίζουμε ως αιρετικούς, όπως έκαναν οι άγιες σύνοδοι και οι Άγιοι Πατέρες…
Η διά των αιώνων ομόφωνη, σταθερή και αταλάντευτη αυτή αυτοσυνειδησία της Εκκλησίας εκφραζόταν από το σύνολο των ιεραρχών της Εκκλησίας της Ελλάδος μέχρι και του αρχιεπισκόπου Σεραφείμ. Από του αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου (1998) η πρώην παραδοσιακή και αυστηρή σε θέματα πίστεως τοπική αυτή εκκλησία, άλλαξε στάση και προσδέθηκε στο άρμα του Οικουμενισμού…
Σύμφωνα λοιπόν με τα λεχθέντα υπάρχουν και σήμερα αιρέσεις και μάλιστα πιο επικίνδυνες, γιατί καλύπτουν το αληθινό τους πρόσωπο ο κυριαρχών Οικουμενισμός και η απατηλή σύντροφος του, η αγαπολογία. Γι’ αυτό όσα είπε και έπραξε για τις αιρέσεις της εποχής του ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ελάχιστα των οποίων παρουσιάσαμε, ισχύουν πολύ περισσότερο και σήμερα. Μπορεί κανείς να έχει σ’ αυτά αντίρρηση, αν επιθυμεί να είναι ενσωματωμένος στην διά των αιώνων από τούς Άγιους Πατέρες εκφραζόμενη αυτοσυνειδησία της Εκκλησίας; Όπως σε παρόμοια περίπτωση κατά την διάρκεια των εργασιών της Z’ Οικουμενικής Συνόδου για το θέμα των άγιων εικόνων είπε ο μητροπολίτης Νικομηδείας Πέτρος, «Ιωάννης ο Χρυσόστομος τοιαύτα λέγει· τις έτι τολμά ειπείν κατ’ αυτών;». Ετολμήθη, παρά ταύτα, να χρησιμοποιηθεί ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, με εσφαλμένη κατανόηση μερικών θέσεών του, υπέρ του Οικουμενισμού από τον καθηγητή Ευάγγελο Θεοδώρου, αποκαταστάθηκε όμως ή αλήθεια από τον εμβριθή μελετητή τής διδασκαλίας του αείμνηστο καθηγητή Κωνσταντίνο Μουρατίδη.
Το Σχίσμα. Παρανόηση της χρυσοστομικής διδασκαλίας.
Ενδιαφέρουσα είναι η διδασκαλία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου και για το σχίσμα, το οποίο θεωρεί ότι είναι εξ ίσου μεγάλο κακό, όσο και η αίρεση: «Του εις αίρεσιν εμπεσείν το την Εκκλησίαν σχίσαι ουκ έλαττόν εστι κακόν». Η γνώμη του αυτή χρησιμοποιείται συχνά και στις ημέρες μας, ιδιαίτερα όταν γίνεται λόγος για τούς Παλαιοημερολογίτες και όταν επίσης πολλοί κληρικοί και πιστοί, προβληματισμένοι για την εκκλησιολογική αίρεση του Οικουμενισμού, φθάνουν μέχρι του σημείου να σκέπτονται διακοπή τής κοινωνίας με τούς οικουμενιστάς επισκόπους. Τότε τούς επισημαίνεται ο κίνδυνος του σχίσματος με την επίκληση και αυτής της γνώμης του Αγίου Χρυσοστόμου, όχι πάντως ορθώς, διότι η συνάφεια στην οποία διετύπωσε ο Άγιος Ιωάννης αυτήν την θέση είναι τελείως διαφορετική, ο ίδιος δε δεν δίστασε να διακόψει την κοινωνία με άλλους επισκόπους και να επαινέσει στα κείμενά του, ιδιαίτερα στις επιστολές που στέλνει από την εξορία, όσους κληρικούς και λαϊκούς ηρνούντο να δεχθούν ως νόμιμη εκκλησιαστική κατάσταση τούς διώκτες και διαδόχους του.
Η συνολική έρευνα των κειμένων του δίδει διαφορετική εικόνα της στάσεως του Χρυσοστόμου προς τούς διαδόχους του, διαφορετική από εκείνη πού συνήθως προβάλλεται με βάση σύσταση και συμβουλή του Χρυσοστόμου προς τούς οργισμένους για την εξορία του κληρικούς και λαϊκούς να κάνουν υπακοή στον διάδοχο του και να τον αναγνωρίσουν, διότι δεν μπορεί η Εκκλησία να μείνει χωρίς επίσκοπο, να είναι «ανεπίσκοπος». Αντίθετα, από την διδασκαλία και την ζωή του προκύπτει ότι διακοπή της κοινωνίας προς τον επίσκοπο δικαιολογείται όχι μόνο σε περίπτωση που κηρύσσει αίρεση, όπως τελικώς καθόρισε η Εκκλησία με τον 15ο κανόνα της Πρωτοδευτέρας συνόδου, γιατί αυτό είναι αυτονόητο και προφανές, αλλά ακόμη και σε περίπτωση κατά την οποία προσβάλλονται οι θεσμοί της Εκκλησίας, προσβάλλονται γενικώς οι αρχές της αποστολικής πίστεως και ζωής. Η διδασκαλία του Ευαγγελίου για την πίστη και την ζωή είναι ενιαία, ο δε απόστολος Παύλος απέκοψε από την εκκλησιαστική κοινωνία τον αιμομίκτη της Κορίνθου για ηθικό παράπτωμα και όχι για αιρετική διδασκαλία. Αυτήν την χρυσοστομική γραμμή ακολούθησε μετά από τέσσερες αιώνες άλλη μεγάλη πατερική μορφή, ο Άγιος Θεόδωρος Στουδίτης (759-826), ο οποίος διέκοψε την κοινωνία για το ηθικό θέμα της «μοιχοζευξίας», για το ότι δηλαδή ο ιερομόναχος Ιωσήφ, τη ανοχή του πατριάρχου, ευλόγησε τον δεύτερο γάμο του αυτοκράτορος Κωνσταντίνου Στ’ (780-797), ενώ ζούσε ακόμη η προηγουμένη του σύζυγος.
…Απαντώντας δε και σε ένσταση πού στρεφόταν εναντίον του, ότι δεν έπρεπε να προβεί σε καθαιρέσεις και να προκαλέσει αναστάτωση και σχίσμα, αφού δεν υπήρχε θέμα αιρέσεως, αλλά ήσαν ορθόδοξοι οι καθαιρεθέντες, είχαν την ίδια πίστη, απαντά ότι δεν αρκεί το ότι ήσαν ορθόδοξοι· είχαν προσβάλει με την σιμωνία την χειροτονία, την ιερωσύνη. Όπως πρέπει να αγωνιζόμαστε για την πίστη, έτσι πρέπει να αγωνιζόμαστε και για την κανονική, την σωστή εκλογή των επισκόπων. Γιατί, αν μπορεί ο καθένας να γεμίζει τα χέρια του με χρήματα και να εξαγοράζει την ιεροσύνη, ας προσέλθουν τότε όλοι, άξιοι και ανάξιοι. Δεν χρειάζεται πλέον το άγιο θυσιαστήριο, δεν χρειάζεται η γνώμη του πληρώματος της Εκκλησίας, ούτε ο σύλλογος των ιερέων. Ας τα καταργήσουμε όλα αυτά και ας τα καταστρέψουμε. …Μπροστά στο προσήκον, στο σωστό, δεν κάνει καμμία παραχώρηση ο Χρυσόστομος, ακόμη και αν πρόκειται να αποσχισθούν μερικοί από την Εκκλησία. Αυτό ας το σημειώσουμε όσοι στους καιρούς μας διστάζουμε να πράξουμε αυτό που πρέπει, επικαλούμενοι τον κίνδυνο σχίσματος. Και το προσήκον στην περίπτωση αυτή ήταν η κανονική, η μη σιμωνιακή ιερωσύνη, η κάθαρση της Εκκλησίας από τούς αναξίους επισκόπους.
…Καθ’ όλην την διάρκεια της πατριαρχίας του, εξασθενημένος σωματικά αλλά άκαμπτος και ανυποχώρητος μπροστά στο προσήκον μέχρι το τέλος τής ζωής του, πού επισυνέβη από τις ταλαιπωρίες της εξορίας, εισέπραξε, και εξόριστος ων, αφάνταστο μίσος εκ μέρους αναξίων επισκόπων, ελεγχομένων από την ζωή και την διδασκαλία του, πράγμα που τον οδήγησε να γράψει προς την διακόνισσα Ολυμπιάδα, ότι δεν φοβάμαι κανένα άλλο όσο τούς επισκόπους, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις: «Ουδένα γάρ λοιπόν δέδοικα ως τους επισκόπους, πλην ολίγων».
Αντιλαμβάνεται λοιπόν κανείς ότι ή συνάφεια, μέσα στην οποία ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος είπε ότι το σχίσμα είναι εξ ίσου κακό με την αίρεση και ότι ούτε το αίμα του μαρτυρίου δεν μπορεί να εξαλείψει την αμαρτία του σχίσματος, έχει σχέση με τις διαιρέσεις που προκαλούνται εξ αιτίας της φιλαρχίας και της κενοδοξίας όσων εκλέγονται αναξίως επίσκοποι και όσων εισπηδούν σε ξένες δικαιοδοσίες για να στηρίξουν τους αναξίους, και όχι με όσους αντιδρούν για την καταπάτηση των θεσμών της Εκκλησίας. Οι πρώτοι σχίζουν και διαιρούν την Εκκλησία και όχι οι δεύτεροι, έστω και αν, από την κυριαρχούσα στην ηγεσία της Εκκλησίας σχισματική ομάδα, χαρακτηρίζονται ως σχισματικοί, όπως χαρακτηρίσθηκαν ο Άγιος Ιωάννης και οι έχοντες κοινωνία μαζί του κληρικοί και λαϊκοί, ως «σχίσμα των Ιωαννιτών», από τούς πράγματι σχισματικούς διαδόχους του. Σ’ αυτούς επιρρίπτει ευθέως την κατηγορία του σχίσματος και τούς στολίζει με βαρείς χαρακτηρισμούς, όπως θα δούμε. Πολύ περισσότερο δεν έχουν καμμία σχέση ούτε με τους Παλαιοημερολογίτες, ούτε με όσους νεοημερολογίτες ανησυχούν και αγωνιούν για την κυριαρχία της παναιρέσεως του Οικουμενισμού, με τους εκπροσώπους του οποίου, ετεροδόξους και Ορθοδόξους, έπρεπε αυτονοήτως και προφανώς να διακόψουμε κάθε κοινωνία. Αυτό προκύπτει σαφώς από όσα περί αιρέσεων παρουσιάσαμε του Αγίου Ιωάννου, αλλά και από την θέση του Αποστόλου Παύλου στην προς Εφεσίους επιστολή, ότι η ενότητα στην Εκκλησία διασφαλίζεται, όταν οι πιστοί είναι «εν σώμα και εν πνεύμα», όταν υπάρχει «εις Κύριος, μία πίστις, εν βάπτισμα». Πιστεύει ο Άγιος Χρυσόστομος, ότι καλώς ο Απόστολος μετά το «εν σώμα» έθεσε και το «εν πνεύμα», για να δείξει ότι από το ένα σώμα θα υπάρχει ασφαλώς και ένα πνεύμα, η ιδία πίστη, ή ακόμη ότι δεν αρκεί να είναι κανείς ενσωματωμένος στην Εκκλησία, στο «εν σώμα», χρειάζεται να έχει και το πνεύμα της Εκκλησίας, και αυτό ισχύει όχι με τούς αίρετικούς που είναι εκτός του σώματος της Εκκλησίας, αλλά με όσους Ορθοδόξους ανήκουν στο σώμα της Εκκλησίας, δεν έχουν όμως το πνεύμα της Εκκλησίας, και είναι φίλοι των αιρετικών.
Θα συμπληρώσουμε τις περί σχίσματος θέσεις του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου παρουσιάζοντας πιο ολοκληρωμένη εικόνα από την αποσπασματική και επιλεκτική που προβάλλεται με την επίκληση της συμβουλής του προς τούς κληρικούς και λαϊκούς μετά την καθαίρεση και εξορία του να αποδεχθούν και να υπακούσουν στους διαδόχους του, γιατί η Εκκλησία δεν μπορεί να είναι χωρίς επίσκοπο. Προηγουμένως πρέπει να πούμε, ότι ο Χρυσόστομος στην εκκλησιολογία του δεν είναι επισκοποκεντρικός, όπως υπάρχει τάση σε αρκετούς κληρικούς και θεολόγους σήμερα να παρουσιάζουν την Ορθόδοξη Εκκλησία, ως δήθεν επισκοποκεντρική .
Δεν βλέπει μεγάλη απόσταση μεταξύ του επισκόπου και του πρεσβυτέρου, αντίθετα προς το χάσμα που έχει δημιουργηθεί σήμερα, κατά το οποίο ο επίσκοπος είναι το παν, οι πρεσβύτεροι και ο λαός τίποτε, υμνητές και προσκυνητές του επισκόπου. Η Ιερωσύνη είναι ενιαία, ασκούμενη αυθεντικώς και από τον επίσκοπο και από τούς πρεσβυτέρους… «Διαλεγόμενος περί επισκόπων και χαρακτηρίσας αυτούς και ειπών τίνα μεν έχειν, τίνων δε απέχεσθαι χρη, και το των πρεσβυτέρων τάγμα αφείς εις τούς διακόνους μετεπήδησε. Τι δήποτε; Ότι ου πολύ το μέσον αυτών και των επισκόπων. Και γάρ και αυτοί διδασκαλίαν εισίν αναδεδεγμένοι και προστασίαν της Εκκλησίας. Και α περί επισκόπων είπεν, ταύτα και πρεσβυτέροις αρμόττει. Τη γάρ χειροτονία μόνη υπερβεβήκασι και τούτω μόνο δοκούσι πλεονεκτείν τους πρεσβυτέρους».
Μετά την αναγκαία αυτή για τούς σημερινούς εκκλησιολογικούς προβληματισμούς επισήμανση επανερχόμαστε στα περί σχίσματος. Πράγματι η καθαίρεση καί εν συνεχεία η εξορία του Χρυσοστόμου εδημιούργησαν εκκλησιολογικό δίλημμα στους κληρικούς και στους λαϊκούς για το αν έπρεπε να αποδεχθούν τις αποφάσεις της συνόδου… Δεχόμαστε λοιπόν τις αποφάσεις όλων των συνόδων, και των ληστρικών; Δεν υπάρχουν «ψευδείς» και «αληθείς» σύνοδοι; Ήταν φοβερός ο λαϊκός ξεσηκωμός υπέρ του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου… Αποφασισμένος όμως και ο αυτοκράτωρ Αρκάδιος να πραγματοποιήσει την απομάκρυνση, ιδιαίτερα όταν οι εχθροί του Χρυσοστόμου επίσκοποι της ψευδοσυνόδου τον προέτρεψαν νά χρησιμοποιήσει βία…
Ο Χρυσόστομος δεν είχε αναγνωρίσει ποτέ ως κανονική την καθαίρεσή του και θεωρούσε ότι το σχίσμα το προκαλούσαν οι αντίπαλοι του. Ήδη οι περί αυτόν σαράντα επίσκοποι, έχοντες μάλιστα την πλειοψηφία σε σχέση με τούς τριανταέξη πού συγκέντρωσε ο Θεόφιλος παρά την Δρυν, εκ των οποίων είκοσι επτά είχε φέρει από την Αίγυπτο, είχαν απευθυνθεί προς τον Θεόφιλο καθιστώντας τον υπεύθυνο για το σχίσμα: «Μη κατάλυε τα πράγματα της Εκκλησίας και μη σχίζε την Εκκλησίαν, δι’ ην ο Θεός εις σάρκα κατήλθε»…
Επειδή λοιπόν επίστευε ότι το σχίσμα το προκαλούν οι αντίπαλοί του, ουδέποτε διενοήθη να αποδεχθεί τις αποφάσεις των δύο ψευδοσυνόδων, της «επί Δρυν» και της δεύτερης πού ανανέωσε τις αποφάσεις εκείνης, και να αποχωρήσει του θρόνου οικειοθελώς· αυτό θα εσήμαινε αναγνώριση της κανονικότητος των αποφάσεων. Από την αρχή των περιπετειών του μέχρι του θανάτου του επίστευε ότι αυτός είναι ο νόμιμος και κανονικός επίσκοπος στον θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως. Γι’ αυτό και όταν ο Αρκάδιος του εζήτησε να αποχωρήσει από τον ναό οικειοθελώς για να αποφευχθούν και οι ταραχές, έδωσε την γνωστή γενναία απάντηση: «Εγώ παρά του Σωτήρος Θεού αποδέδεγμαι την Εκκλησίαν ταύτην εις επιμέλειαν της του λαού σωτηρίας, και ου δύναμαι αύτην καταλείψαι· ει δε τούτο βούλει (η γαρ πόλις σοι διαφέρει), βία με εξέωσον, ίνα έχω απολογίαν της λιποταξίας την σην αυθεντίαν». Ήταν εκ του Θεού χειροτονημένος και τοποθετημένος, και η εθελουσία εγκατάλειψη του ποιμνίου που του ενεπιστεύθη ο Θεός θα ήταν λιποταξία. Πιστεύει ότι η εκλογή του ήταν θεόθεν, όχι με ψήφους ανθρώπων, γι’ αυτό και δεν μπορούν να τον καταργήσουν άνθρωποι· και εξ αυτού προκύπτει βεβαίως ότι οι αποφάσεις των συνόδων δεν είναι πάντοτε θεοκίνητες, δεν τις επικυρώνει πάντοτε ο Θεός· «Μη γάρ ανθρωπίναις ψήφοις ενταύθα ήλθομεν; Μη γάρ άνθρωπος ήγαγεν, ίνα άνθρωπος καταλύση».
…Συγκλονίζει πράγματι το μεγαλείο του Χρυσοστόμου και η ετοιμότητά του να φθάσει μέχρι και τον θάνατο, προκειμένου να υπερασπισθεί τους θεσμούς της Εκκλησίας. …
«Επειδή έστη η πόλις, Εκκλησίαν ο διάβολος ηθέλησε σαλεύσαι. Μιαρέ και παμμίαρε διάβολε, τοίχων ου περιεγένον και Εκκλησίαν προσδοκάς σαλεύσαι; Μη γαρ εν τοίχοις η Εκκλησία; Εν τω πλήθει των πιστών η Εκκλησία. Ιδού πόσοι στύλοι εδραίοι, ου σιδήρω δεδεμένοι, αλλά πίστει εσφιγμένοι».
…Εκτιμώντας ότι αυτοί οι έπαινοι του προς τούς αντιδρώντας πιστούς θα εθεωρούντο από μερικούς, όπως συμβαίνει και σήμερα, ως υποκίνηση των πιστών σε στάση, κάνει διάκριση ανάμεσα στη στάση και στο ζήλο. Αυτά πού κάνουν εκείνοι είναι στάση, γιατί φθάνουν και μέχρι τη διάπραξη φόνων, ενώ σεις θέλετε να αποτρέψετε αυτά τα δεινά και αγωνίζεσθε για την διάσωση της Εκκλησίας. Αυτό είναι ζήλος, όχι στάση. Αυτοί προκάλεσαν την τρικυμία, αλλά η δική σας ανδρεία απέτρεψε την θαλασσοταραχή.
…Θα δώσει διέξοδο ο Θεός· θα αμείψει με στεφάνους και βραβεία όσους υπομείνουν τούς πειρασμούς και θα τιμωρήσει αξίως όσους σκανδάλισαν την οικουμένη, ανέτρεψαν τόσες εκκλησίες, …έσχισαν το σώμα του Χριστού και διέσπειραν παντού τα μέλη του. …Επαινεί πολλούς επισκόπους που είχαν διακόψει κάθε κοινωνία με την κρατούσα εκκλησιαστική κατάσταση, τους προτρέπει δε να συνεχίσουν αυτήν την στάση, έστω και αν οι περισσότεροι υπέκυψαν στους ισχυρούς. Είναι η μόνη ελπίδα για να διορθωθούν τα κακά. «Τούτο γάρ αρχή της λύσεως του χειμώνος, τούτο ασφάλεια της Εκκλησίας, τούτο των κακών διόρθωσις, όταν τους τα τοιαύτα πονηρευσαμένους υμείς οι υγιαίνοντες αποστρέφησθε και μηδέν κοινόν έχητε προς αυτούς». Και δεν αρκείται μόνον στην δική τους διακοπή κάθε κοινωνίας, αλλά τούς συνιστά να προτρέπουν και όλους να πράξουν το ίδιο. Θεωρεί μάλιστα ότι συγκαταλέγονται μεταξύ των μαρτύρων αυτοί οι οποίοι αγωνίζονται ώστε να μη φθαρούν και καταστραφούν οι πατερικές παραδόσεις και οι θεσμοί της Εκκλησίας…
Μέσα λοιπόν στα πλαίσια αυτά και με αυτήν την εικόνα που προκύπτει από το σύνολο των μετά τις δύο εξορίες κειμένων του ιδίου του Χρυσοστόμου, μπορούμε να ερμηνεύουμε όσα παραδίδει ο Παλλάδιος Ελενουπόλεως για στις συστάσεις του Χρυσοστόμου προς αποφυγήν του σχίσματος, τα οποία δεν δίδουν πλήρη την εικόνα, γιατί συμπληρώνονται στην συνέχεια και από τον ίδιο τον Παλλάδιο, ο οποίος συνέπαθε μετά του Χρυσοστόμου και δεν εκοινώνησε με τούς αληθινούς σχισματικούς, συμφωνών απολύτως προς την στάση και τις συστάσεις του Χρυσοστόμου. Πράγματι τον παρουσιάζει ο Παλλάδιος αρχικά μετά την ανακοίνωση της πρώτης του καθαίρεσης από την «επί Δρυν» σύνοδο να στηρίζει τους περί αυτόν επισκόπους, οι οποίοι είχαν καταληφθεί από αθυμία, εδάκρυζαν και έκλαιγαν. Αφού τους υπενθύμισε ότι «οδός εστιν ο παρών βίος, και τα χρηστά και τα λυπηρά παροδεύεται», τους συνέστησε να μην εγκαταλείψουν τις επισκοπές τους· «τας εκκλησίας υμών μη αφήτε». Όταν του επεσήμαναν ότι, αν κρατήσουν τις επισκοπές, είναι αναγκασμένοι να κοινωνήσουν προς τούς κρατούντες, απήντησε· «κοινωνήσατε μεν, ίνα μη σχίσητε την Εκκλησίαν, μη υπογράψητε δε· ουδέν γαρ εμαυτώ σύνοιδα άξιον καθαιρέσεως». Τα ίδια είπε και προς την Ολυμπιάδα και τις άλλες διακόνισσες, τα οποία, ερμηνευόμενα μετά προσοχής, δεν αφήνουν καμμία αντίφαση και αντίθεση μεταξύ των όσων συνιστούσε προς αποφυγήν του σχίσματος στη φάση αυτή και των όσων στη συνέχεια έπραττε και συνιστούσε για αποφυγή της κοινωνίας και αποστροφή των κρατούντων.
Είπε λοιπόν προς τις πνευματικές του κόρες:
«Τούτο εστιν ο παρακαλώ· μη τις υμών ανακοπή της συνήθους εύνοιας της περί την Εκκλησίαν·
και ος αν άκων αχθή επί την χειροτονίαν,
μη αμφιβατεύσας το πράγμα,
κατά συναίνεσιν των πάντων,
κλίνατε αυτώ την κεφαλήν υμών ως Ιωάννη· ου δύναται γάρ η Εκκλησία άνευ επισκόπου είναι».
Για να μη μείνει λοιπόν η ‘Εκκλησία άνευ επισκόπων καλών, συνιστά στους επισκόπους που τον ακολουθούσαν να παραμείνουν στις επισκοπές τους εν κοινωνία προσωρινή προς τούς παρανομούντες. Ήθελε να μη παραδοθεί σε κακούς επισκόπους καθ’ ολοκληρίαν το σκάφος της Εκκλησίας· οικονομεί προς καιρόν τα πράγματα. Αυτό φαίνεται και εκ του ότι την ίδια στιγμή που λέγει αυτά προς τούς συνεπισκόπους του, ο ίδιος σε δικά του κείμενα ομιλεί περί λύκων και μοιχών, όπως είδαμε· αυτή είναι η κατά ακρίβειαν γνώμη του. Η σύσταση προς τις διακόνισσες βρίσκεται στην ίδια κατεύθυνση, προετοιμάζει όμως το έδαφος για την μετέπειτα τελείως απορριπτική των διαδόχων του στάση, διότι θέτει όρους και προϋποθέσεις για την αναγνώριση και αποδοχή τους, για την κοινωνία προς αυτούς· και οι όροι πού θέτει είναι να εκλεγεί άκων, χωρίς τη θέληση του, χωρίς να το επιδιώκει αυτός που θα τον διαδεχθεί, και να είναι πρόσωπο επίσης κοινής αποδοχής, «κατά συναίνεσιν πάντων».
Αυτοί οι όροι όχι μόνον δεν ετηρήθησαν, και οι δύο διάδοχοι του, ο Αρσάκιος και ο Αττικός στη συνέχεια ήσαν πρόσωπα της μερίδος των εχθρών του, ανελθόντες όχι άκοντες αλλά μετά χαράς εις τον θρόνον, αλλά πολύ περισσότερο εκίνησαν φοβερούς διωγμούς εναντίον όσων παρέμειναν πιστοί στον Ιωάννη, ακόμη και εναντίον της Ολυμπιάδος και των άλλων διακονισσών. Δεν κατέβαλαν καμμία προσπάθεια ειρηνεύσεως της Εκκλησίας· καθαιρούσαν και εξόριζαν επισκόπους, δεν άφηναν δε τον εξόριστο ιεράρχη ούτε στην εξορία του ήσυχο, αλλά τον ταλαιπωρούσαν διαρκώς μέχρι που τον οδήγησαν στον θάνατο. Έδειξαν λοιπόν τα ίδια τα πράγματα ότι αυτοί ήσαν προβατόσχημοι λύκοι, πειρατές και δήμιοι, χειρότεροι από τούς πιο σκληρούς διώκτες της Εκκλησίας, γι’ αυτό και επαινεί όσους δεν έχουν κοινωνία μαζί τους, θεωρώντας τους κατά πρόθεση μάρτυρες.
Δεν πρέπει λοιπόν να γίνεται επιλεκτική επίκληση μόνον των πρώτων συστάσεων του Χρυσοστόμου προς τούς σαράντα συνεπισκόπους του και στις διακόνισες και ιδιαίτερα της φράσεως, ότι δεν μπορεί η εκκλησία να είναι χωρίς επίσκοπο, «ου δύναται γάρ η Εκκλησία άνευ επισκόπου είναι», αλλά και της τελικής του στάσεως, της διακοπής κάθε κοινωνίας και συναναστροφής ως μόνης οδού για τη διόρθωση των πραγμάτων της Εκκλησίας. Σε δύσκολες περιόδους την διαποίμανση αναλαμβάνει ο ίδιος ο Χριστός· καθιστά τα πρόβατα ποιμένες, και δι’ αυτών εκδιώκει τους προβατόσχημους λύκους. Όντως η Εκκλησία δεν μπορεί να είναι χωρίς επίσκοπο, εννοείται βέβαια χωρίς καλόν επίσκοπο.
Επίλογος
… Η μεγάλη του προσφορά, ανάμεσα στις πολλές άλλες, είναι το ανύστακτο και αμετάπτωτο μαρτυρικό φρόνημα που μετέδωσε στους πιστούς όλων των εποχών, για να κρατηθεί άγρυπνη και αγωνιζόμενη η Εκκλησία μετά τους διωγμούς, να μη παρασυρθεί από την άνεση, την ειρήνη, την καλοπέραση, από την ειρηνική και ισοπεδωτική συνύπαρξη με τις άλλες θρησκείες και τις αιρέσεις. Διέγνωσε ότι μετά την ήττα του Διαβόλου από τον φανερό πόλεμο εναντίον της Εκκλησίας, θα επιχειρούσε να την πλήξει εσωτερικά με τις αιρέσεις και τα σχίσματα . Γι’ αυτό και εκράτησε τούς πιστούς στην Αντιόχεια και στην Κωνσταντινούπολη ετοιμοπόλεμους μέχρι θανάτου, έτοιμους να μαρτυρήσουν για να σώσουν την ευσέβεια και την αρετή. Τούς εδίδασκε ότι μάρτυρας δεν είναι μόνον αυτός πού αποθνήσκει για την πίστη κατά τούς διωγμούς, αλλά και αυτός που έχει την προαίρεση, την πρόθεση να μαρτυρήσει, αντιδρώντας προς όσους διαστρέφουν τα δόγματα και τούς θεσμούς της Εκκλησίας, προς τούς ψευδοποιμένες και προβατόσχημους λύκους.
…Είναι καθοδηγητικά όσα λέγει για την υπεροχή, για την προτίμηση της αλήθειας μπροστά στην αγάπη, ή οποία, χωρίς την αλήθεια, είναι ψευτοαγάπη, πρόσχημα και υποκρισία:
«Ει που την ευσέβειαν παραβλαπτομένην ίδοις, μη προτίμα την ομόνοιαν της αληθείας, αλλ’ ίστασο γενναίως έως θανάτου…την αλήθειαν μηδαμού προδιδούς».
Και, αλλού συνιστά μέ έμφαση:
«Μηδέν νόθον δόγμα τω της αγάπης προσχήματι παραδέχησθε».
ΠΗΓΗ: Πρωτοπρεσβύτερος π. Θεόδωρος Ζήσης
15.11.15
Ι. ΚΑΡΔΑΣΗΣ
