25 Ιουνίου 2019

Γράφει ο Αρματιστής

(Ταξίαρχος ε.α. Βασίλειος Λουμιώτης)

Η διεξαγωγή της μάχης στο Κέντρο Αντιστάσεως Καμελάρ στις 13 Αυγούστου 1922 υπό την ευθύνη του Συνταγματάρχη Ν. Πλαστήρα

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΑΝΑΦΕΡΘΕΝΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ ΣΤΟ ΜΕΡΟΣ ΙΙβi – ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΣΥΝΟΨΗ

Ο Συνταγματάρχης Ν. Πλαστήρας την 8η και 5΄ ώρα της 13ης Αυγούστου έλαβε διαταγή από το Α΄ Σώμα Στρατού δια της οποίας διατασσόταν μετά Τάγματος, Πυροβολαρχίας και της διοικήσεως του Αποσπάσματός του να ανέλθει στις θέσεις εφεδρείας του Υποτομέα Καλετζίκ, δηλαδή επί αυτού τούτου του Καλετζίκ και να ταχθεί υπό τις διαταγές της IV Μεραρχίας. Όταν η παραπάνω δύναμη του Αποσπάσματός του έφθασε περί τη 1030 ώρα στο δεξιό της IV Μεραρχίας ο Πλαστήρας δεν την ανέβασε στο Καλετζίκ αλλά την εγκατέστησε από το άκρο δεξιό (δυτικό) της IV Μεραρχίας μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί, μη εκτελώντας ούτω την εντολή που έλαβε. Ομοίως μέχρι τη 16η ώρα δεν εκτέλεσε σε κανένα σημείο την εντολή που του εδόθη τη 10η ώρα από την IV Μεραρχία, η οποία επαναλαμβάνοντας την εντολή του Σώματος τον διέτασσε μετά Τάγματος, της διοικήσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και Πυροβολαρχίας να ανέλθει στο Καλετζίκ, παρά τη θέση διοικήσεως του Κ.Α. Καμελάρ, να αναλάβει τη διοίκηση όλων των Δυτικά του Μαύρου Βράχου δυνάμεων και να ενεργήσει δραστήρια για την ανακατάληψη των από πρωίας απωλεσθεισών θέσεων της πρώτης γραμμής άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ. Ο Συνταγματάχρης Πλαστήρας δεν είναι κάποιος άπειρος Αξιωματικός που αδυνατεί να αντιληφθεί τους λόγους που το Α΄ Σώμα Στρατού και η IV Μεραρχία τον διατάσσουν, κατά τρόπο επίμονο, να εγκαταστήσει τη διοίκησή του και το Απόσπασμά του στο Καλετζίκ, που κατά τον ίδιο αποτελεί το «σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ». Το Καλετζίκ αποτελούσε τον «πύργο» πάνω στον οποίο στηριζόταν η ακεραιότητα του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας, αν όχι και του Α΄ Σώματος Στρατού, και η ισχυροποίηση της άμυνάς του αποτελούσε αδήριτη ανάγκη. Η πτώση του Καλετζίκ θα συμπαρέσυρε σε κατάρρευση την άμυνα της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ. Παρά ταύτα το ενδιαφέρον και όλες οι ενέργειές του Συνταγματάρχη Πλαστήρα δεν προσανατολίζονται στην ισχυροποίηση της άμυνας του Καλετζίκ, αλλά στην κάλυψη του δεξιού του και την τήρηση του Αποσπάσματός του μακριά από την κρίσιμη και αιματηρή μάχη που διεξάγεται στο Καλετζίκ. Η άνοδός του στο Καλετζίκ προς αναγνώριση της τακτικής κατάστασης δεν απέφερε κάποιο χειροπιαστό αποτέλεσμα, αφού ουδεμία αναφορά υπάρχει στην Έκθεσή του από την οποία να προκύπτει ότι απέκτησε επίγνωση της επικρατούσας τακτικής κατάστασης στον ορεινό όγκο του Καλετζίκ και ειδικότερα αν έθεσε υπό τις διαταγές του το αμυνόμενο επί του Καλετζίκ από την έναρξη της Τουρκικής επιθέσεως Ι/35 Τάγμα και αν ενημερώθηκε από το διοικητή του εν λόγω Τάγματος Λοχαγό Ανδρεάδη περί της γενικής κατάστασης του Τάγματος και των εχθρικών δυνάμεων που βρίσκονταν προ των συρματοπλεγμάτων του Καλετζίκ. Από την Έκθεση Πεπραγμένων του Συνταγματάρχη Πλαστήρα απουσιάζει το όνομα του Λοχαγού Ανδρεάδη και οι διαταγές που του έδωσε, όπως επίσης απουσιάζουν οι πληροφορίες για τις εχθρικές δυνάμεις που επιτίθονταν κατά της δεύτερης αμυντικής γραμμής του Καλετζίκ, μολονότι το εν λόγω ύψωμα προσφέρει ευρεία και σε μεγάλο βάθος παρατήρηση του πεδίου της μάχης. Η απουσία πληροφοριών για αυτά τα σημαντικά ζητήματα θέτει υπό ισχυρή αμφισβήτηση την άνοδο του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Καλετζίκ. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εγκατέστησε το Σταθμό Διοικήσεώς του επί του Καλετζίκ, όπως προέβλεπε η εντολή του, αλλά τον εγκατέστησε κάτω από το Καλετζίκ, παρά την αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ, σε σημείο δηλαδή που δεν του παρείχε εποπτεία της κύριας μάχης που διεξαγόταν στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ. Από την Έκθεσή του απουσιάζει η οποιαδήποτε αναφορά από την οποία να προκύπτει ότι ενημέρωσε την IV Μεραρχία περί της εγκατάστασης του μεγαλύτερου μέρους των δύο Ευζωνικών Ταγμάτων του και των δύο Πυροβολαρχιών της ΧΙΙΙα ΜΟΠ κάτω από το Καλετζίκ και μάλιστα από το άκρο δεξιό του τομέα της IV Μεραρχίας μέχρι και τους Βράχους του Καγιαντιμπί. Μολονότι τη 12η και 30΄ ώρα διέθετε ανέπαφα το 1ο Τάγμα Ευζώνων και το 2ο Τάγμα του 11ου Συντάγματος απέφυγε να τα χρησιμοποιήσει για να εκτελέσει την διαταχθείσα αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων της πρώτης αμυντικής γραμμής του Κ.Α. Καμελάρ. Και ενώ τη 13η ώρα ανέφερε στην IV Μεραρχία ότι επιφυλασσόταν να εκτελέσει αργότερα τη διαταχθείσα αντεπίθεση, μέχρι και τη 16η ώρα σε ουδεμία προπαρασκευαστική ενέργεια προέβη από την οποία να τεκμαίρεται θετικά η πρόθεσή του να εκτελέσει την εν λόγω αντεπίθεση. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μολονότι δηλώνει ότι το ηθικό του Ι/35 Τάγματος -που τηρεί υπό την κατοχή του το Καλετζίκ από την έναρξη της Τουρκικής επιθέσεως την 5η πρωινή ώρα- είναι «λίαν καταπεπτωκός» και ότι ουδεμία εμπιστοσύνη διέθετε στο αξιόμαχο του, απέφυγε να το αντικαταστήσει με το ανέπαφο 1ο Τάγμα Ευζώνων που έφθασε στην τοποθεσία της 1230 ώρα και συνέχισε να εμπιστεύεται τα χαρακώματα του Καλετζίκ στο Ι/35 Τάγμα με το «λίαν καταπεπτωκός ηθικό». Ασφαλώς πρόκειται περί αντιφατικών αναφορών στην Έκθεση Πλαστήρα που στερούνται ειρμού και λογικής. Ο Πλαστήρας ζητά επιμόνως από την IV Μεραρχία να του αποσταλεί από το Αφιόν Καραχισάρ και το 3ο Τάγμα του, όχι όμως για να εκτελέσει δια αυτού την αντεπίθεση, όπως μπορεί να υποτεθεί, αλλά για να αντικαταστήσει το Ι/35 Τάγμα. Αν τώρα μέχρι να φθάσει στο Κ.Α. Καμελάρ το 3ο Τάγμα Ευζώνων έπεφτε το Καλετζίκ, την ευθύνη θα την έριχνε στο Ι/35 Τάγμα. Όπως και τελικά θα κάνει. Απαξιώνει εσκεμμένα το Ι/35 Τάγμα, μη σεβόμενος τις εκατοντάδες των νεκρών και των τραυματιών του, πράγμα ανέντιμο. Απαξιεί να αναφέρει στον προϊστάμενό του με επίσημο και μη επιδεχόμενο αμφισβήτηση τρόπο τις προθέσεις του και τις ενέργειές του και τον παραπλανά περί των πραγματικών προθέσεών του. Τέλος η κατάθεση του διοικητή του 1ου Τάγματος του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, Ταγματάρχη Α. Τσιρώνη, στην Ανακριτική Επιτροπή του Στρατηγού Κ. Μοσχόπουλου, αποδομεί την αξιοπιστία της Έκθεσής Πεπραγμένων του Συνταγματάρχη Ν. Πλαστήρα.

Σχολιασμός των μέχρι τη 16η ώρα της 13ης Αυγούστου αναφερθέντων γεγονότων

1. Διευκρίνιση του ζητήματος αναφορικά με το που και πότε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έλαβε τη διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού να ανέλθει με δύναμη του Αποσπάσματός του στον Υποτομέα Καλετζίκ 

Η αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στην Έκθεσή του ότι το Απόσπασμά του «την 6ην πρωινή ώραν ήτο έτοιμον προς εκκίνησιν, εν αναμονή διαταγών. … Την 8 και 5΄ ώραν ελήφθη η υπ’ αριθ. 3267/3 τηλεφ/κή διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού έχουσα ούτω:» απορρίπτει ως αβάσιμα τα αναφερόμενα στον 7ο τόμο της ΔΙΣ/ΓΕΣ με τίτλο «Υποχωρητικοί Αγώνες των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού», αλλά και τα αναπαραγόμενα από πλήθος βιογραφιών του Συνταγματάρχη Πλαστήρα, ότι την 6η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου ο εν λόγω Συνταγματάρχης βρισκόταν στο Στρατηγείο του Α΄ Σώματος Στρατού και κατόπιν διαταγής του Σωματάρχη έθεσε τηλεφωνικά σε κίνηση Τάγμα και Πυροβολαρχία του Αποσπάσματός του για να ανέλθουν στον Υποτομέα Καλετζίκ, ο ίδιος δε έσπευσε έφιππος να τεθεί επικεφαλής της δύναμης του.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας σύμφωνα με την Έκθεσή του μέχρι τη 0805 ώρα της 13ης Αυγούστου ουδεμία διαταγή είχε λάβει ακόμη από το Α΄ Σώμα Στρατού.

2. Η διαταγή περί ανόδου του Αποσπάσματος Πλαστήρα στον Υποτομέα Καλετζίκ εκδόθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού μόλις την 8η πρωινή ώρα, μολονότι η διαμορφούμενη από τη 5η πρωινή ώρα δυσμενής κατάσταση στο δεξιό της IV Μεραρχίας  επέβαλε μεγάλη ταχύτητα στη λήψη αποφάσεων. 

Λαμβάνοντας υπόψη ότι η Τουρκική επίθεση άρχισε την 5η πρωινή ώρα δια ισχυρότατου βομβαρδισμού του Κ.Α. Καμελάρ, ότι την 6η περίπου πρωινή ώρα η IV Μεραρχία ζήτησε από το Α΄ Σώμα Στρατού τη διάθεση του Αποσπάσματος Πλαστήρα, ότι την 7η ώρα είχε καταληφθεί η πρώτη γραμμή άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ, ότι περί όλων των παραπάνω τηρούταν ενήμερο το Α΄ Σώμα Στρατού και τέλος ότι ο διοικητής του Σώματος Υποστράτηγος Τρικούπης εξέδωσε τη διαταγή για τη διάθεση του Αποσπάσματος Πλαστήρα στην IV Μεραρχία την 8η πρωινή ώρα, γίνεται φανερό ότι ο Τρικούπης αποφάσιζε με εξαιρετικά μεγάλη βραδύτητα. Η βραδύτητα στη λήψη απόφασης από τον Υποστράτηγου Τρικούπη ήταν γνωστή από τις επιχειρήσεις του Ιουλίου του 1921 και ίσως αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο του αφαιρέθηκε η διοίκηση της III Μεραρχίας πριν την έναρξη των επιχειρήσεων προς την Άγκυρα. Δυστυχώς ο διοικητής του Α΄ Σώματος θα συνεχίσει να ενεργεί με την ίδια χαρακτηριστική βραδύτητα και τις επόμενες ημέρες, πράγμα που αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες αιτίες της καταστροφής του Στρατού, αλλά και της αιχμαλωσίας του Τρικούπη.

Ο Υποστράτηγος Τρικούπης ενώ από το μεσημέρι της 13ης Αυγούστου θα αρχίσει να ζητά πιεστικά την κάθοδο της ΙΧ Μεραρχίας στο Αφιόν Καραχισάρ, θα αποφύγει μέχρι τέλους να χρησιμοποιήσει τις εφεδρικές δυνάμεις του Α΄ Σώματος Στρατού που ήταν δικές του και δεν χρειαζόταν την έγκριση της Στρατιάς. Αυτές οι δυνάμεις ήταν το 46ο Σύνταγμα Πεζικού της ΧΙΙ Μεραρχίας και το 3ο Τάγμα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων που ήταν επιφορτισμένο με την υπηρεσία φρουράς του Αφιόν Καραχισάρ. Παρ’ όλο που το Τάγμα αυτό παρέδωσε την ευθύνη της φρουράς του Αφιόν και από τη μεσημέρι βρισκόταν συγκεντρωμένο και έτοιμο προς αναχώρηση στο σιδηροδρομικό σταθμό της Βαγδάτης και μολονότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ζητούσε από τη 13η ώρα να του στείλουν το Τάγμα του, το Σώμα θα εγκρίνει την μετακίνησή του αργά το βράδυ.

3. Η αμυντική μάχη στο Καλετζίκ συνέχισε να διεξάγεται από την έναρξη της Τουρκικής επιθέσεως την 5η πρωινή μέχρι και τη 12η μεσημβρινή ώρα από το 1ο Τάγμα και τον 11ο Λόχο του 35ου Συντάγματος. 

Κατ’ αρχάς κρίνεται σκόπιμο να υπενθυμίσουμε, ως σύνδεση με τα Μέρη ΙΙα και ΙΙβi του κειμένου, ότι το 1ο Τάγμα του 35ου Συντάγματος Πεζικού (Ι/35 Τάγμα + τον 11/35 Λόχο) παρά την απώλεια της πρώτης αμυντικής γραμμής του Κ.Α. Καμελάρ και τις εξαιρετικά μεγάλες απώλειες που είχε υποστεί εξ αιτίας του σφοδρού βομβαρδισμού του Τουρκικού Πυροβολικού  —μεταξύ αυτών ήταν ο διοικητής του Τάγματος Ταγματάρχης Τζόκας και ο διοικητής του 1ου Λόχου Λοχαγός Παπαχαραλάμπους— συμπτύχθηκε στη δεύτερη αμυντική γραμμή του Καλετζίκ, επί των υψωμάτων 1687 και 1675, και συνέχισε τη μάχη. Την 8η περίπου πρωινή ώρα το Ι/35 Τάγμα κατόρθωσε να καθηλώσει τις επιτιθέμενες δυνάμεις της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας επί των καταληφθέντων από τους Τούρκους υψωμάτων Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710), Κιουτσούκ τεπέ και Μαύρου Βράχου, ενώ από την 9η ώρα αντιμετώπιζε και την κατά του δεξιού του επίθεση μίας ισχυρής Τουρκικής δύναμης εκ τεσσάρων Ταγμάτων Πεζικού, η οποία παρακάμπτοντας το ύψωμα Τοκλού τεπέ από τα δυτικά κατευθύνονταν κατά του Καλετζίκ. Το Ι/35 Τάγμα θα συνεχίσει να μάχεται μόνο και άνευ ενισχύσεως και να τηρεί υπό την κατοχή του το Καλετζίκ μέχρι τη 12η ώρα περίπου, οπότε ενισχύθηκε δια του 2ου Τάγματος του 11ου Συντάγματος Πεζικού (ΙΙ/11 Τάγμα). Τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος μετά τον τραυματισμό του Ταγματάρχη Τζόκα την είχε αναλάβει ο Λοχαγός Ζήσης και μετά τον τραυματισμό και αυτού ο Λοχαγός Ανδρεάδης που ήταν και αυτός τραυματίας σε δύο σημεία και λίγο αργότερα θα αποχωρήσει από το πεδίο της μάχης, με τη διοίκηση του Τάγματος να περιέρχεται στο Λοχαγό Λάζαρο Βογιώτη. Επομένως το Ι/35 Τάγμα από πολύ νωρίς είχε χάσει το διοικητή του και τρεις Λοχαγούς. Το Ι/35 Τάγμα παρά τη δυσχερή κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει θα συνεχίσει να μάχεται μόνο και άνευ ουδεμιάς ενισχύσεως μέχρι και τη 12η ώρα, όταν εισήλθε στον αγώνα το ΙΙ/11 Τάγμα.

Οι εξακριβωμένες απώλειες του Ι/35 Τάγματος κατά την 13η Αυγούστου ήταν οι εξής:

• Νεκροί: 5 Αξιωματικοί, 4 Υπαξιωματικοί και 81 Στρατιώτες
• Τραυματίες: 12 Αξιωματικοί, 10 Υπαξιωματικοί και 251 Στρατιώτες
• Σύνολο: 17 Αξιωματικοί και 346 Οπλίτες.
• Επομένως το 50% της δύναμης του Τάγματος είχε τεθεί εκτός μάχης.

Στον αριθμό των τραυματιών περιλαμβάνονται μόνο οι διακομισθέντες στον σταθμό επιδέσεως του Συντάγματος και δεν υπολογίζονται αυτοί που διακομίστηκαν απ’ ευθείας στα χειρουργεία. Επίσης στους νεκρούς δεν περιλαμβάνεται ο αριθμός των εξαφανισθέντων.

Το 1ο Τάγμα του 35ου Συντάγματος Πεζικού τίμησε τα όπλα του. Ο υπηρετών στο στρατηγείο του Α΄ Σώματος Στρατού Λοχαγός τότε Κωνσταντίνος Κανελλόπουλος, διευθυντής αργότερα επί δεκαετία της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, γράφει σχετικά:

«Την άμυναν επί του Καλετζίκ εξετέλει το 35ον Σ. Πεζικού, Σύνταγμα πεπειραμένον και στερεόν, εις ό έλαχε η τιμή να βαστάση το βάρος μεγάλου μέρους της κυρίας Τουρκικής προσπάθειας. Το Σύνταγμα τούτο όντως εκράτησεν υψηλά την τιμήν των όπλων και ετήρησε τα χαρακώματά του επί πολλάς αγωνιώδεις ώρας κατά πολλαπλασίου εχθρού και υπό τον καταπελτισμόν ισχυρότατου και καλώς βάλλοντος πυροβολικού.»

Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχης Ι. Παπαπαναγιώτου έγραφε αργότερα στον Αθηναϊκό τύπο:

«Το Ι Τάγμα και ο 11 Λόχος του 35ου συν/τος πεζ. συνετρίβησαν επί του Καμελάρ αντιτάξαντα σάρκας κατά σιδήρου»

4. Αποφάσεις και ενέργειες του Συνταγματάρχη Πλαστήρα μετά τη λήψη της διαταγής του Α΄ Σώματος Στρατού δια της οποίας εντελλόταν να ανέλθει στο Καλετζίκ με Τάγμα, Πυροβολαρχία και τη διοίκηση του Αποσπάσματος του και να τεθεί υπό τις διαταγές της IV Μεραρχίας. 

Όπως αναφέρεται στην Έκθεσή Πλαστήρα την 4η πρωινή ώρα έφθανε στο χωριό Έρικμαν ο αχός πυκνού κανονιοβολισμού που προερχόταν από την περιοχή του Καλετζίκ Νταγ. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είναι βέβαιο ότι αντιλήφθηκε αμέσως περί τίνος επρόκειτο. Συγκέντρωση των πυρών 42 πυροβόλων επί ενός στενού μετώπου από το Μαύρο Βράχο μέχρι το Ύψωμα Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710) δεν είχε υπάρξει άλλη φορά στη Μικρά Ασία και μόνο στη μάχη του Σκρα θα είχε ακούσει αυτή τη βροντή του πυροβολικού. Λογικά στο χωριό Έρικμαν θα έφθανε και η βροντή των 28 πυροβόλων που σφυροκοπούσαν το Κ.Α. Μπελέν τεπέ της Ι Μεραρχίας. Ο Πλαστήρας ως εμπειροπόλεμος αξιωματικός ασφαλώς και θα αντιλήφθηκε ότι αυτό που είχε αρχίσει ξέφευγε από τα μέχρι τότε δεδομένα της εκστρατείας και επρόκειτο για κάτι το εξαιρετικά μεγάλο.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας, σύμφωνα πάντα με την Έκθεσή του, αμέσως μετά τη λήψη τη 0805 ώρα της διαταγής του Α΄ Σώματος Στρατού έθεσε σε κίνηση το 1ο Τάγμα Ευζώνων υπό τον Ταγματάρχη Παλάντζα και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα για να ανέλθουν δια της χαράδρας Μοναστίρ Ντερέ στο δεξιό της IV Μεραρχίας, ο ίδιος δε προπορεύτηκε της δύναμής του για να αναγνωρίσει την τακτική κατάσταση και τις κατεχόμενες από την IV Μεραρχία θέσεις. Όταν περί την 9η ώρα έφθασε στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ δεν κινήθηκε για να ανέβει στο Καλετζίκ όπως καθοριζόταν στην εντολή που του ανατέθηκε, αλλά κινήθηκε προς το δεξιό του Τομέα της IV Μεραρχίας, δηλαδή προς το ύψωμα 1535. Από τη θέση αυτή παρατήρησε ότι μία εχθρική δύναμη 500 ανδρών (δύναμη Τάγματος) διέρρεε από τη βαθειά γραμμή που άρχιζε από το ύψωμα Καραθανάση προς το Καγιαντιμπί και τη χαράδρα Ακ Ντερέ με σκοπό  (όπως γράφει) να πλευροκοπήσει το δεξιό της παράταξης της IV Μεραρχίας (βλέπε σχεδιάγραμμα 4 παρακάτω). Για την αντιμετώπιση αυτής της απειλής αποφάσισε να εγκαταστήσει Λόχο του αναμενόμενου 2ου Τάγματος Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στα υψώματα 1.000 μέτρα ανατολικά του χωριού Καγιαντιμπί και να τηρήσει το υπόλοιπο του ΙΙ/42 Τάγματος σε εφεδρεία όπισθεν του δεξιού του 35ου Συντάγματος.

Κατόπιν τούτων είναι πρόδηλο ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποφάσισε να μην εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού, να μην ενισχύσει το κατακερματισμένο Ι/35 Τάγμα που συγκρατούσε με δυσκολία τις επιτιθέμενες Τουρκικές δυνάμεις στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ και να εγκαταστήσει τη δύναμη του Αποσπάσματός του που ερχόταν πίσω του από το άκρο δεξιό του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας μέχρι και 2 χιλιόμετρα εκτός αυτού. Για την απόφασή του αυτή δεν παίρνει την άδεια του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας και από πουθενά δεν προκύπτει ότι τουλάχιστον τους ενημέρωσε.

Η επίκληση από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα του κινδύνου υπερκέρασης της IV Μεραρχίας από την εχθρική δύναμη των 500 ανδρών που διέρρεαν προς το Καγιαντιμπί και τη χαράδρα Ακ Ντερέ, είναι το ολιγότερο υπερβολική. Ένα Τάγμα δεν μπορεί να υπερκεράσει μία Μεραρχία. Η άποψή μου είναι ότι η επίκληση του κινδύνου αυτού αποτέλεσε το φύλο συκής για να δικαιολογήσει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας την απόφασή του να μην ανεβάσει τις δυνάμεις του Αποσπάσματός του στο Καλετζίκ.

Η απόφασή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να μην εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε θα πρέπει να συνεξεταστεί και με το ακόλουθο ζήτημα. Όταν την 9η περίπου ώρα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας παρατήρησε από το ύψωμα 1535 την Τουρκική δύναμη που διέρρεε από το ύψωμα Καραθανάση στη χαράδρα Ακ Ντερέ είναι αδύνατο να μην παρατήρησε και μία άλλη ισχυρότερη Τουρκική δύναμη που εκκινώντας και αυτή από την περιοχή του υψώματος Καραθανάση κινούνταν «κατά μάζας αρκούντως πυκνάς» προς το Καλετζίκ. Η δύναμη αυτή υποστηριζόταν από τα πυρά 20 Τουρκικών πυροβόλων και δεχόταν τα σφοδρά πυρά της Πυροβολαρχίας του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου από το ύψωμα 1687. (Σχετικά βλέπε σχεδιάγραμμα 14). Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας γνώριζε –όφειλε να γνωρίζει- ότι το αμυνόμενο επί του Καλετζίκ Ι/35 Τάγμα πέραν του σφοδρού κανονιοβολισμού που είχε δεχθεί και της πίεσης που δεχόταν από τις δυνάμεις της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας που είχαν καταλάβει τα υψώματα Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ τεπέ και το Μαύρο Βράχο, αντιμετώπιζε τώρα και μία άλλη απειλή που ερχόταν από νοτιοδυτικά. Επομένως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θα έπρεπε να αντιληφθεί ότι η απειλή κατά του Καλετζίκ ήταν εξαιρετικά σοβαρότερη από αυτή κατά του δεξιού της IV Μεραρχίας και έπρεπε να στρέψει την προσοχή του αποκλειστικά στην ισχυροποίηση της άμυνας του εν λόγω υψώματος, ανεξαρτήτως του ότι αυτό καθοριζόταν ρητώς στην εντολή του. Περί αυτής όμως της απειλής ουδεμία αναφορά υπάρχει στην Έκθεσή Πλαστήρα. Βεβαίως η Έκθεση Πλαστήρα γράφτηκε ουσιαστικά σε λευκό χαρτί, υπό την έννοια ότι απουσιάζει ο χάρτης ώστε να μπορεί να αντιληφθεί ο κάθε ενδιαφερόμενος το τι ακριβώς αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του. Δηλαδή που βρισκόταν το όρος Καλετζίκ στο οποίο είχε διαταχθεί να ανεβάσει και να εγκαταστήσει τη δύναμή του, που βρισκόταν το δεξιό της IV Μεραρχίας από όπου μπορούσε να παρατηρήσει το ύψωμα Καραθανάση και που βρίσκονταν οι Βράχοι του Καγιαντιμπί. Και όταν τα πράγματα δεν είναι σαφώς προσδιορισμένα αναλαμβάνει ρόλο η μυθοπλασία.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θα «αγνοήσει» επί 4,5 ώρες την ύπαρξη αυτής της δύναμης που κατευθυνόταν από νοτιοδυτικά κατά του υψώματος 1687 και θα κάνει μία έμμεση αναφορά στην Έκθεση του περί αυτής μόλις τη 1330 ώρα, αναφέροντας ότι λόγω της συγκέντρωσης Τουρκικών δυνάμεων προ του Σ.Σ. Καλετζίκ διετάχθη το 1ο Τάγμα να εγκαταστήσει ένα Λόχο του στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα προς υποστήριξη του δεξιού πλευρού. Πρόκειται σαφέστατα περί έμμεσης αναφοράς επειδή είναι εξαιρετικά δύσκολο σε κάποιον που δεν διαθέτει αντίληψη του χώρου να αντιληφθεί το σημείο που συγκεντρώνονταν οι Τουρκικές δυνάμεις.

Η απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στην Έκθεση Πλαστήρα για τη δύναμη της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας που κατευθυνόταν κατά του Καλετζίκ έχει ως αποκλειστικό σκοπό να δικαιολογήσει την απόφαση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να εγκαταστήσει το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα από το άκρο δεξιό της IV Μεραρχίας μέχρι και τους Βράχους του Καγιαντιμπί. Από την Έκθεση Πλαστήρα απουσιάζει εντελώς ο εχθρός. Η μόνη εχθρική δύναμη που εμφανίζεται στην Έκθεση Πλαστήρα είναι αυτή που διαρρέει στη χαράδρα Ακ Ντερέ και απειλεί το δεξιό IV Μεραρχίας με πλευροκόπηση. Η μετωπική απειλή κατά της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ από τις δυνάμεις της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας που έχουν καταλάβει τα υψώματα Ποϊραλικαγιά (υψ. 1710), Κιουτσούκ τεπέ και το Μαύρο Βράχο θα «εξαφανιστεί» επιμελώς από την Έκθεση Πλαστήρα μέχρι το πέρας της μάχης.

Σε κάθε περίπτωση εφόσον ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εκτιμούσε ότι θα προέκυπταν ενδεχόμενοι κίνδυνοι από την Τουρκική δύναμη των 500 ανδρών που διέρρεε στη χαράδρα Άκ Ντερέ, θα ήταν εύλογο να εγκαταστήσει μέρος του 2ου Τάγματος Ευζώνων, π.χ. ένα ενισχυμένο Λόχο με πολυβόλα, και ένα Ουλαμό της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα επί του υψώματος 1535, από το οποίο θα ασκούσε έλεγχο της περιοχής μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί και επιπλέον θα εξασφάλιζε και τις συγκοινωνίες του με το χωριό Έρικμαν. Ο ίδιος όμως με την υπόλοιπη δύναμη του Αποσπάσματός του επιβαλλόταν να ανέλθει στο Καλετζίκ και να ενεργήσει όπως του επέβαλε η εντολή που του ανατέθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού μέχρι να λάβει πλέον λεπτομερείς εντολές από την IV Μεραρχία. Η απώλεια της πρώτης γραμμής άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ καθιστούσε την ενίσχυση του Ι/35 Τάγματος απαίτηση που δεν μπορούσε να περιμένει.

Όσον αφορά τις Τουρκικές ενέργειες κατά του δεξιού της IV Μεραρχίας, η 11η Τουρκική Μεραρχία την 0645 ώρα προώθησε τις δυνάμεις της προς βορρά με σκοπό να επιτεθεί με το 127ο Σύνταγμα κατά του Καλετζίκ και με το 70ο Σύνταγμα προς το ύψωμα 1535. Η επίθεση των δύο Τουρκικών Συνταγμάτων άρχισε την 9η ώρα, πλην όμως η προώθηση τους ήταν βραδύτατη εξ αιτίας της αντίδρασης της Πυροβολαρχίας του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου. Η 11η Μεραρχία ενίσχυσε το 127ο Σύνταγμα και δια του Τάγματος Εφόδου, αλλά αυτό μόλις και μετά βίας μπόρεσε να πλησιάσει τα συρματοπλέγματα του Καλετζίκ τη 14η ώρα. Επομένως την 9η ώρα ο Πλαστήρας θα έπρεπε να είχε δει και την επίθεση του 127ου Συντάγματος, εφόσον βεβαίως βρισκόταν στο σημείο που είδε την επίθεση του 70ου Συντάγματος. Σχετικές πληροφορίες στο σχεδιάγραμμα 14.

Ο διοικητής της Πυροβολαρχίας του Κ.Α. Καμελάρ Υπολοχαγός Ραυτόπουλος, που ο τομέας βολής του ήταν από το ύψωμα Τοκλού Τεπέ μέχρι το Καγιαντιμπί, αναφέρει στην Έκθεσή του σχετικά με την Τουρκική επίθεση κατά του δεξιού του Καλετζίκ τα εξής: «Άμα της εκδηλώσει της εξορμήσεως του εχθρικού πεζικού πάσα βολή αντιπυροβολικού εγκαταλήφθη απάσης της προσπαθείας της πυρ/χίας στραφείσας εναντίον του πεζικού του εχθρού, όπερ κατά μάζας αρκούντως πυκνάς εφέρετο εναντίον ημών και ιδία κατά του δεξιού αυτού, όπερ ηπείλη το μεταξύ IV και Ι Μεραρχιών κενόν.»

Είναι προφανές ότι ο Πλαστήρας επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στην Τουρκική δύναμη που διαρρέει από τη χαράδρα Ακ Ντερέ προς το Καγιαντιμπί και στην κάλυψη του δεξιού του από μία ελάσσονα απειλή ενός Τάγματος Πεζικού και όχι στην ισχυροποίηση της άμυνας του Καλετζίκ, πράγμα που ρητώς καθοριζόταν στην εντολή που του ανέθεσε το Α΄ Σώμα Στρατού.

5. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας διατάζει να ανεβεί στο δεξιό της IV Μεραρχίας το 1ο Τάγμα Ευζώνων με την Πυροβολαρχία Τούντα προτιθέμενος δι’ αυτού να αντεπιτεθεί δια του υπάρχοντος διακένου μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών

Στην Έκθεση Πλαστήρα αναφέρονται τα εξής:

«Ειδοποιούμεν και το έτερον εις Έρικμαν παραμένον Τάγμα μας μετά της Πυρ/χίας Τούντα ν’ ανέλθωσι, προτιθέμενοι να ενεργήσωμεν αντεπίθεσιν δια του υπάρχοντος διακένου μεταξύ IV και Ι Μεραρχίας.»

Κατ’ αρχάς με κατεστραμμένες τις τηλεφωνικές γραμμές, όπως ο ίδιος αναφέρει στην Έκθεσή του, ήταν αδύνατο να ειδοποιήσει τηλεφωνικά το Ι/42 Τάγμα και την Πυροβολαρχία Τούντα να ανέλθουν στο Κ.Α. Καμελάρ. Κατόπιν τούτου είναι εύλογο ότι με κάποιο άλλο τρόπο διατάχθηκαν τα παραπάνω τμήματα να ανέλθουν στην τοποθεσία.

Ο διοικητής του 1ου Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχης Τσιρώνης στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. διευκρινίζει το που πότε και πώς έλαβε τη διαταγή για να ανέλθει στο δεξιό της IV Μεραρχίας αναφέροντας τα εξής:

«Τον Συν/χην Πλαστήραν συνήντησα καθ’ οδόν μεταβαίνοντα εις Αφιόν Καραχισάρ καθ’ ήν στιγμήν επανερχόμην εκείθεν εγώ … (η διαταγή του) μοι εδόθη προφορικώς και ήτο η εξής. Διαταγαί εδόθησαν εις τον Επιτελή σας, πηγαίνετε να παραλάβετε το Τάγμα και θα μεταβήτε στο δεξιό της παρατάξεως, ένθα εστάλη και ο Ταγματάρχης Παλάντζας με το Τάγμα του. Την 10ην ώραν, αν ενθυμούμαι καλώς, να εκκινήσετε.»

Προφανώς υπάρχει πλήρης διάσταση μεταξύ των αναφερομένων από το διοικητή του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων Συνταγματάρχη Πλαστήρα και αυτών από το διοικητή του 1ου Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχη Τσιρώνη. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης καταθέτει στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ότι τη διαταγή για να ανέλθει στο Κ.Α. Καμελάρ την έλαβε λίγο μετά την 8η πρωινή ώρα όταν επιστρέφοντας από το Αφιόν Καραχισάρ στο χωριό Έρικμαν συναντήθηκε καθ’ οδόν με το διοικητή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα που μετέβαινε στο Αφιόν Καραχισάρ, ο οποίος  τον διέταξε να πάει να παραλάβει το Τάγμα του και τη 10η ώρα να ξεκινήσει και να μεταβεί στο δεξιό της παράταξης, εκεί που εστάλη και το ΙΙ/42 Τάγμα του Ταγματάρχη Παλάντζα. Διαταγές για το που ακριβώς θα μετέβαινε είχαν δοθεί από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα στον επιτελή του Τάγματος του.

Από την κατάθεση Τσιρώνη προκύπτουν τα εξής:

• Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αφού διέταξε τον Ταγματάρχη Παλάντζα να ανέλθει με το Τάγμα του και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στο Κ.Α. Καμελάρ μετέβη στο Αφιόν Καραχισάρ και δεν ανήλθε στο δεξιό της IV Μεραρχίας προς αναγνώριση της τακτικής κατάστασης και επομένως τα αναφερόμενα στην Έκθεσή του περί παρατήρησης της Τουρκικής δύναμης των 500 ανδρών που διέρρεαν προς το Καγιαντιμπί και τη χαράδρα Ακ Ντερέ προστέθηκαν στην Έκθεση με βάση τις πληροφορίες για την εξέλιξη της μάχης έλαβε αργότερα. Αυτό που έπρεπε να αναδειχθεί ήταν το θαρραλέο και τολμηρό του χαρακτήρα του Συνταγματάρχη Πλαστήρα που ολομόναχος προπορεύτηκε των ανδρών του στο πεδίο της μάχης. Και αυτό είναι μου έμεινε στην ιστορική μνήμη.

• Ο διοικητής του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχης Παλάντζας και ο διοικητής της Πυροβολαρχίας της ΧΙΙΙα ΜΟΠ Λοχαγός Βλαχάβας πριν αναχωρήσουν από το χωριό Έρικμαν για να ανέλθουν δια της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ στο Κ.Α. Καμελάρ διατάχθηκαν από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα να μην ανέλθουν στο Καλετζίκ αλλά να εγκατασταθούν στο δεξιό της IV Μεραρχίας, περί το ύψωμα 1535.

Ανεξαρτήτως των όσων αναφέραμε παραπάνω προκειμένου να επισημάνουμε τα προβλήματα της Έκθεσης Πλαστήρα και τα εξ αυτών προκύπτοντα ερωτηματικά, θα υπενθυμίσουμε ότι η εντολή που ανατέθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα ήταν σαφέστατη.

«Τάγμα και Πυρ/χία Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας μετά Διοικήσεως αποσπάσματος να κινηθή προς θέσεις εφεδρείας υποτομέως Καλετζίκ όθεν ενεργήσωσιν υπό διαταγάς IV Μεραρχίας. Εν περιπτώσει απολύτου ανάγκης Διοικητής αποσπάσματος δύναται χρησιμοποιήσει και υπόλοιπον αποσπάσματός του. Ώρα 8η. Α΄ Σ. Στρατού. Τρικούπης».

Επομένως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας σε περίπτωση απολύτου ανάγκης μπορούσε να χρησιμοποιήσει και την υπόλοιπη δύναμη του αποσπάσματός του για να εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε, η οποία είναι πρόδηλο ότι είχε σαν κύριο σκοπό την ενίσχυση της άμυνας του Καλετζίκ.

Παρά ταύτα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποφασίζει να μην εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε. Την απόφασή του αυτή την αναφέρει ο ίδιος στην Έκθεσή του κατά τρόπο ρητό και πέραν κάθε αμφισβήτησης. Από το μεν ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων ένα Λόχο με την Πυροβολαρχία Βλαχάβα έχει αποφασίσει να τους εγκαταστήσει στο Καγιαντιμπί και το υπόλοιπο του Τάγματος να το τηρήσει σε εφεδρεία πίσω από το δεξιό του 35ου Συντάγματος, δηλαδή κάτω από το Καλετζίκ, με το δε υπόλοιπο του Αποσπάσματός του προτίθεται να εκτοξεύσει μία αντεπίθεση δια του διακένου μεταξύ των I και IV Μεραρχιών κατά εχθρικών δυνάμεων που δεν έχει αναγνωρίσει, πλην του Τάγματος που διέρρεε στη χαράδρα Ακ Ντερέ. Τον αντικειμενικό σκοπό αυτής της αντεπίθεσης δεν τον προσδιορίζει και θα παραμείνει «μυστικός» μέχρι το τέλος. Για να εκτελεστεί η αντεπίθεση δια του διακένου θα πρέπει το 1ο Τάγμα Ευζώνων και η Πυροβολαρχία Τούντα να μην ανέλθουν στο Καλετζίκ.

Εφόσον ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας τη 9η ώρα βρισκόταν στο δεξιό της IV Μεραρχίας και περί το ύψωμα 1535, ή τέλος πάντων στο χρόνο που έφθασε σε κάποια θέση από την οποία θα παρατήρησε τη διαρροή της Τουρκικής δύναμης των 500 ανδρών προς το Καγιαντιμπί και τη χαράδρα Ακ Ντερέ, είναι βέβαιο ότι θα είδε και την επίθεση του 127ου Τουρκικού Συντάγματος και προφανώς θα έπρεπε να αντιληφθεί ότι δεν μπορούσε να αντεπιτεθεί με δύο Τάγματα Ευζώνων εναντίον μίας κατά πολύ ισχυρότερης δύναμης που υποστηριζόταν από 20 πυροβόλα. Στην πραγματικότητα τα αναφερόμενα για την αντεπίθεση δια του διακένου, μία αντεπίθεση που ουδέποτε θα εκτελεστεί, αποτελούν μέρος της επιχειρηματολογίας που αναπτύχθηκε προκειμένου να δικαιολογηθεί η απόφαση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να μην ανεβάσει το Απόσπασμά του στο σφαγείο του Καλετζίκ.

Μετά τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω παραμένει ένα ερώτημα. Αφού ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετά την 8η και 10΄ ώρα μετέβη στο Αφιόν Καραχισάρ και δεν ανήλθε στο δεξιό της IV Μεραρχίας προς αναγνώριση της επικρατούσας τακτικής κατάστασης, πότε μετέβη στο Κ.Α. Καμελάρ και πότε ανήλθε στο Καλετζίκ; Κατηγορηματική απάντηση στο παραπάνω ερώτημα είναι προφανές ότι είναι αδύνατο να δοθεί από τη στιγμή που δεν υπάρχουν διαθέσιμες πληροφορίες από αξιωματικούς των Ι/35 και ΙΙ/11 Ταγμάτων. Είναι εύλογο όμως ότι η μετάβασή του στο Αφιόν Καραχισάρ, η παραμονή του εκεί για την διεκπεραίωση κάποιου (άγνωστου) ζητήματος και η επιστροφή του απαιτούσαν κάποιο σημαντικό χρόνο. Στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε να διελευκάνουμε το ζήτημα αυτό στο μέτρο του δυνατού.

6. Σχολιασμός της ακόλουθης αναφοράς στην Έκθεση Πεπραγμένων του Συνταγματάρχη Πλαστήρα:

«Φθάσαντες εις το δεξιόν της IV Μεραρχίας παρετηρήσαμεν ότι ο εχθρός δυνάμεως 500 περίπου ανδρών, εκ της βαθείας γραμμής της αρχομένης εκ του υψώμ. Καραθανάση, διαρρέει προς Καγιά Ντεπέ και την χαράδραν Ακ Ντερέ με πρόθεσιν πλευροκοπήσεως της παρατάξεως IV Μεραρχίας.»

Θα επαναλάβουμε ότι όταν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έφθασε περί την 9η ώρα στο πάνω μέρος της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ, δηλαδή στο σημείο που αρχίζει να σχηματίζεται η χαράδρα και όπου υπάρχει μία μάλλον μικρή και ομαλή κοιλάδα με υψόμετρο 1470 μέτρα περίπου, θα έπρεπε να ανέλθει απ’ ευθείας στο Καλετζίκ, όπως προέβλεπε και η διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού, αλλά και διότι μόνο από εκεί θα μπορούσε να παρατηρήσει όλη την περιοχή του πεδίου της μάχης ανατολικά και δυτικά του Καλετζίκ ώστε να αποκτήσει πλήρη επίγνωση της επικρατούσας τακτικής κατάστασης στο δεξιό της IV Μεραρχίας. Άλλωστε για αυτό τον σκοπό προπορεύτηκε του Τάγματος Παλάντζα και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα. Όμως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όταν έφθασε στο πάνω μέρος της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ δεν έκαμψε αριστερά για να ανέβει στο Καλετζίκ, όπως του επέβαλε η εντολή του, αλλά και η ισχυρή πεποίθηση που είχε διαμορφώσει για την κρίσιμη σημασία που είχε το Καλετζίκ για τον αμυντικό αγώνα της IV Μεραρχίας ως το σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ. Όλως αντιθέτως και χωρίς κανένα προφανή λόγο αποφάσισε να κινηθεί νοτιοδυτικά και να ανέλθει στο ύψωμα 1535, διότι μόνο από εκεί θα μπορούσε να παρατηρήσει την Τουρκική δύναμη που από το ύψωμα Καραθανάση διέρρεε προς το Καγιαντιμπί και τη χαράδρα Ακ Ντερέ. Η παρατήρηση του υψώματος Καραθανάση και των αντερεισμάτων που κατέρχονται προς τη χαράδρα Ακ Ντερέ δεν είναι δυνατή από την αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ λόγω της παρεμβολής άλλων υψωμάτων και αντερεισμάτων. Τούτο προκύπτει από τη κλίμακα του χάρτη του σχεδιαγράμματος 14 και δεν επιδέχεται αμφισβήτησης.

Το όλο ζήτημα είναι εξαιρετικά περίεργο και δεν μπορεί να εξηγηθεί με όρους ορθολογικούς. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ήταν εμπειροπόλεμος αξιωματικός και είναι βέβαιο ότι αντιλαμβανόταν πολύ καλά τις υποχρεώσεις που του επέβαλε η εντολή που του ανατέθηκε. Άλλωστε και σύμφωνα με την Έκθεσή του προπορεύτηκε της δύναμης του Αποσπάσματός του για να αναγνωρίσει την τακτική κατάσταση και είναι αδύνατο να μην αντιλαμβανόταν ότι μόνο από το Καλετζίκ μπορούσε να εκτελέσει πλήρη και λεπτομερή αναγνώριση του πεδίου της μάχης και της επικρατούσας τακτικής κατάστασης. Κατόπιν τούτου το ζήτημα της μη ανόδου του Συνταγματάρχη στο Καλετζίκ για την αναγνώριση του πεδίου της μάχης, και της μετακίνησής του στο ύψωμα 1535 θα πρέπει να εξεταστεί υπό το φως των υπαρχουσών αναφορών, αλλά και άλλων λογικών υποθέσεων:

Ο γράφων έχει την άποψη ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ως ο Αρχηγός της αποκαλούμενης «επανάστασης» είναι εύλογο ότι δεν θα μπορούσε να διαθέσει τον απαιτούμενο χρόνο για να ασχοληθεί επισταμένως με τη σύνταξη της Έκθεσης του. Κατόπιν τούτου κάποιοι άλλοι ανέλαβαν να φέρουν σε πέρας αυτό το έργο, υπό την κατεύθυνσή και τις οδηγίες του Συνταγματάρχη Πλαστήρα βεβαίως. Θεωρώ ότι οι σκοποί που τέθηκαν κατά την συγγραφή της Έκθεσης ήταν: Να «εξαφανιστεί» η μετάβαση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Αφιόν Καραχισάρ αμέσως μετά τη λήψη της διαταγής του Α΄ Σώματος Στρατού και η απουσία του από το πεδίο της μάχης. Να αναδειχθεί η τόλμη και το θάρρος της προσωπικότητας του Αρχηγού που προηγείται των ανδρών του και ολομόναχος φθάνει στο πεδίο της μάχης. Να καλυφθεί η μη εκτέλεση των εντολών του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα με την επίκληση απειλών πλευροκόπησης του δεξιού της Μεραρχίας. Και τέλος να προβληθεί η ισχυρή συμμετοχή του Αποσπάσματος Πλαστήρα και ειδικά του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων στη μάχη που διεξήχθη στο δεξιό της IV Μεραρχίας και στο Καλετζίκ και ταυτόχρονα να απαξιωθεί με κάθε τρόπο η μεγάλη συμμετοχή στη μάχη του Κ.Α. Καμελάρ του 35ου Συντάγματος και ειδικότερα του Ι/35 Τάγματος. Προς επίτευξη των παραπάνω σκοπών η Έκθεση Πεπραγμένων του Συνταγματάρχη Πλαστήρα υπέστη εκτεταμένη επεξεργασία. Η γνώμη αυτή υποστηρίζεται από:

• Τα «περίεργα και ανορθολογικά» ζητήματα ή γεγονότα που αναφέρονται στην Έκθεση Πλαστήρα. Π.χ. η άνευ ιδιαίτερου λόγου μετακίνηση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στην περιοχή του υψώματος 1535 για να αναγνωρίσει την τακτική κατάσταση και όχι η άνοδός του στο Καλετζίκ όπως καθοριζόταν στην εντολή που του ανατέθηκε, όπου διεξαγόταν η κύρια μάχη και βεβαίως από όπου θα διέθετε πλήρη και ευρεία παρατήρηση του πεδίου της μάχης προς όλες τις κατευθύνσεις.

• Την παντελή απουσία από την Έκθεση Πλαστήρα του εχθρού. Ενώ κατά του Καλετζίκ επιτίθενται η 5η Τουρκική Μεραρχία και το μείζον της 11ης και κατά το οποίου βάλουν 54 πυροβόλα, η μόνη εχθρική δύναμη που εμφανίζεται στην Έκθεση Πλαστήρα είναι αυτή των 500 ανδρών που από το ύψωμα Καραθανάση διαρρέουν στη χαράδρα Ακ Ντερέ και «απειλούν με πλευροκόπηση» το δεξιό της IV Μεραρχίας. Το μείζον της 11ης Μεραρχίας που κατευθύνεται κατά του Καλετζίκ αγνοείται, πλην μίας έμμεσης και απροσδιόριστης αναφοράς, και όλη η 5η Μεραρχία απλά δεν υπάρχει στην Έκθεση Πλαστήρα.

• Τις πολλές αντιφάσεις και αοριστίες που είναι διάχυτες στο κείμενο την Έκθεσης. Π.χ. δεν υπάρχουν τηλεφωνικές επικοινωνίες, αλλά παρά ταύτα στέλνονται ειδοποιήσεις και υποβάλλονται αιτήματα.

• Την απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στην Έκθεση Πλαστήρα στο περιεχόμενο των εγγράφων διαταγών και λοιπών αναφορών που εξέδωσε ή υπέβαλε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας πριν τη 1830 ώρα.

• Την αποκοπή από το μπλοκ των διαταγών του Συνταγματάρχη Πλαστήρα όλων των διαταγών ή αναφορών που εκδόθηκαν πριν τη 1830 ώρα

• Από την απόκρυψη γεγονότων της μάχης και τις αντιφάσεις που παρουσιάζει η Έκθεση Πλαστήρα με τα αναφερόμενα στις άλλες διαθέσιμες πηγές και ειδικότερα την κατάθεση του διοικητή του 1ου Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχη Τσιρώνη στην Α.Ε.ΕΔ.Μ.Α..
  
  

Ο διοικητής του 1ου Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχης Τσιρώνης στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. αποδομεί τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα σχετικά με το ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας προπορεύτηκε του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων και ανήλθε στο δεξιό της IVΜεραρχίας προς αναγνώριση της τακτικής κατάστασης. Όλως αντιθέτως ο Ταγματάρχης Τσιρώνης καταθέτει εμμέσως πλην σαφώς ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αφού διέταξε τον Ταγματάρχη Παλάντζα να ανέλθει με το Τάγμα του και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στο δεξιό της IV Μεραρχίας μετέβη στο Αφιόν Καραχισάρ. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης επιβεβαιώνει τη μετάβαση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Αφιόν Καραχισάρ και σε άλλο σημείο της κατάθεσής του. Περισσότερες πληροφορίες στο Μέρος ΙΙβi και στο τμήμα «Πληροφορίες για τη διεξαγωγή της μάχης στο Κ.Α. Καμελάρ από την κατάθεση στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. του διοικητή του 1ου Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχη Ανδρέα Τσιρώνη».

Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχης Παπαπαναγιώτου εκθέτων στην Έκθεση Πεπραγμένων του τους λόγους για τους όποιους δεν μετέβη στο Κ.Α. Καμελάρ για να ενημερώσει το Συνταγματάρχη Πλαστήρα και να τον προσανατολίσει επί της καταστάσεως αναφέρει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας από τη 10η ώρα είχε προσανατολιστεί επί της όλης καταστάσεως ελθών σε επαφή με τους ηγήτορες των μαχομένων τμημάτων στο δεξιό της IVβ Μοίρας Ορειβατικού Πυροβολικού υπό το Λοχαγό Κ. Παπαδημητρίου, της οποίας η θέση προσδιορίζεται στο σχεδιάγραμμα 14 στην περιοχή του αντερείσματος Hidirlik Sirti. Αυτή είναι μία σημαντική πληροφορία που απουσιάζει από την Έκθεση Πλαστήρα.

Αν η πληροφορία είναι αληθής προκύπτει το ερώτημα για ποιο λόγο η συνάντηση αυτή δεν αναφέρεται στην Έκθεση Πλαστήρα και για ποιο λόγο η συνάντηση έγινε στη θέση της IVβ ΜΟΠ και όχι στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ; Μήπως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας κατά την επιστροφή του από το Αφιόν Καραχισάρ ακολούθησε κάποιο ορεινό δρομολόγιο για να ανέλθει στο Καλετζίκ, παρακάμπτοντας το χωριό Έρικμαν, το οποίο δρομολόγιο διερχόταν εγγύς των θέσεων της IVβ ΜΟΠ; Και μήπως όταν έφθασε στο Καλετζίκ και είδε ότι το ύψωμα ήταν ένας τόπος αίματος και θανάτου, κλονίστηκε και αποφάσισε να μην ανεβάσει το Απόσπασμά του στο Καλετζίκ;

Σε κάθε περίπτωση η αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ότι ανέβηκε πρώτος –και ολομόναχος κατά τους βιογράφους του- στο δεξιό της IV Μεραρχίας αποπνέει σίγουρα μία ενέργεια ηρωισμού, πλην όμως η αναφορά αυτή αποδομείται από την κατάθεση Τσιρώνη. Επίσης και η αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ότι από την περιοχή του υψώματος 1535 είδε μόνο ένα Τουρκικό Τάγμα που διέρρεε προς το Καγιαντιμπί και τη χαράδρα Ακ Ντερέ δεν είναι αληθής. Σίγουρα είδε και την άλλη Τουρκική δύναμη που κατευθυνόταν κατά του Καλετζίκ. Κατά την άποψη του γράφοντος όταν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έφθασε κάποια στιγμή στο άκρο δεξιό της IV Μεραρχίας είχε αποφασίσει τελεσίδικα ότι δεν θα ανέβαζε το Απόσπασμά του στο Καλετζίκ. Και για αυτό το λόγο από την Έκθεσή του απουσιάζει η οποιαδήποτε αναφορά στις Τουρκικές δυνάμεις, μεγέθους οκτώ Ταγμάτων, που επιτίθονταν κατά του Καλετζίκ υποστηριζόμενες από τα πυρά 54 πυροβόλων (βλέπε σχεδιάγραμμα 12 Μέρους ΙΙβi). Η μόνη εχθρική δύναμη που αναφέρεται στην Έκθεση Πλαστήρα είναι οι 500 άνδρες που απειλούν με πλευροκόπηση την IV Μεραρχία!!! Μία πολύ μεγάλη απειλή κατά τους συντάκτες της Έκθεσης, αλλά για τον ίδιο το Συνταγματάρχη Πλαστήρα, ικανή κατά τη γνώμη τους να δικαιολογήσει τη μη άνοδο του Αποσπάσματος Πλαστήρα στο Καλετζίκ.

 
7. Η επίθεση της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας κατά του Καλετζίκ

Σύμφωνα με τα αναφερόμενα στην Τουρκική ΔΙΣ για την επίθεση της 11ης Μεραρχίας, στο μεν 127ο Σύνταγμα που επιτέθηκε κατά του υψώματος 1687 (1310 κατά την Τουρκική ΔΙΣ) του Καλετζίκ ανατέθηκε η κυρία προσπάθεια της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας, στο δε 70ο η δευτερεύουσα. Το 127ο Σύνταγμα υποστηρίχθηκε από το σύνολο του Πυροβολικού της 11ης Μεραρχίας, αποτελούμενο από πέντε Πυροβολαρχίες των 75 χλστ., και κατά την εξέλιξη της επιθέσεως ενισχύθηκε με επιπλέον Τάγματα Πεζικού, ενώ το 70ο Σύνταγμα έλαβε ελάχιστη υποστήριξη Πυροβολικού. Βλέπε σχετικές πληροφορίες στο σχεδιάγραμμα 10 του Μέρους ΙΙβi, στο σχεδιάγραμμα 14 του παρόντος και στο σχόλιο 27 στη συνέχεια του κειμένου.

Η Τουρκική δύναμη των 500 ανδρών που «παρατήρησε» ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας να διαρρέει από το ύψωμα Καραθανάση προς το Καγιαντιμπί και τη χαράδρα Ακ Ντερέ ανήκε στο 70ο Σύνταγμα στο οποίο είχε ανατεθεί η δευτερεύουσα προσπάθεια της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας. Η αποστολή του 70ου Συντάγματος σύμφωνα με την Τουρκική ΔΙΣ ήταν να προελάσει προς τα υψώματα Ουλουκαγιά και Τεζεκλί Γιαϊλά. Δηλαδή επί των γενικών κατευθύνσεων Ύψωμα Καραθανάση – Καραμπιλεγκίμ – Ουλουκαγιά και Ύψ. Καραθανάση – ύψ. 1535 – Τεζεκλί Γιαϊλά. Σχετικές πληροφορίες στο σχεδιάγραμμα 14. Είναι εξαιρετικά σημαντικό να σημειωθεί ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του ότι η Τουρκική δύναμη των 500 ανδρών διέρρεε προς το Καγιαντιμπί, ενώ αυτό δεν προκύπτει από την αποστολή που είχε ανατεθεί από την 11η Μεραρχία στο 70ο Σύνταγμα και ούτε σημειώνεται στα αντίστοιχα σχεδιαγράμματα της Τουρκική ΔΙΣ. Άλλωστε η κίνηση τμημάτων του 70ου Συντάγματος προς το Καγιαντιμπί θα ήταν εκτός των σημειούμενων ορίων της ζώνης ενεργείας της 11ης Μεραρχίας. Κατόπιν τούτων είναι προφανές ότι η αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ότι η δύναμη των 500 ανδρών διέρρεε προς το Καγιαντιμπί με σκοπό να πλευροκοπήσει το δεξιό της IV Μεραρχίας αποτέλεσε μία βολική δικαιολόγηση της απόφασής του να εγκαταστήσει ένα Λόχο Ευζώνων και την Πυροβολαρχία του Λοχαγού Βλαχάβα στους βράχους του Καγιαντιμπί.

Η είσοδος της Τουρκικής δύναμης των 500 ανδρών στη χαράδρα Ακ Ντερέ είναι επίσης προφανές ότι δεν συνιστούσε σοβαρή απειλή για την ακεραιότητα του Καλετζίκ, αλλά ούτε και για τις δυνάμεις που ο Πλαστήρας είχε αποφασίσει να εγκαταστήσει στα υψώματα που υπέρκειντο της χαράδρας Ακ Ντερέ και τούτο επειδή η οποιαδήποτε ενέργεια της Τουρκικής αυτής δύναμης προς βορρά ήταν εκτεθειμένη στα πυρά της Πυροβολαρχίας Ραυτόπουλου που ήταν ταγμένη πίσω από το ύψωμα 1687. Ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος αναφέρει ότι δια των πυρών της Πυροβολαρχίας του καθήλωσε την εν λόγω Τουρκική δύναμη εντός της χαράδρας Ακ Ντερέ.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του ουδεμία αναφορά σημειώνει περί της εκδήλωσης κάποιας σοβαρής επιθετικής ενέργειας από την αναφερόμενη Τουρκική δύναμη, η οποία δεν προσβάλλει δια πυρών ούτε τον Πλαστήρα που έχει φθάσει «ολομόναχος» στην τοποθεσία, συνοδευόμενος ίσως από αξιωματικούς του επιτελείου του. Η είσοδος του Τουρκικού Τάγματος στη χαράδρα Ακ Ντερέ περισσότερο δείχνει προς την κατεύθυνση της κάλυψης της εν λόγω δύναμης προκειμένου αυτή να ενεργήσει «εν καιρώ». Άλλωστε και η Τουρκική ΔΙΣ, μετά την πρώτη αναφορά της στο 70ο Σύνταγμα, το ξεχνά και ουδεμία αναφορά κάνει περί της δράσης του, εν αντιθέσει με τις λεπτομερείς αναφορές της στις επαναλαμβανόμενες επιθέσεις που εκτοξεύει το ενισχυμένο 127ο Σύνταγμα για την κατάληψη του υψώματος 1687 (1310 κατά την Τουρκική ΔΙΣ). Αλλά και ο Πλαστήρας ουδεμία αναφορά σημειώνει στην Έκθεσή του για κάποια σοβαρή επιθετική ενέργεια που εκδήλωσε κατά τη διάρκεια της 13ης Αυγούστου η δύναμη που εισήλθε στη χαράδρα Ακ Ντερέ. Το μόνο που αναφέρει προς το βράδυ (και θα το δούμε στο Μέρος ΙΙβiii του κειμένου) είναι ότι η Τουρκική δύναμη που διέρρεε προς τη χαράδρα Ακ Ντερέ πίεζε ισχυρά το Απόσπασμά του. Ειδικότερα αναφέρει ότι «εκ του υψώματος Καραθανάση εξακολουθούν διαρρέοντα εχθρικά τμήματα προς την χαράδραν Ακ Ντερέ τινά των οποίων εγκαθίστανται προ το τομέως του 2ου Τάγματος (Παλάντζα δεξιόν) και του 1ου Τάγματος Τσιρώνη (κέντρον) πιέζοντας ισχυρώς τα Τάγματά μας και ιδία το δεξιόν.». Ο Λοχαγός Τούντας, διοικητής της Πυροβολαρχίας που εγκαταστάθηκε στο ύψωμα 1535, αναφέρει ότι «τας καταληφθείσας θέσεις του το Απόσπασμα ετήρησε μέχρι της 7ης ώρας της 14ης Αυγούστου υπό πίεσιν όχι πολύ σοβαράν». Η σημαντικότερη όμως αναφορά για τη μορφή του αγώνα που διεξαγόταν στα υψώματα που είχε εγκαταστήσει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων βρίσκεται στο σχόλιο 27. Οι παραπάνω αναφορές παραπέμπουν σε αγώνα τριβής, δηλαδή ανταλλαγή πυρών – ενίοτε σφοδρών, που δεν μπορεί να συγκριθεί με τη μάχη που διεξαγόταν στη δεύτερη αμυντική γραμμή του Καλετζίκ όπου οι εκεί αμυνόμενες δυνάμεις απέκρουαν συνεχείς επιθέσεις των 5ης και 11ης Τουρκικών που υποστηρίζονταν ισχυρά από τα πυρά 54 πυροβόλων (βλέπε στο Μέρος ΙΙβi το σχεδιάγραμμα 10 – «Σχέδιο πυρός Τουρκικού Πυροβολικού»). Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όμως υπερτονίζει την απειλή κατά του δεξιού του και αναφέρεται σε ισχυρή πίεση κατά των δύο Ευζωνικών Ταγμάτων του, επιδιώκοντας να καλύψει την ανυπακοή του.

Ενδεικτικό των όσων αναφέρονται παραπάνω είναι το γεγονός ότι από την 9η περίπου ώρα, που Πλαστήρας έφθασε στο δεξιό της IV Μεραρχίας, μέχρι και τη 1030 ώρα που έφθασε το Τάγμα Παλάντζα, η Τουρκική δύναμη που είχε εισέλθει στη χαράδρα Ακ Ντερέ σε ουδεμία ενέργεια είχε προβεί για την κατάληψη των υπερκείμενων της χαράδρας υψωμάτων, μολονότι επ’ αυτών δεν υπήρχαν Ελληνικές δυνάμεις, πλην του «ολομόναχου» Πλαστήρα και του Υπασπιστή του.

8. Σχολιασμός της ακόλουθης αναφοράς στην Έκθεση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα:

«Εις μάτην προσπαθούμεν δια των εγκαταλελειμμένων τηλεφώνων των τμημάτων του 35ου Συν/τος να συνδεθώμεν μετά του Συν/τος τούτου και της IV Μεραρχίας, εστάθη αδύνατον, καθ’ όσον επληροφορήθημεν αι τηλεφωνικαί γραμμαί αποκοπείσαι από των πρωινών ωρών δεν είχον επισκευασθή και ούτε ελήφθη μέριμνα επισκευής αυτών μέχρι της νυκτός, ο δε διοικητής του 35ου Συν/τος διετέλει εν απολύτω αγνοία των συμβαινόντων ει το Σύν/μά του.»

Η παραπάνω αναφορά είναι άνευ ουσιαστικής σημασίας και κακόβουλη όσον αφορά το σημείο που αναφέρεται στο διοικητή του 35ου Συντάγματος Πεζικού, το 1ο Τάγμα του οποίου μαζί με τον 11/35 Λόχο συγκρατούσαν τον εχθρό στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ. Το κακόβουλη αποκτά ακόμη μεγαλύτερο ειδικό βάρος αν συνδυαστεί με την απόφαση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να μην εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε. Από τη μία μεριά υπάρχει η «μη ύπαρξη ενδιαφέροντος για την αποκατάσταση των τηλεφωνικών επικοινωνιών» και από την άλλη «η απόφαση μη εκτέλεσης δοθείσας εντολής». Εν προκειμένου έχουμε «διύλιση του κώνωπα και κατάποση της καμήλου».

Όσον αφορά το καθ’ αυτό μέρος της παραπάνω αναφοράς έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής:

Η προσπάθειά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να επικοινωνήσει με το 35ο Σύνταγμα και την IV Μεραρχία αφ’ ενός μεν δεν είχε καμία απολύτως σημασία εκείνη τη στιγμή και αφ’ ετέρου δε γίνεται από το ύψωμα 1535, δηλαδή από λάθος σημείο. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε λάβει ρητή και σαφή εντολή από το Α΄ Σώμα Στρατού να ανέλθει στο Καλετζίκ με Τάγμα, Πυροβολαρχία και τη διοίκηση του Αποσπάσματός του, που πλέον του ιδίου και του επιτελείου του περιελάμβανε και το Μικρό Επιτελείο του, δηλαδή το Λόχο Διοικήσεώς του. Η εντολή ήταν σαφής και ως προς τις απορρέουσες υποχρεώσεις του Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Η άνοδος του στο Καλετζίκ έχει σαν σκοπό να ενισχύσει με τη δύναμή του τους αμυνόμενους και αφ’ ετέρου ως επί τόπου ανώτερος αξιωματικός να αναλάβει τη διοίκηση όλων των αμυνόμενων επί του Καλετζίκ δυνάμεων. Κατόπιν τούτων αυτό που όφειλε να κάνει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ήταν να ανέβει στο Καλετζίκ και ερχόμενος σε επαφή με το Λοχαγό Ανδρεάδη που διοικούσε το Ι/35 Τάγμα να ενημερωθεί για την κατάσταση και να αποφασίσει το πώς θα χρησιμοποιούσε το ΙΙ/42 Τάγμα και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα για να ενισχύσει την άμυνα του Καλετζίκ.

Οι τηλεφωνικές γραμμές κατά τη μάχη καταστρέφονται από το βομβαρδισμό του εχθρικού Πυροβολικού εκτός και αν είναι θαμμένες σε μεγάλο βάθος. Για την επισκευή τους οι σχηματισμοί και οι μονάδες διέθεταν ειδικά συνεργεία, αλλά και έφιππους και πεζούς αγγελιοφόρους για να μεταφέρουν με ταχύτητα διαταγές, μηνύματα και αναφορές. Αλλά όπως ήδη αναφέρθηκε εκείνη τη στιγμή αυτό που έπρεπε να ενδιαφέρει το Συνταγματάρχη Πλαστήρα ήταν να αποκαταστήσει σύνδεσμο και επικοινωνία με τα τμήματα του 35ου Συντάγματος που αμύνονταν στη δεύτερη γραμμή του Καλετζίκ και αυτό θα έπρεπε να το κάνει ανεβαίνοντας στο Καλετζίκ, όπως άλλωστε καθοριζόταν στην εντολή που του ανατέθηκε.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ενώ βρίσκεται ακόμη στο δεξιό της IV Μεραρχίας και ως εκ τούτου δεν έχει έρθει σε επαφή με διοικητή του Ι/35 Τάγματος που μάχεται στο Καλετζίκ και όπως αναφέρει ο ίδιος δεν μπορεί να επικοινωνήσει με κανένα τηλεφωνικά, αναφέρει ότι ο διοικητής του 35ου Συντάγματος βρισκόταν σε απόλυτη άγνοια για τα συμβαίνοντα στο Σύνταγμά του. Είναι προφανές ότι από τη θέση που βρισκόταν, η οποία είχε εγκαταληφθεί από τα τμήματα του 35ου Συντάγματος, και χωρίς να διαθέτει επικοινωνίες ήταν αδύνατο να γνωρίζει αν ο διοικητής του 35ου Συντάγματος διέθετε ή δεν διέθετε γνώση των συμβαινόντων στο Σύνταγμα του. Εν πάση περιπτώσει για τη μάχη στο Κ.Α. Καμελάρ γνωρίζουμε πολύ περισσότερα από την Έκθεση Πεπραγμένων του διοικητή του 35ου Συντάγματος που διεύθυνε τη μάχη από τη 0500 – 1000 ώρα και πολύ λιγότερα από την Έκθεση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα για το διάστημα από τη 10η ώρα της 13ης Αυγούστου μέχρι την επομένη 14η Αυγούστου.

Η παραπάνω σχολιαζόμενη αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στην Έκθεσή του πρέπει να ιδωθεί και υπό την σχέση εχθρότητας που υπήρχε μεταξύ του Πλαστήρα και του διοικητή του 35ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχη Ι. Παπαπαναγιώτου. Την άποψη αυτή διατυπώνει ευθέως στην Έκθεσή του για τις ευθύνες του διοικητή της IV Μεραρχίας Υποστράτηγου Δημαρά ο Υποστράτηγος Ι. Νεγρεπόντης, μέλος της Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α., πρώην διοικητής της ΧΙΙΙ Μεραρχίας και του Πλαστήρα και ευμενώς διακείμενος προς τον Πλαστήρα.

9. Σχολιασμός της διαταγής που έλαβε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας τη 10η ώρα από την IV Μεραρχία, υπό τη διοίκηση της οποίας είχε τεθεί, δια της οποίας εντελλόταν όπως με:

«Τάγμα του 5/42 Συν/τος μετά της Διοικήσεως του Συν/τος και Πυρ/χίας δια Μοναστίρ Ντερέ θα ανέλθη επί του Καμελάρ Νταγ όπου η Διοίκησις του ομονύμου Κέντρου αντιστάσεως. Πάσαι αι δυνάμεις αι Δ. Μαύρου Βράχου (ναι) τεθήσονται υπό τας διαταγάς Συν/χου Πλαστήρα όστις θέλει ενεργήσει δραστηρίως προς ανακατάληψιν των απωλεσθεισών θέσεων.»

Η παραπάνω εντολή προσδιόριζε με απόλυτη σαφήνεια τις επιβαλλόμενες και απορρέουσες υποχρεώσεις του Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Ο Πλαστήρας μετά του 2ου Τάγματος Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα που αναμένονταν, θα έπρεπε να ανέλθουν στο Καλετζίκ, επί του οποίου ο Πλαστήρας έπρεπε να εγκαταστήσει το Σταθμό Διοικήσεως του. Ο Στρατηγός Δημαράς επαναλάμβανε την εντολή που δόθηκε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα από το διοικητή του Α΄ Σώματος Στρατού. Ο Πλαστήρας θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει και την υπόλοιπη δύναμη του Αποσπάσματός του, καθώς και τη δύναμη του αναμενόμενου ΙΙ/11 Τάγματος για να εξασφαλίσει την ισχυρή κατοχή του Καλετζικ και στη συνέχεια να αντεπιτεθεί για να ανακαταλάβει τις απωλεσθείσες θέσεις του Κ.Α. Καμελάρ. Επομένως το μείζον ήταν η εξασφάλιση της κατοχής του Καλετζίκ και το έλασσον η κάλυψη του δεξιού της IV Μεραρχίας.

Η εγκατάσταση του Σταθμού Διοικήσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα επί του Καλετζίκ αποτελούσε κρίσιμο στοιχείο της εντολής του. Το Σώμα Στρατού και η Μεραρχία ανέθεταν σε έναν εμπειροπόλεμο Συνταγματάρχη να αναλάβει τη διοίκηση όλων των Μονάδων Πεζικού και Πυροβολικού που βρίσκονταν, ή αναμένονταν στο Καλετζίκ, και να διευθύνει ο ίδιος με την επί τόπου παρουσία του την αμυντική μάχη για την τήρηση υπό την κατοχή των Ελληνικών όπλων του σημαντικού αυτού υψώματος για την ακεραιότητα του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας.

Οι απορρέουσες υποχρεώσεις του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ήταν να έρθει σε επαφή με το Ι/35 Τάγμα που μέχρι εκείνη τη στιγμή συνέχιζε τη μάχη και τηρούσε υπό την κατοχή του το Καλετζίκ, να το θέσει υπό τη διοίκησή του και να λάβει μέτρα για την ανασυγκρότηση και την ενίσχυση των καταπονημένων δυνάμεων του Τάγματος (ή την αντικατάσταση των τμημάτων που είχαν σοβαρά προβλήματα) προκειμένου το Ι/35 Τάγμα να μπορέσει να παραμείνει στα χαρακώματα ή σε περίπτωση αδυναμίας να μεταφερθεί στην εφεδρεία.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έπρεπε επίσης να αναγνωρίσει τις θέσεις του Κ.Α. Καμελάρ που είχαν απολεσθεί (υψώματα Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ τεπέ και Μαύρος Βράχος) καθώς και τις επ’ αυτών εγκατεστημένες Τουρκικές δυνάμεις και να λάβει άμεσα τα αναγκαία μέτρα για τη ταχεία εκτόξευση μίας ισχυρής και καλά προετοιμασμένης αντεπίθεσης για την ανακατάληψη των απολεσθεισών θέσεων πριν ο εχθρός ενισχύσει ακόμη περισσότερο τις δυνάμεις του και συνεχίσει την επίθεσή του για να καταλάβει και τη δεύτερη αμυντική γραμμή του Καλετζίκ. Ο αντίπαλος επιβαλλόταν να εκβληθεί τάχιστα από το Ύψωμα Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710) που αποτελούσε το σημαντικότερο έδαφος τακτικής σημασίας του ορεινού όγκου του Καλετζίκ.

10. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν ανεβάζει το 2ο Τάγμα Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στο Καλετζίκ όπως προέβλεπε η εντολή που του ανατέθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία, αλλά εγκαθιστά τις εν λόγω δυνάμεις από το άκρο δεξιό του τομέα της IV Μεραρχίας μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί.

Τη 1030 ώρα έφθασαν στην τοποθεσία το 2ο Τάγμα Ευζώνων και η Πυροβολαρχία Βλαχάβα και αφού τους δόθηκαν από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα οι δέουσες εντολές οδηγήθηκαν από τον Υπασπιστή του Συντάγματος για καταλάβουν τις θέσεις τους. Το Τάγμα δι’ ενός Λόχου και της Πυροβολαρχίας κατέλαβε τις υποδειχθείσες θέσεις στα υψώματα ανατολικά του Καγιαντιμπί και άρχισε να πλαγιοβάλει τις εντός της χαράδρας Ακ Ντερέ συγκεντρωμένες Τουρκικές δυνάμεις. Εκτιμάται ότι η κατάληψη των θέσεων θα ολοκληρώθηκε μέχρι την 1130 ώρα. Μέχρι την ώρα εκείνη, ήτοι 2,5 ώρες από την ώρα που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας παρατήρησε τη διαρροή της Τουρκικής δύναμης των 500 ανδρών στη χαράδρα Ακ Ντερέ, η αναφερόμενη Τουρκική δύναμη παρέμεινε προφανώς αδρανής εντός της χαράδρας και δεν είχε επιδιώξει να καταλάβει τα υπερκείμενα της χαράδρας υψώματα.

Στη συνέχεια παρά του οδηγού αξιωματικού έγινε αντιληπτό ότι τα σημεία που κατέχονταν στο άκρο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ από τμήματα του 35ου Συντάγματος είχαν εγκαταληφθεί αδικαιολογήτως από τη φρουρά τους και ο διοικητής του Τάγματος αναγκάστηκε να διαθέσει ένα Λόχο με Διμοιρία πολυβόλων προς κατάληψη αυτών των σημείων.

Είναι ενδιαφέρον ο τρόπος που επιδιώκουν οι συντάξαντες την Έκθεση Πλαστήρα  να δικαιολογήσουν τη μη άνοδο του ΙΙ/42 Τάγματος και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα στο Καλετζίκ. Αφού εγκαταστάθηκε ένας Λόχος στην περιοχή του Καγιαντιμπί, 2 χιλιόμετρα εκτός του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας, κάποιος αξιωματικός του Τάγματος που τιτλοφορείται «οδηγός» αντιλήφθηκε ότι οι θέσεις στο άκρο δεξιό του 35ου Συντάγματος είχαν εγκαταληφθεί από τη φρουρά τους και για αυτό το λόγο ο διοικητής του Τάγματος αναγκάστηκε να εγκαταστήσει σε αυτές ένα Λόχο με Διμοιρία πολυβόλων. Κατόπιν τούτων είναι εύλογο ότι δεν υπήρχε διαθέσιμη δύναμη για να διατεθεί στο Καλετζίκ. Το ζήτημα είναι ότι την εγκατάλειψη αυτών των θέσεων την είχε διαπιστώσει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όταν έφθασε στο άκρο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ, δηλαδή στο ύψωμα 1535. Εκεί σημειώνεται στο σωζόμενο σχεδιάγραμμα του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας η ύπαρξη αμυντικών οργανώσεων (βλέπε σχεδιάγραμμα 13 Μέρους ΙΙβi). Γράφει στην Έκθεσή του ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ενώ βρίσκεται ακόμη στο δεξιό της IV Μεραρχίας: «Εις μάτην προσπαθούμεν δια των εγκαταλελειμμένων τηλεφώνων των τμημάτων του 35ου Συν/τος να συνδεθώμεν …». Τα τηλέφωνα εγκαταλήφθηκαν επειδή η φρουρά εγκατέλειψε μάλλον εσπευσμένα τις θέσεις της. Με άλλα λόγια την απαίτηση εγκατάστασης δύναμης Λόχου στο άκρο δεξιό του τομέα της Μεραρχίας δεν την αντιλήφθηκε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αλλά ο «οδηγός» αξιωματικός… Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αντιλήφθηκε την ανάγκη να στείλει ένα Λόχο και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στους Βράχους του Καγιαντιμπί, δύο χιλιόμετρα εκτός του τομέα της IV Μεραρχίας…

Τα πράγματά δυστυχώς είναι απλά. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας από την ώρα που έφθασε στο Κ.Α. Καμελάρ, είτε στο άκρο δεξιό του τομέα της IV Μεραρχίας, είτε στις θέσεις που ήταν ταγμένη η IVβ ΜΟΠ, είτε οπουδήποτε αλλού, αποφάσισε ότι δεν θα ανεβάσει το Σύνταγμα του στο σφαγείο του Καλετζίκ. Και όταν έφθασε το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων στην τοποθεσία το εγκατέστησε κάτω από το Καλετζίκ, από το ύψωμα 1535 μέχρι και τους Βράχους του Καγιαντιμπί. Με άλλα λόγια υλοποίησε την απόφασή του να μην υπακούσει. Να μην εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε. Όλα τα άλλα αποτελούν δικαιολογίες και τίποτε περισσότερο.

Το ελάχιστο που μπορούσε και έπρεπε να κάνει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας, εφόσον εκτιμούσε ότι έπρεπε να καλυφθεί το δεξιό του Τομέα της IV Μεραρχίας, ήταν να εγκαταστήσει έναν ενισχυμένο Λόχο με πολυβόλα, ενδεχομένως και έναν Ουλαμό της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα επί του υψώματος 1535 και με την υπόλοιπη δύναμη του Αποσπάσματός του να ανέλθει στο Καλετζίκ. Και ήταν πολύ λογικό να το κάνει αυτό. Η απόφασή του όμως να εγκαταστήσει ένα Λόχο Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα 2 χλμ εκτός του Τομέα της IV Μεραρχίας είναι προφανές ότι βρισκόταν εκτός της εντολής που του είχε δοθεί η οποία είχε σαν σκοπό την ισχυρή κατοχή του Καλετζίκ, δεδομένου ότι η απώλεια του θα οδηγούσε στην κατάρρευση όλου του μετώπου του Α΄ Σώματος Στρατού. Τη 1030 ώρα είχαν παρέλθει πεντέμισι ώρες από την έναρξη της Τουρκικής επιθέσεως και η κατάσταση των αμυνομένων επί του Καλετζίκ θα πρέπει να είχε αποβεί εξαιρετικά κρίσιμη. Έμπειρος Συνταγματάρχης ήταν και δεν δικαιολογούνταν να μην αντιλαμβάνεται τις επιβαλλόμενες και απορρέουσες υποχρεώσεις από την εντολή του. Σε κάθε περίπτωση ήταν υποχρεωμένος να ενημερώσει αμέσως και δια του προσφορότερου μέσου, το Α΄ Σώμα και την IV Μεραρχία σχετικά με τις ενέργειες του και τις ενέργειες του εχθρού.

Διευκρίνιση: Για τον μη στρατιωτικό αναγνώστη, πρέπει στο σημείο αυτό να διευκρινιστεί το εξής: Η παράλειψη της ενημέρωσης του προϊσταμένου κλιμακίου για μία επιχειρησιακή εξέλιξη, όπως π.χ. η διάθεση των δυνάμεων ενισχύσεως ή αντεπιθέσεως για την κάλυψη άλλων αναγκών, δεν είναι μία «διοικητική» αμέλεια στην οποία ενδέχεται να υποπέσει κάποιος υπό την πίεση της στιγμής. Η παράλειψη της ενημερώσεως του προϊσταμένου για τα επιχειρησιακά ζητήματα σημαίνει ότι το προϊστάμενο κλιμάκιο αγνοεί την εξέλιξη της μάχης και δεν μπορεί να αντιδράσει σε αυτήν. Για τον λόγο αυτόν, η «ενημέρωση του προϊσταμένου κλιμακίου» είναι μία σχεδόν «αυτόματη» ενέργεια ενός στρατιωτικού στον οποίον έχει ανατεθεί αποστολή, και η εκδοχή «ξέχασε να ενημερώσει», και μάλιστα για κρίσιμη επιχειρησιακά εξέλιξη, όπως η διάθεση της δυνάμεως του σε άλλα καθήκοντα από τα ανατεθέντα, δεν είναι ρεαλιστικό ενδεχόμενο.

11. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ανέρχεται στο Καλετζίκ προς αναγνώριση της κατάστασης δυτικά του Μαύρου Βράχου. Τα αποτελέσματα της αναγνώρισης που εκτέλεσε κρίνονται μη ουσιώδη.

Κατ’ αρχάς θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η άνοδος του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Καλετζίκ θα έπρεπε να αποτελέσει ένα γεγονός κομβικής σημασίας για τη διεξαγωγή της αμυντικής μάχης. Από την αναγνώριση που θα εκτελούσε και τις αποφάσεις που θα λάμβανε θα κρινόταν αν το Καλετζίκ θα μπορούσε να παραμείνει υπό την κατοχή των Ελληνικών όπλων. Δυστυχώς και σύμφωνα με τα εκτιθέμενα στην Έκθεσή του η άνοδος του στο Καλετζίκ υπήρξε ένα γεγονός άνευ σημασίας και ουδεμία επιρροή άσκησε στη διεξαγωγή του αμυντικού αγώνα. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ανήλθε και απήλθε του Καλετζίκ χωρίς να λάβει καμία απολύτως απόφαση για την άμυνα του Καλετζίκ, το οποίο σύμφωνα με τα αναφερόμενα στην Έκθεσή του το θεωρούσε ως το σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ. Ανήλθε και απήλθε του υψώματος ως ένας απλός παρατηρητής και όχι ως ο διοικητής Συνταγματάρχης του Κ.Α. Καμελάρ.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας σύμφωνα με την Έκθεσή του ανέβηκε στο Καλετζίκ μετά την άφιξη του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων τη 1030 ώρα και αφού προηγουμένως έδωσε τις δέουσες οδηγίες στο ΙΙ/42 Τάγμα. Σύμφωνα με την Έκθεση Πεπραγμένων του 35ου Συντάγματος Πεζικού ενημερώθηκε από τους ηγήτορες του Ι/35 Τάγματος για την επικρατούσα τακτική κατάσταση στο Καλετζίκ περί τη 10η ώρα στις θέσεις της IVβ ΜΟΠ. Φθάνοντας στο Καλετζίκ διαπίστωσε ότι οι προκεχωρημένες θέσεις του Ι/35 Τάγματος είχαν εγκαταλειφθεί από το πρωί, οι θέσεις του Ι/35 Τάγματος βάλλονταν σφοδρώς από το Τουρκικό Πυροβολικό, δεν υπήρχε κανένας σύνδεσμος μεταξύ των τμημάτων που κατείχαν τα Σημεία Στηρίγματος και της διοικήσεως του Συντάγματος, το ηθικό των ανδρών ήταν «λίαν καταπεπτωκός» και ο διοικητής του 35ου Συντάγματος δεν βρισκόταν εκεί για να τον ενημερώσει.

Η παραπάνω αναφορά δεν έχει ιδιαίτερη αξία και σε καμία περίπτωση δεν περιγράφει την τακτική κατάσταση που επικρατούσε την ώρα εκείνη επί και προ της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ. Ότι το Καλετζίκ βομβαρδιζόταν, όχι σφοδρώς πλέον, αλλά κατά τρόπο που κρατούσε τους αμυνόμενους σε υπερδιέγερση και ανησυχία δεν ήταν ανάγκη να ανέβει στο Καλετζίκ για να το διαπιστώσει. Από την 4η πρωινή ώρα άκουγε τη βροντή του Τουρκικού πυροβολικού. Ότι οι αμυνόμενοι είχαν υποχωρήσει στη δεύτερη γραμμή άμυνας του ήταν γνωστό από τη διαταγή που είχε λάβει από την IV Μεραρχία δια της οποίας εντελλόταν να αντεπιτεθεί προς ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων. Η διαπίστωσή του ότι οι αμυνόμενοι δεν διέθεταν σύνδεσμο με τη διοίκηση του 35ου Συντάγματος δεν ανταποκρίνεται με την πραγματικότητα. Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος μέχρι τη 0930 ώρα που του αφαιρέθηκε η διοίκηση του Κ.Α. Καμελάρ και ανατέθηκε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα διέθετε σύνδεσμο με το Ι/35 Τάγμα όπως μπορεί να διαπιστωθεί στο Μέρος ΙΙα του κειμένου και στο τμήμα «Η Τουρκική επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ και η Ελληνική αντίδραση με βάση τις Εκθέσεις της IV Μεραρχίας και του 35ου Συντάγματος Πεζικού». Η τελευταία αναφορά που έλαβε ο διοικητής του Συντάγματος από το Λοχαγό Ανδρεάδη ήταν τη 0920 ώρα και ήταν συνταρακτική για την τραγική κατάσταση που επικρατούσε στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ. Την ίδια ώρα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αντί να βρίσκεται στο Καλετζίκ όπως εντελλόταν από τη διαταγή που έλαβε από το Α΄ Σώμα Στρατού βρισκόταν στο ύψωμα 1535 και αποφάσιζε να στείλει ένα Λόχο και μία Πυροβολαρχία στους βράχους του Καγιαντιμπί και να τηρήσει το υπόλοιπο του ΙΙ/42 Τάγματος σε εφεδρεία όπισθεν του δεξιού του 35ου Συντάγματος. Δηλαδή κάτω και δυτικά του Καλετζίκ. Το ότι ο διοικητής του 35ου Συντάγματος δεν τον περίμενε στο Καλετζίκ για να τον ενημερώσει δεν ήταν και τόσο σημαντικό. Έμπειρος Συνταγματάρχης ήταν, μπορούσε να αντιληφθεί την επικρατούσα τακτική κατάσταση και επιβαλλόταν να έρθει σε επαφή με το Λοχαγό Ανδρεάδη που είχε αναλάβει τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος, να τον θέσει υπό τις διαταγές του και να ενημερωθεί από αυτόν για την κατάσταση του Τάγματος και τις εχθρικές δυνάμεις.

Από την αναγνώριση που εκτέλεσε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας από το Καλετζίκ απουσιάζουν εκείνες οι σημαντικές πληροφορίες που θα του επέτρεπαν να διαμορφώσει πλήρη εικόνα για την επικρατούσα τακτική κατάσταση, όπως είναι αυτές για τη γενική κατάσταση των αμυνομένων και για τις Τουρκικές δυνάμεις που βρίσκονται προ του μετώπου του Καλετζίκ. Ειδικότερα:

• Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας για να ενημερωθεί για τη γενική κατάσταση του Ι/35 Τάγματος, αλλά και για τις Τουρκικές δυνάμεις που βρίσκονταν προ της γραμμής μάχης του Καλετζίκ, θα έπρεπε να συναντήσει τον τραυματία Λοχαγό Ανδρεάδη που είχε αναλάβει τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος. Όμως στην Έκθεση Πλαστήρα το όνομα του Λοχαγού Ανδρεάδη δεν υπάρχει, όπως δεν υπάρχει και το όνομα του Λοχαγού Λ. Βογιώτη που ανέλαβε τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος μετά τη διακομιδή του Λοχαγού Ανδρεάδη. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θα πληροφορηθεί ότι το Ι/35 Τάγμα στερείται Ταγματάρχη τις απογευματινές ώρες. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν αποκατέστησε σύνδεσμο και επικοινωνία με τους Λοχαγούς που ανέλαβαν διαδοχικά τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος και δεν έθεσε το εν λόγω Τάγμα υπό τις διαταγές του, όπως προέβλεπε η εντολή που του ανατέθηκε από την IV Μεραρχία.

• Απουσιάζει επίσης από την Έκθεση Πλαστήρα οποιαδήποτε ουσιώδης πληροφορία για τη γενική κατάσταση του Ι/35 Τάγματος, δηλαδή για τη δύναμη και τη διάταξη του Τάγματος, τις απώλειες, τις απαιτήσεις για αναχορηγία πυρομαχικών και τα λοιπά προβλήματα που αντιμετώπιζε. Μία μόνο αναφορά υπάρχει στην Έκθεσή Πλαστήρα και αυτή αφορά το «καταπεπτωκός ηθικό» του Τάγματος, περί του οποίου θα αναφερθούμε στη συνέχεια.

• Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ενώ βρίσκεται στο Καλετζίκ και διαθέτει πλέον πανοραμική παρατήρηση του πεδίου της μάχης δυτικά του Καλετζίκ μέχρι και τους Βράχους του Καγιαντιμπί, ουδεμία πληροφορία σημειώνει στην Έκθεσή του για τις Τουρκικές δυνάμεις που από την περιοχή του υψώματος Καραθανάση κινούνται επιθετικά προς το Καλετζίκ και προς τα υψώματα που υπέρκεινται της χαράδρας Ακ Ντερέ. Σχετικά βλέπε φωτογραφία 22 παραπάνω.

• Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ουδεμία πληροφορία σημειώνει στην Έκθεσή του για τις εχθρικές δυνάμεις που βρίσκονται στην περιοχή από το ύψωμα Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710) μέχρι το Μαύρο Βράχο και πίσω μέχρι το ύψ. Μπέη τεπέ, όπου σύμφωνα με την Τουρκική ΔΙΣ ήταν αναπτυγμένα 8 Τάγματα Πεζικού (βλέπε Μέρος ΙΙβi, σχεδιάγραμμα 8 και σχεδιάγραμμα 14 του παρόντος κειμένου). Οι δυνάμεις αυτές έχουν καταλάβει τα υψώματα Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ τεπέ και το Μαύρο Βράχο και εναντίον τους θα πρέπει να αντεπιτεθεί  για να ανακαταλάβει τις απολεσθείσες θέσεις του Κ.Α. Καμελάρ. Επομένως η περιοχή που αναφέραμε θα έπρεπε να αποτελέσει αντικείμενο λεπτομερούς αναγνώρισης του Συνταγματάρχη Πλαστήρα προκειμένου να καταστρώσει το σχέδιο της αντεπίθεσης. Σχετικά βλέπε φωτογραφία 23.

Η απουσία οποιασδήποτε, έστω και ελάχιστης, αναφοράς στην Έκθεση Πλαστήρα στα παραπάνω ουσιώδη ζητήματα, οδηγεί αβίαστα στην υποψία ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ουδέποτε ανέβηκε στο Καλετζίκ. Στο ίδιο συμπέρασμα οδηγεί και το ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ουδεμία απόφαση έλαβε από την αναγνώριση που εκτέλεσε στο Καλετζίκ, τουλάχιστον για να βελτιώσει την κατάσταση των αμυνομένων. Η αναφορά του στο «λίαν καταπεπτωκός ηθικό» των αμυνομένων του επέβαλε να αντικαταστήσει αμέσως το Ι/35 Τάγμα με το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων του Ταγματάρχη Τσιρώνη όταν αυτό θα έφθανε στην τοποθεσία, αφού το ΙΙ/42 Τάγμα το εγκατέστησε από το ύψωμα 1535 μέχρι τους βράχους του Καγιαντιμπί. Αλλά τέτοια απόφαση δεν υπάρχει. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θα αποφύγει να αποσύρει το Ι/35 Τάγμα από τα χαρακώματα του Καλετζίκ μέχρι το τέλος της μάχης, μολονότι ουδεμία εμπιστοσύνη διέθετε στο αξιόμαχο του Τάγματος, όπως αναφέρει στην Έκθεσή του.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θα αναφέρεται συνεχώς με μειωτικούς χαρακτηρισμούς για το Ι/35 Τάγμα και το αξιόμαχό του και δεν θα έχει κανένα καλό λόγο για αυτό το Τάγμα που παρά τον καταπελτισμό του Τουρκικού Πυροβολικού και παρά τις μεγάλες απώλειες που είχε υποστεί σε αξιωματικούς και οπλίτες συνέχιζε να παραμένει ακλόνητο στις θέσεις του. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας, χωρίς να το αντιλαμβάνεται, θα αναφέρει συνεχώς στην έκθεσή του ότι το Ι/35 Τάγμα, επί του οποίου «ουδεμία εμπιστοσύνη διέθετε», συνέχιζε να βρίσκεται στα χαρακώματα του Καλετζίκ και να διεξάγει την αμυντική μάχη. Σε κάθε περίπτωση, οι αναφορές του Πλαστήρα για την κατάσταση του ηθικού και του αξιόμαχου του Ι/35 Τάγματος είναι άδικες και ανέντιμες. Σίγουρα η μαχητική ικανότητα του Ι/35 Τάγματος είχε μειωθεί δραματικά λόγω της απώλειας των ηγητόρων του, των μεγάλων απωλειών του σε αξιωματικούς και οπλίτες, καθώς και της συνεχιζόμενης έκθεσής του στο βομβαρδισμό του Τουρκικού Πυροβολικού. Παρά ταύτα το Ι/35 Τάγμα την 8η ώρα είχε κατορθώσει να καθηλώσει προ της δεύτερης αμυντικής γραμμής του Καλετζίκ την 5η Τουρκική Μεραρχία και από την 9η ώρα αντιμετώπιζε και την επίθεση της 11ης Μεραρχίας που κατευθυνόταν από την περιοχή του υψώματος Καραθανάση προς το ύψωμα 1687 και δεχόταν τα πυρά της «Πυροβολαρχίας Ραυτόπουλου». Και αυτή είναι η πραγματικότητα. Το Καλετζίκ, που αποτελούσε τον κύριο σπόνδυλο του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας, παρέμεινε υπό την κατοχή των Ελληνικών όπλων μέχρι τη 12η ώρα χάρη στην αυτοθυσία των ανδρών του κατακερματισμένου Ι/35 Τάγματος.

Για να μπορεί να εκφράσει κάποιος τόσο μειωτικές κρίσεις για μία Μονάδα που είχε χάσει το μείζον της μάχιμης δύναμης της και συνέχιζε να μάχεται υπό το πυρ 54 Τουρκικών πυροβόλων, θα έπρεπε και ο ίδιος να είχε αντιμετωπίσει ανάλογη κατάσταση και να είχε ανταπεξέλθει ικανοποιητικά. Αλλά μέχρι τη 13η Αυγούστου 1922 καμία απολύτως Ελληνική Μονάδα δεν είχε βρεθεί σε ανάλογη κατάσταση με αυτή που αντιμετώπιζε το Ι/35 Τάγμα και κατόπιν τούτου στο Ι/35 Τάγμα και τους γενναίους άνδρες του αρμόζουν μόνο έπαινοι. Τα όποια προβλήματα λιποψυχίας παρουσιάστηκαν δεν μπορούν να αμαυρώσουν την γενική εικόνα.

12. Σχολιασμός της ακόλουθης αναφοράς στην Έκθεση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα:

«Κατόπιν αιτήσεως μας αποστέλλεται παρά της Μεραρχίας μία διλοχία του 11ου Συν/τος υπό τον λοχαγόν Κόκκινον επί του Κέντρου αντιστάσεως Καμελάρ. Το ηθικόν των ανδρών της διλοχίας ήτο πολύ καλόν και επ΄ αυτών στηρίζομεν την αντί πάσης θυσίας τήρησιν του Κέντρου τούτου.».

Η εν λόγω αναφορά παρουσιάζει τα εξής πολλά και σοβαρά προβλήματα:

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας με βάση τα αναφερόμενα στην Έκθεσή του μέχρι και την άνοδό του στο Καλετζίκ –μετά τη 1030 ώρα- δεν γνωρίζει κάτι σχετικό περί της διάθεσης του 2ου Τάγματος του 11ου Συντάγματος στο Κ.Α. Καμελάρ. Οι διαταγές του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας που έλαβε δεν περιείχαν καμία πληροφορία για αυτό το ζήτημα. Από την άλλη με κατεστραμμένες τις τηλεφωνικές γραμμές, όπως αναφέρει ο ίδιος στην Έκθεσή του, ήταν αδύνατο αφ’ ενός μεν να το πληροφορήθηκε από την IV Μεραρχία ή το Α΄ Σώμα Στρατού και αφ’ ετέρου δε να υποβάλει οποιοδήποτε αίτημα στο Σώμα και τη Μεραρχία περί της διάθεσης του αναφερόμενου Τάγματος. Αλλά και επί του Καλετζίκ που έφθασε ήταν αδύνατο να επικοινωνήσει με το Σώμα και τη Μεραρχία τηλεφωνικά. Ο ίδιος αναφέρει στην Έκθεσή του ότι οι τηλεφωνικές επικοινωνίες αποκαταστάθηκαν τη 13η ώρα περίπου.

Όπως αναφέρθηκε στο Μέρος ΙΙα του κειμένου κατόπιν διαταγής της IV Μεραρχίας, που εκδόθηκε τη 0615 ώρα, διατέθηκε στο 35ο Σύνταγμα Πεζικού το 2ο Τάγμα του 11ου Συντάγματος Πεζικού (ΙΙ/11 Τάγμα Πεζικού) και όχι Διλοχία. Το ΙΙ/11 Τάγμα τέθηκε σε κίνηση τη 0630 ώρα για να μεταβεί στον Υποτομέα Καλετζίκ. Την 7η ώρα και ενώ βρισκόταν εν κινήσει, διατάχθηκε από το διοικητή του 35ου Συντάγματος να ανέλθει στο Κ.Α. Καμελάρ, να αναλάβει υπό τη διοίκησή του το Ι/35 Τάγμα και να αντεπιτεθεί για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Σ.Σ. Μπέλμα. Η διαταγή επαναλήφθηκε και τη 0820 ώρα. Επίσης ο διοικητής της IV Μεραρχίας στην Έκθεση Πεπραγμένων του επιβεβαιώνει ότι επί του Κ.Α. Καμελάρ έφθασε ολόκληρο το ΙΙ/11 Τάγμα, αναφέροντας «Δια το Κ.Α. Κισλαντζίκ υπήρχεν η υπολειπομένη δύναμις του ΙΙΙ Τάγματος του 11ου Συντάγματος παρά τα ερείπια του χωρίου Κισλαντζίκ, όπου τούτο είχε μετασταθμεύσει από πρωίας προς αντικατάστασιν του εις Κ.Α. Καμελάρ αχθέντος ΙΙ/11ου». Επίσης και ο διοικητής του 35ου Συντάγματος που από το παρατηρητήριο του βορείως του χωριού Κιουτσούκ Καλετζίκ έβλεπε τη μάχη που διεξαγόταν στη δεύτερη γραμμή του Καλετζίκ αναφέρει στην Έκθεσή Πεπραγμένων του: «Μέχρι της 14ης ώρας η κατάστασις παρέμενε πάντοτε η αυτή. Το εν Καμελάρ Τάγμα ενισχυθέν και υπό του Τάγματος του 11ου Συν/τος εμάχετο απεγνωσμένως και λυσωδώς κρατούν καθηλωμένον τον εχθρόν.».

Η αναφορά στην Έκθεση Πλαστήρα ότι  «κατόπιν αιτήσεως μας αποστέλλεται παρά της Μεραρχίας μία διλοχία του 11ου Συν/τος …» δεν προσδιορίζει το που βρισκόταν η κατ’ αυτόν «Διλοχία». Σε κάθε περίπτωση το «αποστέλλεται» δεν σημαίνει ότι ή «Διλοχία» βρισκόταν επί του Κ.Α. Καμελάρ και ότι ο Πλαστήρας συναντήθηκε με το διοικητή της. Αν τον συναντούσε δεν θα μιλούσε στην Έκθεσή του για «Διλοχία του 11ου Συντάγματος υπό τον Λοχαγόν Κόκκινον» όταν όπως προσδιορίσαμε στην προηγουμένη παράγραφο η IV Μεραρχία και το 35ο Σύνταγμα διέταξαν να ανέλθει στο Κ.Α. Καμελάρ το ΙΙ/11 Τάγμα που διοικούνταν από τον Ταγματάρχη Μιχαήλ Κόκκινο και επιβεβαιώνουν ότι αυτό ανήλθε και εντάχθηκε στο διεξαγόμενο αγώνα.

Όπως επίσης αναφέραμε στο Μέρος ΙΙβi ο Έφεδρος Ανθυπασπιστής Πεζικού Πολύδωρας Παναγιώτης που υπηρετούσε στην 3η Διμοιρία του 7ου Λόχου του 2ου Τάγματος του 11ου Συντάγματος στην κατάθεση του στην Ανακριτική Επιτροπή υπό το Στρατηγό Μαζαράκη αναφέρει ότι «ελάβομεν την διαταγήν, το τάγμα μας ν’ αναχωρήση διά την πρώτην γραμμήν και τεθή υπό τας διαταγάς του 35ου Συν/τος εις Τομέα Καλετζίκ εισήλθομεν εντός των χαρακωμάτων περί την 12ην περίπου π.μ».

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ουδεμία αναφορά σημειώνει στην Έκθεσή του για την ώρα εισόδου του ΙΙ/11 Τάγματος Πεζικού στη μάχη, για το αν αποκατέστησε επικοινωνία με το διοικητή του και αν τον έθεσε υπό τις διαταγές του, για αν τον διέταξε να αναλάβει και τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος, για τον τομέα ευθύνης που του ανέθεσε στη γραμμή μάχης του Καλετζίκ και τέλος αν του έδωσε κάποια διαταγή σχετικά με τη διεξαγωγή του αμυντικού αγώνα. Στην Έκθεση Πλαστήρα το ΙΙ/11 Τάγμα θα παραμείνει απών μέχρι τη 1830 ώρα, αλλά θα το θυμηθεί και πάλι ως Διλοχία, με το διοικητή της αυτή τη φορά να είναι Ταγματάρχης.

Από αναφορά στην Έκθεσή Πλαστήρα σχετικά με έγγραφη διαταγή που έδωσε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας την 20η ώρα στο διοικητή του 3ου Λόχου Ευζώνων, Λοχαγό Γεωργουσόπουλο, να αναλάβει και τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος επειδή αυτό στερούταν Ταγματάρχη, προκύπτει ότι ο διοικητής του ΙΙ/11 Τάγματος Ταγματάρχης Κόκκινος δεν είχε αναλάβει τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος όπως προέβλεπε η διαταγή που έλαβε από το διοικητή του 35ου Συντάγματος. Επίσης προκύπτει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μέχρι την 20η ώρα δεν είχε αντιληφθεί ότι το Ι/35 Τάγμα στερούταν Ταγματάρχη, πράγμα που παραπέμπει ότι σε ουδεμία επαφή εξ όψεως ή δια τηλεφώνου είχε έρθει μέχρι τη 14η ώρα με τον εκτελούντα χρέη διοικητή του Ι/35 Τάγματος Λοχαγό Ανδρεάδη και μετά τη 14η ώρα με το Λοχαγό Λάζαρο Βογιώτη που ανέλαβε τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος, λόγω της διακομιδής του Λοχαγού Ανδρεάδη.

Η αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ότι «το ηθικόν των ανδρών της διλοχίας ήτο πολύ καλόν και επ΄ αυτών στήριζε την αντί πάσης θυσίας τήρησιν του Κέντρου τούτου» παραπέμπει στο ότι ο Πλαστήρας είχε διαχωρίσει το Κ.Α. Καμελάρ σε δύο τμήματα. Αυτό του Καλετζίκ την τύχη του οποίου εμπιστεύτηκε στη «διλοχία» υπό το «Λοχαγό» Κόκκινο και σε αυτό από το άκρο δεξιό της IV Μεραρχίας μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί που εγκατέστησε το Απόσπασμά του. Θεωρώ όμως ότι αυτή ήταν μία εγγραφή που συμπεριελήφθη στην Έκθεση για να δικαιολογήσει τη μη εγκατάσταση του Αποσπάσματος Πλαστήρα στο Καλετζίκ. Με άλλα λόγια η αναφερόμενη εγγραφή λέει ότι στο Καλετζίκ υπήρχε μία δύναμη ικανή να το τηρήσει υπό την κατοχή της … και δεν χρειαζόταν να ανέβουν και οι Εύζωνοι. Πλην όμως αυτό δεν ισχύει. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ακόμη και μετά την καταστροφή, αλλά και αυτοί που συμμετείχαν στη σύνταξη της Έκθεσής του, δεν είχαν μάθει ακόμη ότι επί του Καλετζίκ είχε διατεθεί ολόκληρο το ΙΙ/11 Τάγμα υπό τον Ταγματάρχη και όχι Λοχαγό Κόκκινο. Επιπλέον όπως σημειώσαμε στην προηγούμενη παράγραφο ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν είχε θέσει το Ι/35 Τάγμα υπό τις διαταγές του Ταγματάρχη Κόκκινου ώστε να θεωρηθεί ότι την ευθύνη της άμυνας του Καλετζίκ την είχε αναθέσει στον εν λόγω Ταγματάρχη.

Στην πραγματικότητα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε διαχωρίσει το Κ.Α. Καμελάρ σε δύο τμήματα. Το άνω που ήταν οι άλλοι και το κάτω που ήταν οι δικοί του. Πάνω γίνεται η σφαγή και κάτω διεξάγεται ένας αγώνας τριβής. Το τι ακριβώς γίνεται πάνω στο Καλετζίκ δείχνει να μην ενδιαφέρει ιδιαίτερα το Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Μόνο και μόνο ότι δεν γνωρίζει τους διοικητές των δύο Ταγμάτων που μάχονται στο Καλετζίκ, ότι το Ι/35 Τάγμα στερείται Ταγματάρχη και Λοχαγών και ότι στο Καλετζίκ δεν υπάρχει κάποια διλοχία του ΙΙ/11 Τάγματος, αλλά ολόκληρο το ΙΙ/11 Τάγμα, είναι αρκετά στοιχεία για να δείξουν το βαθμό ενδιαφέροντος του Συνταγματάρχη Πλαστήρα για την άμυνα του Καλετζίκ. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θα πληροφορηθεί μόλις την 8η βραδινή ώρα ότι το Ι/35 Τάγμα στερούταν Ταγματάρχη και θα διατάξει το διοικητή του 3ου Λόχου Ευζώνων Λοχαγό Γεωργουσόπουλο να αναλάβει τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος.

13. Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος δεν μετέβη στο Καλετζίκ προς ενημέρωση του Πλαστήρα

Ο Πλαστήρας αναφέρει ότι επί του Καμελάρ δεν βρισκόταν ο διοικητής του 35ου Συντάγματος για να τον ενημερώσει, όπως προέβλεπε η διαταγή της Μεραρχίας, αλλά ότι κατόπιν επιμόνων αιτήσεων του απέστειλε τον υπασπιστή του. Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος παραδέχεται ότι δεν μετέβη στο Κ.Α. Καμελάρ και ότι έστειλε τον Υπασπιστή του Λοχαγό Πίπερο για να ενημερώσει τον Πλαστήρα και ότι ο Υπασπιστής του συνάντησε τον Πλαστήρα ύστερα από πολλές ώρες αναζήτησης περί την περιοχή του Καγιαντιμπί.

Στη σχολιαζόμενη αναφορά του Πλαστήρα προξενεί εντύπωση ότι ο υπασπιστής του 35ου Συντάγματος εστάλη «κατόπιν επιμόνων αιτήσεών του». Οπωσδήποτε γεννάται το ερώτημα για το πώς έστειλε τις επίμονες αιτήσεις του με τις τηλεφωνικές επικοινωνίες εκτός λειτουργίας.

Εν πάση περιπτώσει ο διοικητής του 35ου Συντάγματος όφειλε να εκτελέσει τη διαταγή της IV Μεραρχίας και να μεταβεί στο Καλετζίκ για να ενημερώσει το Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Σε περίπτωση που για αντικειμενικούς λόγους κωλυόταν έπρεπε να πάρει την έγκρισή της Μεραρχίας για να μη μεταβεί στο Καλετζίκ. Kατά την άποψη του γράφοντος κωλυόταν δεδομένου ότι είχε και την ευθύνη του Πριονοειδούς Βράχου, του έτερου ζωτικού εδάφους της IV Μεραρχίας. Ανεξάρτητα τούτου ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν μπορεί να επικαλείται το γεγονός ότι δεν ενημερώθηκε από το διοικητή του 35ου Συντάγματος για να δικαιολογήσει τις δικές του παραλείψεις. Ήταν αξιωματικός που διέθετε μακρά πολεμική εμπειρία και δεν είχε ανάγκη ενημερώσεων για να αντιληφθεί την τακτική κατάσταση που επικρατούσε στο Καλετζίκ.

14. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εγκαθιστά τον Σταθμό Διοικήσεώς του στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ και όχι επί του Καλετζίκ όπως προέβλεπε η εντολή που του ανατέθηκε από την IV Μεραρχία

Η εντολή που δόθηκε από την IV Μεραρχία στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα επέβαλε την εγκατάσταση του Σταθμού Διοικήσεώς του στη θέση του Σταθμού Διοικήσεως του Ι/35 Τάγματος, ήτοι επί του Καλετζίκ. Σχετικά βλέπε στο σχεδιάγραμμα 13 του Μέρους ΙΙβi το τμήμα του σχεδιαγράμματος του αμυντικού τομέα του Κ.Α. Καμελάρ όπου παρά το ύψωμα 1685 σημειώνεται η θέση του Σταθμού Διοικήσεως του αναφερόμενου Κ.Α..

«… ώρα 8η. Αρ. Ε.Π. 5414/1291/3 Διαταγή Επιχειρήσεων. … το Απόσπασμα Πλαστήρα τίθεται υπό τας διαταγάς μου. Τάγμα του 5/42 Συν/τος μετά της Διοικήσεως του Συν/τος και Πυρ/χίας δια Μοναστίρ Ντερέ θα ανέλθη επί του Καμελάρ Νταγ όπου η Διοίκησις του ομονύμου Κέντρου αντιστάσεως. … »

Το σκοπό της εγκατάστασης του Σταθμού Διοικήσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Καλετζίκ τον έχουμε ήδη αναφέρει. Η IV Μεραρχία επιζητούσε την ισχυρή κατοχή του Καλετζίκ που αποτελούσε το σημαντικότερο έδαφος τακτικής σημασίας του αμυντικού τομέα της και για αυτό το σκοπό είχε διατάξει να συγκεντρωθούν στο στενό μέτωπο της δεύτερης γραμμής του Καλετζίκ, πλέον του Ι/35 Τάγματος, το ΙΙ/11 Τάγμα, ένα Τάγμα Ευζώνων και μία Πυροβολαρχία. Η IV Μεραρχία έθετε τις παραπάνω δυνάμεις υπό τη διοίκηση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα και απαιτούσε να αναλάβει ο ίδιος προσωπικά τη διεύθυνση της μάχης στο Καλετζίκ δια της επί τόπου παρουσίας του. Η πτώση του Καλετζίκ σήμαινε και την κατάρρευση του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας, όπως και τελικά συνέβη.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας παρά την εντολή που έλαβε εγκατέστησε το Σταθμό Διοικήσεώς του στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ, δηλαδή σε απόσταση 1.000 μέτρων περίπου από το άκρο δεξιό της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ και 200 μέτρα χαμηλότερα, πράγμα που σημαίνει ότι από τη θέση που βρισκόταν δεν διέθετε εποπτεία της κύριας μάχης που διεξαγόταν στο Καλετζίκ. Τα περί της εγκατάστασης του Σταθμού Διοικήσεώς του στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ τα αναφέρει ο ίδιος στην Έκθεσή του: «Περί την 12ην και 30΄ ώραν αφικνείται εις τον Σταθμόν Διοικήσεως του ημετέρου Αποσπάσματος (αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ) το 1ον Τάγμα Τσιρώνη μετά της Πυροβολαρχίας Τούντα».

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εγκαθιστώντας το Σταθμό Διοικήσεώς του στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ, παραιτήθηκε πρακτικά και της διεύθυνσης της μάχης που διεξαγόταν στο Καλετζίκ.

15. Η «πανικόβλητη φυγή» του 3/35 Λόχου παίρνει επικές διαστάσεις

Τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα σχετικά με την φυγή του 3/35 Λόχου με επικεφαλής της φυγής τον διοικητή του Λόχου και (τους) τέσσερις αξιωματικούς του, την επαναφορά του στις θέσεις του από τον Υπασπιστή του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και την αντικατάστασή του στη συνέχεια από Λόχο του 1ου Τάγματος Ευζώνων, είναι εξαιρετικά προβληματικά. Ακολουθεί η σχετική αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στην έκθεσή του:

«Περί την 12η ώραν ο Υπασπιστής ημών, αναμένων την άφιξιν του ετέρου Τάγματος του Συν/τος παρά την έναρξιν της χαράδρας Μοναστίρ Ντερέ αντιλαμβάνεται ότι ο Διοικητής του 3ου Λόχου του 35ου Συν/τος, ευρισκομένου δυτικώς του Σ. Στηρίγματος Καλετζίκ μετά 4 αξιωματικών του λόχου, επί κεφαλής απάντων των ανδρών των, κατέρχονται πανικόβλητοι εκ των θέσεών των … με κατεύθυνσιν προς Έρικμαν με την ψευδή δικαιολογίαν … ότι ο λόχος εστερείτο φυσιγγίων ενώ έβλεπε τις εις την θέσιν Διοικήσεως του λόχου σωρείαν κιβωτίων φυσιγγίων.»

Τα προβλήματα στην παραπάνω αναφορά είναι τα εξής:

• Στο ότι μετά από μάχη 7 ωρών ο 3/35 Λόχος διέθετε 5 ακόμη αξιωματικούς, δηλαδή τη προβλεπόμενη δύναμη αξιωματικών από τους πίνακες συνθέσεως, και ότι όλοι οι αξιωματικοί έστρεψαν την πλάτη στον εχθρό. Υπόψη ότι μέχρι εκείνη την ώρα το Ι/35 Τάγμα είχε χάσει το διοικητή του και 3 Λοχαγούς.

• Στην τοπογραφία του χώρου. Ο 3/35 Λόχος ήταν ταγμένος σύμφωνα με την αναφορά του Λοχαγού Ανδρεάδη, αλλά και την Έκθεση Πλαστήρα, στο άκρο δεξιό της παράταξης του Ι/35 Τάγματος (βλέπε σχεδιάγραμμα 7 Μέρους ΙΙβi). Επομένως και η θέση διοικήσεως του Λόχου θα βρισκόταν λίγο πιο πίσω από τη γραμμή μάχης. Η αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ όπου περίμενε ο Υπασπιστής την άφιξη του 1ου Τάγματος Ευζώνων βρίσκεται σε υψόμετρο 1470 μέτρων περίπου και σε απόσταση 1000 μ. από τη θέση  που ήταν ταγμένος ο 3/35 Λόχος. Κατόπιν τούτων είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το πώς ο Υπασπιστής του 5/42 Σ.Ε. έβλεπε το σωρό με τα κιβώτια των φυσιγγίων στη θέση διοικήσεως του 3/35 Λόχου, όταν στην περιοχή που εκτιμάται ότι ήταν εγκατεστημένος ο 3/35 Λόχος δημιουργείται ένα πλάτωμα που δεν επιτρέπει την παρατήρηση του χώρου πίσω από τη γραμμή των χαρακωμάτων από παρατηρητή που βρίσκεται στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ. Η αναφερόμενη περιγραφή γίνεται αντιληπτή από τις φωτογραφίες των κειμένων ΙΙα και ΙΙβi και ειδικά τη φωτογραφία 20 που έχει ληφθεί από την περιοχή που εκτιμώ ότι ήταν εγκατεστημένος ο 3/35 Λόχος.

• Στα όσα αναφέρει για τον 3/35 Λόχο του ο διοικητής του 35ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχης Ι. Παπαπαναγιώτου σε επιστολή του που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΣΚΡΙΠ στις 8 Ιουλίου 1924 σε απάντηση των αναφερομένων στην Έκθεση Πλαστήρα:

«ο 3ος λόχος του 35ου Συν/τος αφήκε επί του Καμελάρ νεκρούς τον ανθυπολοχαγόν του Βούρον Αλκ. και τον ανθυπασπιστήν του Παπαδάκην Δ. απεκόμισε δε τραυματίαν τον ανθυπασπιστήν του Αγγελόπουλον. Επίσης έσχεν ικανόν αριθμόν νεκρών και τραυματιών οπλιτών επί του υπ’ αρ. 1 Σ.Σ. Κατσίμπαλη όπερ υπεστήριζεν. Αν ο Πλαστήρας αντελήφθη ως λέγει τον διοικητήν του 3 λόχου εφ. Υπολ. Σπανδάγον Νικ. κακώς ενεργούντα ή αδρανούντα, ώφειλε να επέμβη αμέσως κατ’ εκείνην την στιγμήν και να ενεργήση αναλόγως μετά ταύτα ως υπεύθυνος διοικητής των επί του Καμελάρ δυνάμεων. Αλλ’ ο Πλαστήρας εκράτησε και το μικροεπεισόδιον εκείνο, αν αληθεύη, ως όπλον ίνα το χρησιμοποιήση κατόπιν επισήμως εν τη εκθέσει του, δυσφημών το Σύνταγμά μου.»

• Στα αναφερόμενα στο βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού «Νίκος Βασιλικός, Το Ημερολόγιο της Μικρασιατικής Εκστρατείας» η συγγραφή του οποίου στηρίζεται στο ημερολόγιο του πατέρα του, Νίκου Βασιλικού,  που ήταν στρατιώτης του 3/35 Λόχου. Το εν λόγω βιβλίο έχει τη μορφή ιστορικού μυθιστορήματος και γράφτηκε πολλές δεκαετίες μετά τα ιστορικά γεγονότα στα οποία αναφέρεται, και ασφαλώς είναι επηρεασμένο από τις προσωπικές απόψεις του συγγραφέα, συνεπώς δεν μπορεί να θεωρηθεί ιστορικό τεκμήριο. Εν τούτοις, παρουσιάζει ενδιαφέρον για το παρόν κείμενο επειδή αφ’ ενός μεν επιβεβαιώνει τα αναφερόμενα από τον διοικητή του 35ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχη Ι. Παπαπαναγιώτου για τις απώλειες του 3ου Λόχου του 35ου Συντάγματος, αφ’ ετέρου δε (επειδή) διαψεύδει -εμμέσως πλην σαφώς- τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα τόσο για την εγκατάλειψη των φυλακίων χωρίς η δύναμη αυτών να πιεστεί από τον εχθρό όσο και για την άτακτη φυγή όλης της δύναμης του 3ου Λόχου με επικεφαλής τον διοικητή του Λόχου και τους αξιωματικούς του:

«Ο διοικητής του Λόχου υπολοχαγός Σπανδάγος, περίφροντις και νευρικός βηματίζει ανήσυχος στην κατασκήνωσή μας που είναι 250 μέτρα πίσω από τα χαρακώματα της πρώτης γραμμής … Ότε απότομον συγκλονιστικόν barrage βαρέος πυροβολικού ανατρέπει τα πάντα. … Αντιλαλούν φρικιαστικώς αι χαράδραι του Καλετζίκ … Βομβαρδίζονται καταιγιστικώς τα χαρακώματα, αι εφεδρείαι, αι θέσεις του πυροβολικού μας. Τα χαρακώματα ανασκάπτονται, τα συρματοπλέγματα υφίστανται τεράστια ρήγματα … Μετά δεκάλεπτον αγώνα κλονίζεται το 5ον Φυλάκιον του Λόχου μας, αναγκασθέν να αποσυρθεί κατόπιν της υποχωρήσεως ολοκλήρου του τάγματός μας. Ο διοικητής του Φυλακίου ανθυπασπιστής Παπαδάκης καθώς και οι περισσότεροι άνδρες πίπτουν μαχόμενοι. … Ο Λόχος και γενικώς η παράταξίς μας πιέζεται δεινώς και εις την δευτέραν γραμμήν αμύνης. … Η κατάστασις περιέρχεται εις κρίσιμον σημείον, ότε καταφθάνει … ο ηρωικός Πλαστήρας. … Καθ’ οδόν περισυλλέγει τους φυγάδας τους Συντάγματός μας … Τα υπολείμματα του Λόχου μας συγκεντρούμενα τίθενται υπό τας διαταγάς του Πλαστήρα και παραμένουν εν εφεδρεία όπισθεν εδαφικής πτυχώσεως εις απόστασιν 500 περίπου μέτρων από της γραμμής των μαχομένων. … Υφιστάμεθα τρομακτικάς απωλείας διαρκώς κατατριβόμενοι. Εκ των φίλων μου φονεύονται ο ανθυπασπιστής Αγγελόπουλος, Κυριαζής, Μαυρουδής, Κρυσταλλίδης, Παριανός, Δαγλαρίας, Γαρουφαλίδης και άλλοι. Ο Λόχος μου καθ’ όλην την ημέραν είχε εκτός μάχης περί τους 85. …».

Το βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού μολονότι εκτοξεύει τον Πλαστήρα στον Όλυμπο, διαψεύδει στις σελίδες 179 και 180 τα αναφερόμενα στην Έκθεση του περί της φυγής σύσσωμου του 3ου Λόχου με επικεφαλής τον διοικητή του και τους αξιωματικούς του. Πολύ απλά, από τον 3ο Λόχο κάποιοι εγκατέλειψαν τις θέσεις τους. Δυστυχώς, οι φυγάδες δεν έλειψαν από κανέναν στρατό, ούτε και από το Σύνταγμα Ευζώνων του Πλαστήρα. Αναφέρει ακόμη ότι ο 3/35 Λόχος είχε περί τους 85 άνδρες εκτός μάχης. Δηλαδή το μισό της δύναμης του Λόχου. Η άποψή μου είναι ότι ο Πλαστήρας επιδιώκει με τα αναφερόμενα στην Έκθεση του να μειώσει τη συνεισφορά του Ι/35 Τάγματος στη μάχη που δινόταν επί του Καλετζίκ και να μείνει το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων ως μόνος ηρωικός και ακλόνητος υπερασπιστής του εν λόγω υψώματος, όπως αναφέρουν οι βιογράφοι του Πλαστήρα, μολονότι αυτό δεν είναι αληθές.

Σε κάθε περίπτωση οι τεράστιες απώλειες που είχε ο 3/35 Λόχος, ως επίσης και ο αποδεκατισμός του 1ου Λόχου στη θέση Μάτι, αλλά και γενικά οι μεγάλες απώλειες του Ι/35 Τάγματος αποδεικνύουν το πόσο επιτακτική ήταν η ανάγκη αντικατάσταση του Τάγματος τούτου από τα Τάγματα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. Το αναφερόμενο γεγονός της φυγής του 3/35 Λόχου, όσο και αν είναι καταδικαστέο, αναδεικνύει τα εξής κρίσιμα ζητήματα.

• Η μη εκτέλεση από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα της εντολής που του ανατέθηκε είχε δυσμενείς συνέπειες στη διεξαγωγή της αμυντικής μάχης. Απέφυγε να ανεβάσει το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων στο Καλετζίκ και να αντικαταστήσει δι’ αυτού τα μάλλον καταπονημένα τμήματα του Ι/35 Τάγματος και στη συνέχεια έγινε κατήγορος των ανδρών που καλυπτόμενοι πίσω από φυσικά προκαλύμματα, όπως αναφέρει ο ο διοικητή του Ι/42 Τάγματος Ταγματάρχης Τσιρώνης, δεν άντεξαν το συνεχιζόμενο καταπελτισμό του Τουρκικού Πυροβολικού που αραίωνε συνεχώς τις τάξεις τους.

• Η μη ύπαρξη ισχυρής οχύρωσης, και ειδικά σκεπάστρων προστασίας, είχε σαν αποτέλεσμα την πρόκληση πολύ μεγάλων απωλειών στο προσωπικό, που ανέρχονταν σε πλέον του 50% περίπου της μάχιμης δύναμης του Ι/35 Τάγματος, με αποτέλεσμα την πτώση του ηθικού. Και τότε και ειδικότερα σήμερα αποδεικνύεται ότι χωρίς την ύπαρξη σοβαρών μέτρων κάλυψης και προστασίας δεν μπορεί να διεξαχθεί αμυντικός αγώνας με αξιώσεις νίκης. Αργά ή γρήγορα οι αμυνόμενοι θα καταρρεύσουν. Καμία δύναμη δεν μπορεί να παραμείνει επί μακρόν ακάλυπτη στα εχθρικά πυρά.

16. Η απαξίωση του ηρωικού αγώνα του 1ου Τάγματος του 35ου Συντάγματος Πεζικού – ο ρόλος των βιογράφων και αγιογράφων του Πλαστήρα.

Οι απαξιωτικές αναφορές του Πλαστήρα για το Ι/35 Τάγμα —που θα παραμείνει μαχόμενο επί των χαρακωμάτων του Καλετζίκ μέχρι την επομένη— θα συνεχίσουν να εκτοξεύονται σε κάθε ευκαιρία χωρίς να υπάρχει αντίλογος, αφού ένα σημαντικό μέρος των αξιωματικών του Τάγματος έπεσε επί του πεδίου της μάχης, τους δε λοιπούς (τραυματίες ή διασωθέντες) κανένας δεν τους κάλεσε για να «μαρτυρήσουν» για αυτά που είδαν και βίωσαν στο Κ.Α. Καμελάρ στις 13 και 14 Αυγούστου 1922. Πιθανόν κάποιοι να επιδίωξαν μετά το 1922 να διαγραφεί από την ιστορική μνήμη η συνεισφορά του Ι/35 Τάγματος Πεζικού στη μάχη που διεξήχθη στο Κ.Α. Καμελάρ, για τους λόγους που ο καθείς μπορεί να αντιληφθεί.

Σε αυτό το σημείο είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να δούμε το πώς γράφεται η ιστορία από τους βιογράφους του Πλαστήρα, αλλά και από άγνωστους στο ευρύ κοινό στρατιωτικούς:

Από τον βιογράφο του Πλαστήρα Κώστα Χατζηαντωνίου:

«… Ο Πλαστήρας έφθασε στη δεύτερη γραμμή στις 10 το πρωί ολομόναχος για να διαπιστώσει ότι τα ορύγματα ήταν άδεια, είχε εγκαταληφθεί και αυτή. … Ο Συνταγματάρχης Παπαπαναγιώτου από τον οποίο ο Πλαστήρας θα λάμβανε πληροφορίες για την κατάσταση, είχε εξαφανιστεί ενώ το 35ο Σύνταγμα είχε αποσυντεθεί. … Την κρίσιμη στιγμή, περί τις 12:00 αφίχθη και το Ι/42 Τάγμα (Τσιρώνης) του οποίου η μέχρις εσχάτων άμυνα στο ύψωμα 1310 όπως και η αντίσταση του Λόχου Γεωργουσόπουλου στο ύψωμα Κατσίμπαλη υπήρξαν από τις πιο μεγαλειώδεις στιγμές της τριετούς εκστρατείας.»

Σχόλιο:

Ο διοικητής του 1ου Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχης Τσιρώνης δηλώνει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν προηγήθηκε του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων για να ανέλθει στο Κ.Α. Καμελάρ, αλλά ότι μετά την αναχώρηση του εν λόγω Τάγματος για να ανέλθει στο δεξιό της IV Μεραρχίας ο Πλαστήρας μετέβη στο Αφιόν Καραχισάρ. Κατόπιν τούτου τα αναφερόμενα ότι έφθασε ολομόναχος στην τοποθεσία δεν είναι μάλλον αληθή, αν και αυτό δεν έχει και ιδιαίτερη σημασία. Το σημαντικό είναι ότι όταν έφθασε στο δεξιό της IV Μεραρχίας δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανατέθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία, η οποία απέβλεπε στην ισχυρή ενίσχυση της άμυνας του Καλετζίκ με δυνάμεις του Αποσπάσματος Πλαστήρα και την ανάληψη της διεύθυνσης του αμυντικού αγώνα επί του υψώματος τούτου από τον ίδιο το Συνταγματάρχη Πλαστήρα με την εγκατάσταση του Σταθμού Διοικήσεώς του επί του Καλετζίκ. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν έφθασε στη δεύτερη γραμμή άμυνας, αλλά στο ύψωμα 1535. Εκεί υπήρχε κάποιο φυλάκιο που βρισκόταν εκτός της κύριας αμυντικής τοποθεσίας, το οποίο είχε εγκαταληφθεί από τη φρουρά του λόγω της κατάληψης της πρώτης γραμμής άμυνας από τους Τούρκους και της σύμπτυξης όλης της δύναμης του Ι/35 Τάγματος στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ όπου εκεί συνέχισε την αμυντική μάχη και πέτυχε να καθηλώσει τη 5η Τουρκική Μεραρχία (για τη θέση του υψώματος 1535 βλέπε σχεδιάγραμμα 13 στο Μέρος ΙΙβi). Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας σε κανένα σημείο της έκθεσής του δεν αναφέρει ότι είχε εγκαταληφθεί η δεύτερη γραμμή άμυνας, αλλά ότι «αι προκεχωρημέναι θέσεις του 35ου Συν/τος είχον εγκαταληφθή από πρωίας.». Η δεύτερη γραμμή άντεξε μέχρι το πρωί της επομένης και μέχρι τη 12η μεσημβρινή ώρα της 13ης Αυγούστου επ’ αυτής αμυνόταν μόνο του και άνευ ενισχύσεως το Ι/35 Τάγμα. Βεβαίως η αναφορά στο 35ο Σύνταγμα είναι παραπειστική και χρησιμοποιείται δολίως για να εκθέσει το Σύνταγμα και το διοικητή του. Το 35ο εκτός από το Κ.Α. Καμελάρ διέθετε υπό την ευθύνη του το ανεξάρτητο Σ.Σ. Καράση και το Κ.Α. Κισλατζίκ με τον Πριονοειδή Βράχο τα οποία διατηρούσε σταθερά υπό την κατοχή του και σε καμία περίπτωση δεν είχε αποσυντεθεί. Υπόψη ότι ο αμυντικός αγώνας της IV Μεραρχίας διεξήχθη κυρίως στο Καλετζίκ και τον Πριονοειδή Βράχο από το 35ο Σύνταγμα Πεζικού (βλέπε σχεδιάγραμμα 8 στο Μέρος ΙΙβi). Ο Αντισυνταγματάρχης Παπαπαναγιώτου δεν είχε εξαφανιστεί, απλά επέλεξε να μη μεταβεί στο Καλετζίκ για να ενημερώσει το Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας και ο Ταγματάρχης Τσιρώνης, σε κανένα σημείο της Έκθεσής του ο πρώτος και της κατάθεσής του ο δεύτερος δεν αναφέρουν ότι το Ι/42 Τάγμα εγκαταστάθηκε στο ύψωμα 1687 (1310 κατά την Τουρκική ΔΙΣ), δηλαδή στη δεύτερη γραμμή του Καλετζίκ. Ο 3ος Λόχος υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο το πλέον πιθανό ανέβηκε στο Καλετζίκ την 8η βραδινή ώρα. Σχετικές πληροφορίες στο Μέρος ΙΙβiii. Ο συγγραφέας γνωρίζει τα περί της άφιξης του Ι/42 Τάγματος τη 12η ώρα στο Κ.Α. Καμελάρ, αλλά ουδέν αναφέρει για το ΙΙ/42 Τάγμα που έφθασε τη 1030 ώρα στο δεξιό της Μεραρχίας και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αντί να το ανεβάσει στο Καλετζίκ το εγκατέστησε από το ύψωμα 1535 μέχρι τους βράχους του Καγιαντιμπί. Είναι βέβαιο ότι υπήρχε Σ.Σ. Κατσίμπαλη, αλλά περί λόφου Κατσίμπαλη αναφέρεται μόνο ο διοικητής του Πυροβολικού Κ.Α. Καμελάρ Υπολοχαγός Πυροβολικού Ραυτόπουλος. Αν ο λόφος αυτός συμπίπτει σύμφωνα με την περιγραφή του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου με το ύψωμα 1565, το ύψωμα αυτό βρισκόταν στην πρώτη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ και είχε εγκαταληφθεί από πρωίας.

Από στρατιωτικό συγγραφέα της Μεγάλης Στρατιωτικής και Ναυτικής Εγκυκλοπαίδειας:

«Τη χαραυγήν όμως της 13ης Αυγούστου εξαπολύεται σφοδρότατη επίθεσις των Τούρκων υποστηριζομένων υπό ισχυροτάτων πυρών πυροβολικού κατά του κέντρου αντιστάσεως Καμελάρ (Δ. τμήμα IV Μερ.). Και το μεν κέντρον αντιστάσεως Καμελάρ (τάγμα του 35ου Σ. Πεζ.) εγκαταλείπει τας θέσεις του άνευ σχεδόν αντιστάσεως, καμφθέν υπό μόνου του καταιγισμού του εχθρικού πυρ/κού και υποχωρεί ατάκτως προς τα οπίσω, χωρίς δε να σταματήση ούτε επί της δευτέρας τοποθεσίας (υψώματα βορείως Μαύρου Βράχου), εν διαλύσει κατέρχεται προς την πεδιάδα Τσακίρκιοϊ. Πυροβόλα, πολυβόλα και λοιπά υλικά περιέρχονται εις χείρας εχθρού εις την περιοχήν ταύτην. Κατόπιν τούτου διατάσσεται την 7ην ώραν το απόσπασμα Πλαστήρα (2 ταγ. Μετά Μ. Ορ. Πυρ.), τεθέν υπό τας διαταγάς IV Μεραρχίας, να ανακαταλάβη το κέντρον αντιστάσεως Καμελάρ. Το απόσπασμα τούτο καταλαμβάνει την δευτέραν γραμμήν αντιστάσεως (υψώματα Β. Μαύρου Βράχου μέχρι βράχων Α. Καγιάν Τιμπί), και αποκρούει τας επιθέσεις του εχθρού καθ’ όλην την ημέραν, προξενούν εις αυτόν μεγάλας απωλείας αλλά και τούτο υφιστάμενον τρομακτικάς απωλείας, (και οι δύο ταγματάρχαι Τσιρώνης και Παλάντζας, οι εξ εκ των διοικητών λόχων πολλοί αξιωματικοί και αρκετοί οπλίται εκτός μάχης). Επί του λοιπού μετώπου της IV Μερ. ουδέν εδαφικόν κέρδος επέτυχεν η εχθρική επίθεσις.» 

Το παραπάνω, παντελώς ανιστόρητο, απόσπασμα προέρχεται από κείμενο στο λήμμα «Αφιόν Καραχισάρ» της Μεγάλης Στρατιωτικής και Ναυτικής Εγκυκλοπαίδειας. Το κείμενο υπογράφεται από τον Ταγματάρχη Πεζικού Γρηγόριο Χονδρό, αξιωματικό πλαστηριακών πεποιθήσεων, που ήταν αναπληρωματικό μέλος του στρατοδικείου που δίκασε τους «Έξι» και μέλος του στρατοδικείου που δίκασε τον πρίγκιπα Ανδρέα. Το κείμενο για τις μάχες του Αφιόν και ειδικότερα τη μάχη της 13ης Αυγούστου 1922 είναι ενδεικτικό της προσπάθειας που έγινε για την εκμηδένιση της συνεισφοράς του Ι/35 Τάγματος στη μάχη του Κ.Α. Καμελάρ και την απαλοιφή της θυσίας των μαχητών του από την ιστορία, και από την άλλη πλευρά για την ανάδειξη σε έπος της δράσης του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και του διοικητή του Συνταγματάρχη Ν. Πλαστήρα, ο οποίος βρισκόταν πάντοτε εκεί που ο Στρατός θριάμβευε. Η Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια συντάχθηκε την περίοδο μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, όταν στα πολιτικά πράγματα της Χώρας κυριαρχούσε η Βενιζελικών πεποιθήσεων στρατιωτική παράταξη, εξέχων μέλος της οποίας ήταν ο Πλαστήρας, που είχε κηρυχθεί από την Εθνοσυνέλευση (αν και κινηματίας) Άξιος της Πατρίδας. Είναι παγκοίνως γνωστό ότι ο Νικόλαος Πλαστήρας ακόμη και μετά την αποστρατεία του απολάμβανε ασυλίας και τεράστιου κύρους, τέτοιου ώστε και μετά την παρέλευση 10 ετών από την αποστρατεία του να είναι σε θέση να οργανώσει την 6η Μαρτίου 1933 στρατιωτικό κίνημα, για την ανατροπή της λαϊκής βούλησης όπως αυτή εκφράστηκε στις εκλογές της 5ης Μαρτίου 1933. Κάποια στιγμή οι βιογράφοι,, οι αγιογράφοι και οι διάφοροι λάτρεις του θρυλικού Πλαστήρα θα πρέπει να μας πουν αν είναι υποστηρικτές των στρατιωτικών κινημάτων, ή αν υπάρχουν καλά και κακά στρατιωτικά κινήματα και πως αυτά διακρίνονται μεταξύ τους.

Από το βιβλίο του Γιάννη Καψή «Χαμένες Πατρίδες»:

[ … Ο Κεμάλ … Κάλεσε τον διοικητή της 57ης Ρεσάτ Μπέη, έναν από τους καλύτερους αξιωματικούς του, και του έδωσε μια μόνο διαταγή: Να καταλάβει το Χασάν Μπελ σε μια ώρα … ο Ρεσάτ … έδωσε το λόγο της στρατιωτικής του τιμής στον Κεμάλ, ότι σε μια ώρα θα πατούσε το Χασάν Μπελ. — Το 5/42 Ευζώνων. Οι άντρες της 57ης όρμησαν αλαλάζοντας. Αλλά τους περίμενε οδυνηρή έκπληξη. Εκεί ψηλά στη κορυφή του Χασάν Μπελ ήταν γαντζωμένη μια φούχτα Τσολιάδων. Δεν ήταν ημίθεοι οι πολεμιστές εκείνοι, ο αρχηγός τους δεν είχε τελειώσει τη Βερολίνιο Ακαδημία Πολέμου. Είχε, όμως, αριστεύσει στο μεγάλο σχολείο της μάχης. Οι Τσολιάδες εκείνοι ήταν οι άνδρες του 5/42. Διοικητής τους ήταν ο Πλαστήρας. Αν το γνώριζε αυτό ο Ρεσάτ, ασφαλώς δεν θα έδινε το λόγο του στον Κεμάλ. Οι Τσολιάδες του Πλαστήρα πηδούν από τα οχυρώματά τους, σαν δαίμονες, οι ξιφολόγχες τους ξεσχίζουν αλύπητα τις σάρκες των Τούρκων. Για λίγα λεπτά, οι απότομες πλαγιές του Χασάν Μπελ παρακολουθούν μια τιτανομαχία. Αλλ’ οι Τούρκοι δεν κρατούν για πολύ, φεύγουν πανικόβλητοι. … Η 57η Μεραρχία ανασυντάσσεται, μεταφέρει τις εφεδρείες της κι ορμά με λύσσα, ζητώντας εκδίκηση. Τι μεγάλη τύχη για τους λεβέντες του 5/42! Στις δραματικές εκείνες στιγμές, την ώρα που τα τμήματά μας υποχωρούν πανικόβλητα, τους δίνεται η ευκαιρία να διακριθούν — να ξεχωρίσουν. Αλλ’ ας αφήσουμε τον ίδιο τον Κεμάλ ν’ αφηγηθεί τη μάχη εκείνη στον λόγο του μπροστά στην Εθνοσυνέλευση, επέτειο της νίκης, όπως τον μετέδωσε ο τότε ανταποκριτής του «Ελεύθερου Βήματος» στο Παρίσι διακεκριμένος δημοσιογράφος κ. Γ. Φτέρης, σε μετάφραση από την εφημερίδα Χρόνος. — «Από το Τουρκικόν Στρατηγείον παρηκολούθουν την αδιάκοπον υποχώρησιν τον ελληνικού Στρατού. Τίποτε, πλέον δεν μπορούσε να τον συγκράτηση. Το ηθικόν τον είχεν εκμηδενισθή, όταν έξαφνα Τούρκος αξιωματικός τού ιππικού έφερε στο Στρατηγείον τήν απροσδόκητον πληροφορίαν, ότι έσημειώθη εις ένα σημείον άκαμπτος ελληνική αντίστασις. Τό σημείο εκείνο ελέγετο ‘Ερικνεν – κορυφή 1.310 τού Χασάν Μπελ – και είχε μεγάλην στρατηγικήν σπουδαιότητα. …. Ό Ρεσάτ μπέης, … μου είχε δώσει τόν λόγον του ότι θα το καταλάβη αντί πάσης θυσίας. ‘Εν τούτοις, η ελληνική αντίστασις συνεχίζεται, … Ο Κεμάλ διατάζει τον διοικητή της 57ης να επιτεθεί ξανά κι ο Ρεσάτ, μπαίνοντας επικεφαλής των ανδρών του, εξαπολύει νέες, πιο λυσσασμένες επιθέσεις κατά του ‘Ερικνεν. Αλλ’ οι Τσολιάδες μας αμύνονται σαν ημίθεοι του Ομήρου. Μία ιστορία χιλιάδων χρόνων ζωντανεύει μέσα στη ψυχή τους και την χαλυβδώνει. Κι’ ό Ρεσάτ -καταλήγει ο Κεμάλ- ταπεινωμένος, πού μέσα στην γενικήν αποσύνθεσιν τού εχθρού δέν μπόρεσε νά κάμψη τήν αντίστασιν μιας χούφτας γενναίων, τινάζει τα μυαλά του στον αέρα. — Η μοίρα της Ελλάδας, τόσο σκληρή κι ανελέητη για τη Φυλή μας, τις ημέρες εκείνες, είχε και στιγμές οίκτου. Μια απ’ αυτές ήταν κι η μάχη του ‘Ερικνεν. Και το 5/42 μια φωτεινή αχτίδα στο σκοτάδι της συμφοράς. Από την ημέρα εκείνη το Σύνταγμα Πλαστήρα αναλαμβάνει χρέη «ποιμενικού κυνός». Ακολουθεί, συντεταγμένο και πειθαρχημένο, την πανικόβλητη Στρατιά. Κι αποκρούει τις επιθέσεις των λυσσασμένων τσακαλιών. …. Η 4^η Μεραρχία υποχωρεί, ίσως μάλιστα, να τρεπόταν σε φυγή, αν δεν ενισχυόταν από το 5/42, που σκαρφαλώνει στο Έρικνεν και δίνει ένα σκληρό μάθημα στους Τούρκους.] 

Ένα μόνο σχόλιο για το παραπάνω άθλιο ψευδογράφημα: Το Χασάν Μπελ είναι ένα ομαλό οροπέδιο διαστάσεων 3.000 x 1.000 μέτρων περίπου, που σχηματίζεται σε ένα υψόμετρο 1550 περίπου μέτρων και στο οποίο υπάρχουν 5 εδαφικοί μαστοί που είχαν οχυρωθεί αρκετά επιμελημένα και αποτελούσαν τα Σημεία Στηρίγματος του ομώνυμου Κέντρου Αντιστάσεως. Το Κ.Α. Χασάν Μπελ ανήκε στον Τομέα της Ι Μεραρχίας, βρισκόταν 20 περίπου χιλιόμετρα δυτικά του Καλετζίκ και η τιμή της διατήρησης του στα Ελληνικά χέρια μέχρι την αποχώρηση του Α΄ Σώματος Στρατού από την εξέχουσα του Αφιόν ανήκει στο 5ο Δυτικοθεσσαλιώτικο Σύνταγμα Πεζικού. Ηγέτης της μάχης ήταν ο Ταγματάρχης ΠΖ Χαράλαμπος Κατσιμήτρος και μετά τον τραυματισμό του και τη διακομιδή του, ο Λοχαγός Γαλής που ανέλαβε τη διοίκηση των ΙΙ/5 και ΙΙΙ/5 Ταγμάτων. Για το πώς «παντρεύτηκε» το Χασάν Μπελ με το Ερκμέν 1310 (Έρικνεν 1310 κατά τον Γ.Κ.) που ήταν ένας ύψωμα του ορεινού όγκου του Καλετζίκ και για το πώς «διακτινίστηκε» ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στο φανταστικό ύψωμα «’Ερικνεν – κορυφή 1310 του Χασάν Μπελ» θα πρέπει να ερωτηθούν ο ιστοριογράφος του παραπάνω «ψευδογραφήματος» και ο δημοσιογράφος του Ελευθέρου Βήματος Γ. Φτέρης, και οι δύο αείμνηστοι από πολλά χρόνια. Σχετικά με τη θέση των Χασάν Μπελ και Καλετζίκ βλέπε το σχεδιάγραμμα 4 στο Μέρος ΙΙα.

Δυστυχώς πάνω σε τέτοιας μορφής αναληθή μέχρι αθλιότητας δημοσιεύματα οικοδομήθηκε ο μύθος του Πλαστήρα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα που (ηθελημένα;) αγνοούσε την αλήθεια των πραγμάτων είναι ότι η πρώτη παρουσίαση της Έκθεσης Πλαστήρα στο ευρύ κοινό, και για την ακρίβεια η δημοσίευσή της στην εφημερίδα «Ελεύθερος Λόγος» στις 26 Ιουνίου 1924, συνοδεύτηκε με φωτογραφία του Πλαστήρα έφιππου και με λεζάντα «Ο Μαύρος Καβαλάρης εις το Ακτσάλ Νταγ κατά την μάχη της 3 Ιουλίου 1921». Κατά την εν λόγω όμως μάχη, όπως είχαμε αναφέρει στο Μέρος Ι, ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αρνήθηκε να επιτεθεί κατά του Ακτσάλ Νταγ, δηλώνοντάς στο διοικητή της ΧΙΙΙ Μεραρχίας ότι «αρνείται να κάψει τους Ευζώνους του». Αυτά συμβαίνουν όταν χάνεται το μέτρο.

Φωτογραφία 25. Ο κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να μεγενθύνει την εικόνα για να την διαβάσει, ή να αναζητήσει το φύλο της εφημερίδας στο ψηφιακό αρχείο της Βουλής των Ελλήνων για να διαβάσει ολόκληρη την Έκθεση Πλαστήρα.

17. Η κατάθεση του διοικητή του 1ου Τάγματος του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, Ταγματάρχη Ανδρέα Τσιρώνη στην Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων Μικράς Ασίας

Η απάντηση του Ταγματάρχη Τσιρώνη στην πρώτη ερώτηση του προέδρου της Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. Στρατηγού Μοσχόπουλου αναφορικά με το πότε ενίσχυσε το 35ο Σύνταγμα και ποιες διαταγές έλαβε από τον διοικητή του, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, και θέτει νέα δεδομένα. Η απάντηση του Ταγματάρχη Τσιρώνη ήταν η εξής:

«Ενίσχυσα το 35ον Συν/μα εις το δεξιόν της παρατάξεώς του περί την 12ην ώραν της 13ης Αυγούστου. Η μεν πρώτη διαταγή μοι εδόθη προφορικώς καθ’ οδόν ότε επανερχόμην εξ Αφιόν Καραχισάρ και ήτις ήτο η εξής. Διαταγαί εδόθησαν εις τον Επιτελή σας, πηγαίνετε να παραλάβετε το Τάγμα και θα μεταβήτε στο δεξιό της παρατάξεως, ένθα εστάλη και ο Ταγματάρχης Παλάντζας με το Τάγμα του. Την 10ην ώραν, αν ενθυμούμαι καλώς, να εκκινήσετε. Εκεί θα σας δώσω διαταγάς λεπτομερείς. Τον Συν/χην Πλαστήραν συνήντησα καθ’ οδόν μεταβαίνοντα εις Αφιόν Καραχισάρ καθ’ ήν στιγμήν επανερχόμην εκείθεν εγώ την ώραν ακριβώς δεν ενθυμούμαι καθ’ ην τον συνήντησα. Όντως μεταβάς εις το Τάγμα μου εύρον τούτο έτοιμον προς εκκίνησιν. Την διαταχθείσαν ώρα εξεκίνησα και περί την 12ην έφθασα επί της γραμμής του μαχομένου Λόχου του 35ου Συν/τος. Κατά την εκεί μετάβασίν μου συνήντησα τον τότε Συνταγματάρχην κ. Πλαστήραν, όστις είχε επανέλθη από ώρας εξ Αφιόν Καραχισάρ, όστις μοι είπε· οι άνδρες του 35ου Συν/τος φεύγουσι οι άτιμοι, πήγαινε εις την θέσιν και υπέδειξε την θέσιν, να προβής εις την αντικατάστασιν του λόχου του 35ου Συν/τος …».

Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης καταθέτει ότι το πρωί της 13ης Αυγούστου που άρχισε η Τουρκική επίθεση, αυτός βρισκόταν για κάποιο άγνωστο λόγο στο Αφιόν Καραχισάρ και κάποια ώρα (που δεν την θυμάται) ξεκίνησε για να επιστρέψει στο χ. Έρικμαν. Κατά την επιστροφή του διασταυρώθηκε με τον διοικητή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα που μετέβαινε στο Αφιόν Καραχισάρ ο οποίος τον διέταξε να πάει να παραλάβει το Τάγμα του και «τη 10η ώρα (να μεταβή) στο δεξιό της παρατάξεως, ένθα εστάλη και ο Ταγματάρχης Παλάντζας με το Τάγμα του». Στην πρόταση αυτή βρίσκεται και η ουσία της κατάθεσης Τσιρώνη που επιβεβαιώνει την αναφορά μας ότι η Έκθεση Πλαστήρα παρουσιάζει προβλήματα, αοριστίες, ελλείψεις και μη αναφορά σοβαρών ζητημάτων που αφορούν τη διεξαγωγή της μάχης. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης καταθέτει ευθέως και σαφώς ότι μετά την 8η και 10΄ ώρα που το 2ο Τάγμα Ευζώνων και η Πυροβολαρχία Βλαχάβα κινούνταν για να ανέλθουν στο δεξιό της IV Μεραρχίας αυτός διασταυρώθηκε επί της οδού Έρικμαν – Αφιόν με τον διοικητή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα που μετέβαινε στο Αφιόν Καραχισάρ. Επομένως, ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετά την 8η και 10΄ ώρα ξεκίνησε από το χωριό Έρικμαν για να μεταβεί στο Αφιόν Καραχισάρ και όχι για να ανέλθει στο δεξιό της IV Μεραρχίας προς αναγνώριση της τακτικής κατάστασης όπως αναφέρει στην Έκθεσή του.

Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης περισσότερο σαφής και να ήθελε δεν μπορούσε να γίνει. Η κατάθεση του αποδομεί σημαντικά σημεία της Έκθεσης Πλαστήρα και κυρίως το ηρωικό ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας προπορεύτηκε του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων και ότι ανήλθε ολομόναχος στο δεξιό της IV Μεραρχίας προς αναγνώριση της τακτικής κατάστασης. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης θα διαφοροποιηθεί από τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα και σε άλλα σημεία της κατάθεσής του.

Ο λόγος που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετέβη μετά τη 8η και 10΄ ώρα στο Αφιόν Καραχισάρ ενώ το 2ο Τάγμα Ευζώνων και η Πυροβολαρχία Βλαχάβα κινούνταν δια της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ για να ανέλθουν στο πεδίο της μάχης παραμένει άγνωστος δεδομένου ότι ο Πλαστήρας ουδέποτε αναφέρθηκε σε αυτό το ζήτημα.

Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης καταθέτει ότι όταν τη 12η ώρα έφθασε στο Σταθμό Διοικήσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα, στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ, συνάντησε το διοικητή του, ο οποίος εν τω μεταξύ είχε επιστρέψει από ώρας από το Αφιόν Καραχισάρ. Είναι πρόδηλο ότι ο Ταγματάρχης Τσιρώνης επαναβεβαιώνει τη μετάβαση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Αφιόν Καραχισάρ. Από την εν λόγω αναφορά του Ταγματάρχη Τσιρώνη προκύπτει επίσης ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας κατά την επιστροφή του δεν διήλθε από το χωριό Έρικμαν αλλά έφθασε στο δεξιό της IV Μεραρχίας από κάποιο άλλο δρομολόγιο. Βεβαίως το τελευταίο δεν είναι ιδιαίτερα σαφές, αλλά αν συνέβαινε το αντίθετο είναι βέβαιο ότι θα διερχόταν από τη θέση του Ταγματάρχη Τσιρώνη στο χωριό Έρικμαν, ή θα συναντάτο με τη φάλαγγα του Τσιρώνη κατά το χρόνο που αυτή κινούνταν δια της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ για να ανέλθει στο Κ.Α. Καμελάρ και επομένως ο Τσιρώνης θα το ανέφερε. Η άποψη αυτή συνδυάζεται και με την αναφορά του διοικητή του 35ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχη Παπαπαναγιώτου, περί της οποίας ήδη αναφερθήκαμε, ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας συναντήθηκε με τους ηγήτορες του Κ.Α. Καμελάρ στις θέσεις τάξης της IVβ ΜΟΠ.

Πόσο αληθή μπορεί να είναι αυτά που καταθέτει ο Ταγματάρχης Τσιρώνης που ανατρέπουν βεβαιότητες και δημιουργούν νέα δεδομένα; Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης κατά κάποιο τρόπο «δίνει στεγνά» το διοικητή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας σύμφωνα με την κατάθεση του Ταγματάρχη Τσιρώνη απουσίαζε για άγνωστο χρόνο από τη θέση του ενώ η δύναμη του Αποσπάσματός του κινούνταν για να ανέλθει στο δεξιό της IV Μεραρχίας και να εισέλθει στη μάχη. Μπορεί ο Ταγματάρχης Τσιρώνης να θέλει να βλάψει τον πρώην διοικητή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα; Η άποψή μου είναι ότι ο Ταγματάρχης Τσιρώνης τρία χρόνια μετά την καταστροφή και ενώπιος μίας νέας Ανακριτικής Επιτροπής που ερευνούσε εκ νέου τα γεγονότα με σκοπό την παραπομπή των υπεύθυνων της ήττας στην τακτική δικαιοσύνη με τον χαρακτηρισμό τους ως δοσίλογων, κατέθεσε αυτά που πραγματικά γνώριζε.

Η άποψή μου, που δεν είναι μόνο αποτέλεσμα της κατάθεσης Τσιρώνη αλλά κυρίως προέρχεται από τη μελέτη της Έκθεσης Πλαστήρα, είναι ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας απουσίαζε από τη περιοχή της μάχης για κάποιο χρονικό διάστημα που δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Η άγνοια του για κρίσιμα στοιχεία της μάχης, η παντελής απουσία πληροφοριών για τον εχθρό και τις ενέργειές του καθώς και η κυριαρχούσα στην Έκθεσή του αοριστία δείχνουν προς την κατεύθυνση της απουσίας του από πεδίο της μάχης για σημαντικό χρόνο.

18. Η κατάθεση του Ταγματάρχη Τσιρώνη χαρακτηρίζει εμμέσως πλην σαφώς ψευδείς τις ακόλουθες αναφορές της Έκθεσης του Συνταγματάρχη Πλαστήρα:

Ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας προπορεύτηκε του Τάγματος Παλάντζα και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα προς αναγνώριση της τακτικής κατάστασης.

Ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όταν έφθασε περί την 9η ώρα στο δεξιό της IV Μεραρχίας παρατήρησε ότι μία Τουρκική δύναμη 500 ανδρών διέρρεε από την περιοχή του υψώματος Καραθανάση προς το Καγιαντιμπί και τη χαράδρα Ακ Ντερέ με σκοπό να πλευροκοπήσει την παράταξη της  IV Μεραρχίας και ότι κατόπιν τούτου αποφάσισε να εγκαταστήσει ένα Λόχο Ευζώνων του ΙΙ/42 Τάγματος και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα από το άκρο δεξιό της IV Μεραρχίας μέχρι τους βράχους του Καγιαντιμπί.

Ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετά τη 10η και 30΄ ώρα και αφού έδωσε τις «δέουσες οδηγίες» στον Ταγματάρχη Παλάντζα και το Λοχαγό Βλαχάβα ανέβηκε στο Καλετζίκ προς αναγνώριση της τακτικής κατάστασης. Από την κατάθεση Τσιρώνη προκύπτει ως πιθανότερη εκδοχή ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας κατά την επιστροφή του από το Αφιόν Καραχισάρ έφθασε στο δεξιό της IV Μεραρχίας ακολουθώντας άλλο δρομολόγιο που διερχόταν από το Καλετζίκ, πράγμα που προκύπτει εμμέσως και από την αναφορά του διοικητή του 35ου Συντάγματος ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας συναντήθηκε με τους ηγήτορες του Ι/35 Τάγματος στις θέσεις τάξης της IVβ ΜΟΠ που βρίσκονταν ανατολικά του Καλετζίκ (βλέπε σχεδιάγραμμα 14 του παρόντος κειμένου).

19. Από την κατάθεση του Ταγματάρχη Τσιρώνη προκύπτει εμμέσως πλην σαφώς ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αμέσως μετά τη λήψη της διαταγής του Α΄ Σώματος Στρατού και ενώ βρισκόταν ακόμη στο χωριό Έρικμαν έλαβε την απόφαση το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων και η Πυροβολαρχία Βλαχάβα να ανέλθουν στο Κ.Α. Καμελάρ και να εγκατασταθούν στο δεξιό της IV Μεραρχίας και όχι στο Καλετζίκ

Η κατάθεση του Ταγματάρχη Τσιρώνη θέτει ένα ακόμη σοβαρό ζήτημα. Αφού ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετά τη λήψη της διαταγής του Α΄ Σώματος Στρατού τη 0805 ώρα μετέβη στο Αφιόν Καραχισάρ και δεν ανήλθε στο δεξιό της IV Μεραρχίας, προκύπτει ότι ο Ταγματάρχης Παλάντζας και ο Λοχαγός Βλαχάβας πριν αναχωρήσουν από το χωριό Έρικμαν για να ανέλθουν στο Κ.Α. Καμελάρ έλαβαν σαφή και ρητή εντολή από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα να μην ανέλθουν στο Καλετζίκ αλλά να εγκατασταθούν στο δεξιό της IV Μεραρχίας και σε πρώτο χρόνο τουλάχιστον στην περιοχή του υψώματος 1535. Πολύ πιθανόν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας να έλαβε αυτή την απόφαση επειδή πληροφορήθηκε τηλεφωνικά από το Α΄ Σώμα Στρατού ότι την 7η πρωινή ώρα καταλήφθηκε από τους Τούρκους η πρώτη γραμμή άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ. Άλλωστε και ο Ταγματάρχης Τσιρώνης αυτό ακριβώς αναφέρει. Ότι όταν συναντήθηκε με το Συνταγματάρχη Πλαστήρα αυτός τον διέταξε να πάει να παραλάβει το Τάγμα του και να μεταβεί «στο δεξιό της παρατάξεως, ένθα εστάλη και ο Ταγματάρχης Παλάντζας με το Τάγμα του. Διαταγαί εδόθησαν εις τον Επιτελή σας.». Από την αναφορά αυτή προκύπτει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έδωσε γραπτή διαταγή στον επιτελή του Ι/42 Τάγματος. Αν ήταν προφορική θα μπορούσε να την πει ο ίδιος στον Ταγματάρχη Τσιρώνη.

Η αναφερόμενη παραπάνω διαπίστωση που προκύπτει λογικά από την κατάθεση του Ταγματάρχη Τσιρώνη ενισχύεται και από την απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στην Έκθεσή Πλαστήρα στο περιεχόμενο των διαταγών που εξέδωσε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας πριν τη 1830 ώρα, με αντίστοιχη αποκοπή από το μπλοκ των διαταγών του των διαταγών που εξέδωσε πριν την αναφερόμενη ώρα.

Η απουσία έστω και μίας ελάχιστης αναφοράς από την Έκθεση Πλαστήρα στο περιεχόμενο των διαταγών του Συνταγματάρχη Πλαστήρα που εκδόθηκαν πριν τη 1830 ώρα δημιουργεί την εύλογη υποψία ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας επιδίωξε να αποκρύψει από την Έκθεσή του κάποια ζητήματα που ήταν ενοχλητικά για τον ίδιο, με σημαντικότερο όλων ότι δεν εκτέλεσε τις εντολές που του ανατέθηκαν από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία. Απεναντίας η προσθήκη στην Έκθεσή του ότι προπορεύτηκε του Τάγματος Παλάντζα και ανήλθε ολομόναχος στο δεξιό της IV Μεραρχίας προίκισε την προσωπικότητά του με το χαρακτήρα του τολμηρού που αψηφά τους κινδύνους.

20. Το 1ο Τάγμα Ευζώνων δεν χρησιμοποιείται για την εκτέλεση της αντεπίθεσης για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ, αλλά ούτε και για την αντικατάσταση του Ι/35 Τάγματος 

Τη 1230 ώρα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε καλύψει με το ΙΙ/42 Τάγμα και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα το δεξιό πλευρό του που κατά την εκτίμησή του απειλούταν με πλευροκόπηση. Την ίδια περίπου ώρα, ή τη 12η ώρα (σύμφωνα με την κατάθεση Τσιρώνη) έφθασαν στο Σταθμό Διοικήσεως του, στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ, το 1ο Τάγμα Ευζώνων υπό τον Ταγματάρχη Τσιρώνη και η δεύτερη Πυροβολαρχία της ΧΙΙΙα ΜΟΠ υπό το Λοχαγό Τούντα. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε πλέον στη διάθεσή του ένα ανέπαφο και με υψηλό ηθικό Τάγμα Ευζώνων δια του οποίου θα μπορούσε να εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε. Ήτοι να αντεπιτεθεί με το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων και το ΙΙ/11 Τάγμα που είχε εμπλακεί  στη μάχη τη 12η ώρα  και ήταν ακόμη ανέπαφο με σκοπό να ανακαταλάβει σε πρώτο χρόνο του ύψωμα Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710) πράγμα που θα υποχρέωνε τους Τούρκους να εκκενώσουν και το ύψωμα Κιουτσούκ τεπέ. Η αντεπίθεση θα υποστηριζόταν με τα πυρά του Ι/35 Τάγματος καθώς και του Πυροβολικού της IVβ ΜΟΠ και της Πυροβολαρχίας Τούντα. Όμως ο Πλαστήρας δεν σκέπτεται να εκτελέσει αυτή την αντεπίθεση, που η εκτέλεση της και δυνατή ήταν και ικανή να ανατρέψει τις επί του υψώματος Ποϊραλικαγιά Τουρκικές δυνάμεις, πράγμα που θα είχε αποφασιστική σημασία στην έκβαση της όλης μάχης. Όχι μόνο δεν αποφασίζει την εκτέλεση της αντεπίθεσης, αλλά ούτε και ως σκέψη δεν την αναφέρει στην Έκθεσή του. Και ενώ δεν αποφασίζει να αντεπιτεθεί αποφεύγει να αποσύρει από τα χαρακώματα της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ το κατακερματισμένο Ι/35 Τάγμα και να εγκαταστήσει στη θέση του το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων. Έχουν περάσει επτά ώρες από την έναρξη της Τουρκικής επιθέσεως και το Ι/35 Τάγμα θα βρισκόταν σε εξαιρετικά δυσχερή θέση λόγω των μεγάλων απωλειών που έχει υποστεί. Το μόνο που κάνει είναι να τάξει την Πυροβολαρχία Τούντα στο ύψωμα 1535 και να διατάξει τον Ταγματάρχη Τσιρώνη να αντικαταστήσει τον 3ο Λόχο του Ι/35 Τάγματος με ένα Λόχο Ευζώνων του Τάγματός του.

21. Η αντικατάσταση του 3ου Λόχου του Ι/35 Τάγματος από τμήμα του Ι/42 Τάγματος Ευζώνων 

Όπως ήδη έχουμε αναφέρει στο Μέρος ΙΙβi και σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα τη 12η μεσημβρινή ώρα ο Υπασπιστής του 5/42 Σ. Ευζώνων που ανέμενε στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ την άφιξη του 1ου Τάγματος Ευζώνων, αντιλήφθηκε ότι σύσσωμος ο 3ος Λόχος του Ι/35 Τάγματος (3/35 Λόχος), που ήταν ταγμένος δυτικά του υψώματος 1687, χωρίς να υποστεί πίεση από τον εχθρό εγκατέλειψε τις θέσεις του και με επικεφαλής το διοικητή του και τους αξιωματικούς του κατερχόταν προς τη χαράδρα Μοναστήρ Ντερέ. Ο Υπασπιστής του 5/42 Σ.Ε. επανέφερε τον 3/35 Λόχο στις θέσεις του με την υπόσχεση ότι θα τον αντικαταστήσει σε μίση ώρα με Λόχο του Ι/42 Τάγματος που αναμενόταν. Την 1230 έφθασε στο Σταθμό Διοικήσεως του Αποσπάσματος Πλαστήρα το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας που είχε λάβει γνώση της κατάστασης του 3/35 Λόχου διέταξε τον Ταγματάρχη Τσιρώνη να τον αντικαταστήσει με Λόχο του Τάγματος του, το δε υπόλοιπο του εν λόγω Τάγματος να παραμείνει όπισθεν των θέσεων σε εφεδρεία.

Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης στην κατάθεσή του αναφέρει τα εξής σχετικά με την αντικατάσταση του 3/35 Λόχου.  

«Κατά την εκεί μετάβασίν μου συνήντησα τον τότε Συνταγματάρχην κ. Πλαστήραν, όστις είχε επανέλθη από ώρας εξ Αφιόν Καραχισάρ, όστις μοι είπε· οι άνδρες του 35ου Συν/τος φεύγουσι οι άτιμοι, πήγαινε εις την θέσιν και υπέδειξε την θέσιν, να προβής εις την αντικατάστασιν του λόχου του 35ου Συν/τος δι’ ανδρών σου, να συγκεντρώσης δε τούτους οπίσω εν τη εφεδρεία σου, ίνα συνέλθωσι … Κατόπιν να είσαι έτοιμος να ενεργήσωμεν αντεπίθεσιν. Περί τούτου θα σε ειδοποιήσω. Προέβην εις την αντικατάστασιν των ανδρών του 35ου Συν/τος καταλαβών την γραμμήν δι’ ενός Ουλαμού μου και πολυβόλων. Η γραμμή αυτή ήτο ανενόχλητος. Μόνον φυσικά προκαλύμματα εχρησιμοποίουν οι άνδρες.»

Η παραφωνία μεταξύ του Συνταγματάρχη και του Ταγματάρχη του είναι προφανής. Ο Πλαστήρας επιδιώκει να «μεγαλώσει» την συνεισφορά του Αποσπάσματός του στην άμυνα του Καλετζίκ, αλλά ο Τσιρώνης ως ο πλέον αρμόδιος την προσγειώνει στην πραγματικότητα καταθέτοντας ότι αντικατέστησε τον 3/35 Λόχο με ένα Ουλαμό του (δύο Διμοιρίες). Ο Ουλαμός Ευζώνων του Τάγματος Τσιρώνη τάχθηκε στις «ανενόχλητες» ακόμη από τον εχθρό θέσεις που κατείχε προηγουμένως ο 3/35 Λόχος στο άκρο δεξιό της αμυντικής γραμμής του Καλετζίκ. Με άλλα λόγια ο Ουλαμός Ευζώνων δεν ενεπλάκη σε σοβαρή μάχη.

22. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ύστερα από 4,5 ώρες που βρίσκεται στο Κ.Α. Καμελάρ αναφέρεται επιτέλους στον εχθρό.

Η αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα περί της συγκέντρωσης τη 1330 ώρα Τουρκικών δυνάμεων προ του Καλετζίκ είναι η πρώτη που κάνει για τον εχθρό μετά την παρέλευση τεσσάρων και πλέον ώρων από την 9η περίπου ώρα που εκτιμάται ότι έφθασε στο δεξιό της IV Μεραρχίας και παρατήρησε τη διαρροή 500 ανδρών του εχθρού από το ύψωμα Καραθανάση προς το Καγιαντιμπί και τη χαράδρα Ακ Ντερέ. (Σημείωση: Υπενθυμίζεται ότι η υπόψη αναφορά στην Έκθεση Πλαστήρα χαρακτηρίζεται εμμέσως πλην σαφώς από την κατάθεση Ταγματάρχη Τσιρώνη ως ψευδής.). Η νέα αναφορά είναι τελείως αόριστη σε σύγκριση με αυτή της 9ης ώρας. Δεν προσδιορίζονται από πού και πως έφθασε η Τουρκική δύναμη προ του Καλετζίκ, η περιοχή που αυτή συγκεντρωνόταν και το μέγεθος της Τουρκικής δύναμης. Είμαστε όμως σε θέση να γνωρίζουμε από την Τουρκική ΔΙΣ ότι η εν λόγω Τουρκική δύναμη ήταν το 127ο Σύνταγμα Πεζικού της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας που ενισχυμένο με το Τάγμα Εφόδου της Μεραρχίας προσέγγιζε το ύψωμα 1687 (1310 κατά την Τουρκική ΔΙΣ) από νοτιοδυτικά. Για πληροφορίες βλέπε σχεδιαγράμματα 9 και 12, καθώς και τη φωτογραφία 19 στο Μέρος ΙΙβi. Επίσης περί αυτής της δύναμης αναφέρεται και ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος ο οποίος σημειώνει στην Έκθεσή του ότι εφέρετο κατά μάζας αρκετά πυκνάς κατά του δεξιού μας.

Η απουσία πληροφοριών στην Έκθεση Πλαστήρα για το μέγεθος της Τουρκικής δύναμης, την περιοχή που συγκεντρωνόταν και για το πώς έφθασε προ του Καλετζίκ οφείλεται αποκλειστικά στο γεγονός ότι η δύναμη αυτή ήταν πολύ ισχυρή, ανερχόταν σε 2.000 περίπου άνδρες, κινήθηκε ακωλύτως προ του μετώπου των τμημάτων του Αποσπάσματος Πλαστήρα που ήταν εγκατεστημένα στο ύψωμα 1535 και συγκεντρώθηκε προ του υψώματος 1687 με σκοπό να επιτεθεί και να καταλάβει το Καλετζίκ, το σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ κατά το Συνταγματάρχη Πλαστήρα, την άμυνα του οποίου ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας απέφυγε να ενισχύσει με το Απόσπασμά του όπως προέβλεπε η εντολή που του ανατέθηκε.

Οι Τουρκικές δυνάμεις που είχαν καταλάβει τα υψώματα της πρώτης αμυντικής του Καλετζίκ, ήτοι τα υψώματα Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ τεπέ και Μαύρος βράχος, συνεχίζουν να αγνοούνται και αυτές από την Έκθεση Πλαστήρα.

23. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης εμμέσως πλην σαφώς δεν επιβεβαιώνει τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα περί εγκατάστασης Λόχου του στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του ότι τη 1330 ώρα, λόγω της συγκέντρωσης Τουρκικών δυνάμεων προ του Καλετζίκ, διέταξε τον Ταγματάρχη Τσιρώνη να εγκαταστήσει ένα Λόχο του στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα για την υποστήριξη του δεξιού πλευρού των αμυνομένων στο Καλετζίκ. Σύμφωνα με άλλη αναφορά στην Έκθεση Πλαστήρα, που γίνεται αργότερα, προσδιορίζεται ότι ο Λόχος που εγκαταστάθηκε στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα ήταν ο 3ος Λόχος υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης που αναφέρει άλλες επουσιώδεις λεπτομέρειες στην κατάθεσή του ουδέν σχετικό αναφέρει περί λήψης διαταγής του Συνταγματάρχη Πλαστήρα τη 1330 ώρα για να εγκαταστήσει ένα Λόχο του στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα προς υποστήριξη του δεξιού πλευρού.

Είναι προφανές ότι και σε αυτό το ζήτημα προστίθεται μία ακόμη παραφωνία μεταξύ της Έκθεσης Πλαστήρα και της κατάθεσης Τσιρώνη. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης έχει ήδη εγκαταστήσει ένα Ουλαμό του με πολυβόλα  στο Καλετζίκ προς αντικατάσταση του 3/35 Λόχου και η αφαίρεση από τη δύναμή του ενός ακόμη Λόχου δεν ήταν κάτι το ασήμαντο για να το έχει ξεχάσει και να μην το αναφέρει στην κατάθεσή του.

Είναι προφανές ότι η κατάθεση Τσιρώνη αποδομεί ευθέως στοιχεία της Έκθεσης Πλαστήρα, ή το ολιγότερο δεν τα επιβεβαιώνει.

24. Οι δυνάμεις του Αποσπάσματος Πλαστήρα που εγκαταστάθηκαν στο Καλετζίκ

Με βάση τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα, στο Καλετζίκ εγκαταστάθηκαν από το Τάγμα Τσιρώνη ένας Λόχος που αντικατέστησε τον 3ο Λόχο του Ι/35 Τάγματος και ο 3ος Λόχος υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο. Ο μεν Λόχος που αντικατέστησε τον 3/35 Λόχο εγκαταστάθηκε στη δυτική πλευρά του Καλετζίκ, ο δε 3ος Λόχος στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα.

Με βάση την κατάθεση Τσιρώνη στο Καλετζίκ εγκαταστάθηκε μόνο ένας Ουλαμός Ευζώνων, αυτός που αντικατέστησε τον 3/35 Λόχο.

Οι δύο Πυροβολαρχίες της ΧΙΙΙα ΜΟΠ, υπό τους Λοχαγούς Βλαχάβα και Τούντα εγκαταστάθηκαν η μεν πρώτη εγγύς των Βράχων του Καγιαντιμπί, η δε δεύτερη στο ύψωμα 1535. Ο Λοχαγός Τούντας δεν συμφωνεί με το Συνταγματάρχη Πλαστήρα και αναφέρει ότι η Πυροβολαρχία του τάχθηκε στο δεξιό (βλέπε την κατάθεση Τούντα στο Μέρος ΙΙβi).

Με βάση την Έκθεση Πλαστήρα το μεγαλύτερο μέρος του Αποσπάσματός του εγκαταστάθηκε κάτω από το Καλετζίκ, ήτοι τα ¾ του πεζικού του και το σύνολο του Πυροβολικού του. Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Πλαστήρας αναφέρει ότι το Καλετζίκ αποτελούσε το σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ, παρατηρείται πλήρης ασυμφωνία λόγων και έργων.

Ο κάθε ένας που παρακολούθησε τα μέχρι τώρα αναφερθέντα μπορεί να κρίνει την αξιοπιστία των αναφερομένων από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα και τον Ταγματάρχη Τσιρώνη. Ο γράφων έχει τη γνώμη ότι ο διοικητής του Τάγματος γνωρίζει καλύτερα από το Συνταγματάρχη του το ΠΟΥ, ΠΟΤΕ, ΠΩΣ και για ΠΟΙΟ ΣΚΟΠΟ διατέθηκαν οι δυνάμεις του Τάγματός του.

25. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης αναφέρει στην κατάθεσή του ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας σχεδίαζε την εκτέλεση μίας αντεπίθεσης δια του διακένου μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών

Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης στην κατάθεση του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. αναφέρει ότι όταν έφθασε στο Σταθμό Διοικήσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ διατάχθηκε από το διοικητή του να αντικαταστήσει τον 3/35 Λόχο και «κατόπιν να είναι έτοιμος να ενεργήσωμεν αντεπίθεσιν. Περί τούτου θα σε ειδοποιήσω.». Στην αναφορά αυτή είναι προφανές ότι δεν προσδιορίζεται περί ποίας αντεπίθεσης αναφέρεται ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας. Αυτή δια του διακένου μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών, ή αυτή που είχε διαταχθεί να εκτελέσει για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ. Παρά ταύτα ο Τσιρώνης μετά την αντικατάσταση του 3/35 Λόχου αναφέρει ότι «ητοιμαζόμην προς αντεπίθεσιν». Η αοριστία προφανώς συνεχίζεται. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης δεν προσδιορίζει το τι περιελάμβανε η προετοιμασία του για την εκτέλεση της αντεπίθεσης όταν δεν έχει εκδοθεί διαταγή που να καθορίζει την κατεύθυνση και τον σκοπό  της εν λόγω αντεπίθεσης, τις δυνάμεις που θα συμμετείχαν και το χώρο εξορμήσεως των εν λόγω δυνάμεων.

Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης συνεχίζοντας αναφέρει ότι «αν δεν ενθυμούμαι καλώς, υποθέτω ότι κληθείς από κ. Πλαστήρα ηρωτήθην σχετικώς προς τα ληφθέντα μέτρα, προς δε μοι έκαμε λόγον περί της προβλεπομένης αντεπιθέσεως. Σχετικώς μοι είπεν ότι αναμένη διαταγάς και μοι είπεν ότι εις τι δάσος δεξιά ημών ευρισκόμενον εις τον χώρον του διακένου Ι και IV Μεραρχίας συνεγκεντρούτο δύναμις, μεθ ής θα ενεργούμεν ταυτοχρόνως. Εγώ ουδαμού διέκρινα την ύπαρξιν Ταγμάτων εις το δάσος.».

Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Ταγματάρχης Τσιρώνης έφθασε στην τοποθεσία τη 12η ώρα, ότι ανέβηκε στο Καλετζίκ και προέβη στην αντικατάσταση του 3/35 Λόχου και ότι στη συνέχεια κατέβηκε από το Καλετζίκ για να συναντηθεί με το Συνταγματάρχη Πλαστήρα, εκτιμάται ότι ο Τσιρώνης θα παρουσιάστηκε στο διοικητή του περί τη 1330 ώρα. Την ώρα δηλαδή που προ του Καλετζίκ συγκεντρώνονταν Τουρκικές δυνάμεις και κατά την Έκθεση Πλαστήρα διατάχθηκε ο Ταγματάρχης Τσιρώνης να εγκαταστήσει ένα Λόχο του στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα.

Την ίδια ώρα που σαφώς δημιουργούνταν μία επικίνδυνη κατάσταση για την ακεραιότητα του Καλετζίκ ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας σχεδίαζε, σύμφωνα με την κατάθεση Τσιρώνη, να εκτελέσει μία αντεπίθεση δια του διακένου μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών στην οποία θα συμμετείχαν και κάποια Τάγματα της Ι Μεραρχίας και από το Απόσπασμά του το Τάγμα του Τσιρώνη με ένα Λόχο, αφού κατά την Έκθεση Πλαστήρα δύο Λόχοι του Τάγματος είχαν εγκατασταθεί στο Καλετζίκ. Τα αναφερόμενα ασφαλώς και δεν αντέχουν σε σοβαρή συζήτηση κριτική.

Το μόνο που μπορούσε και έπρεπε να εκτελεστεί περί τη 1330 ώρα ήταν μία αντεπίθεση από το Τάγμα Τσιρώνη, συνεπικουρούμενο και από το Τάγμα Παλάντζα, κατά του αριστερού πλευρού της Τουρκικής δύναμης που συγκεντρωνόταν προ των νοτιοδυτικών αντερεισμάτων του Καλετζίκ. Αλλά περί αυτής της ενέργειας ουδεμία αναφορά γίνεται στην Έκθεση Πλαστήρα. Και τούτο επειδή ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είναι πρόδηλο ότι δεν επιθυμούσε να εμπλέξει τα Τάγματά του σε σφοδρή μάχη.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην Έκθεση Πλαστήρα ουδεμία αναφορά γίνεται περί αυτών που αναφέρει ο Ταγματάρχης Τσιρώνης. Έχω τη γνώμη ότι αυτά που αναφέρει ο Τσιρώνης είναι αληθή και τούτο επειδή η αντεπίθεση δια του διακένου ήταν μία πρόθεση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα που την αναφέρει στην έκθεσή του.

26. Το 1ο Τάγμα Ευζώνων εκτιμάται ότι εγκαταστάθηκε μεταξύ του Καλετζίκ  και του υψώματος 1535

Με βάση την κατάθεση του Ταγματάρχη Τσιρώνη από το Τάγμα του διατέθηκε ένας Ουλαμός Ευζώνων (δύο Διμοιρίες) με αριθμό πολυβόλων προς αντικατάσταση του 3/35 Λόχου, με το υπόλοιπο Τάγμα να τηρείται, τουλάχιστον αρχικά, σε ετοιμότητα για την εκτέλεση της αντεπιθέσεως δια του διακένου.

Ο διοικητής της Πυροβολαρχίας της ΧΙΙΙα ΜΟΠ Λοχαγός Τούντας, που κατά την Έκθεση Πλαστήρα τάχθηκε επί του υψώματος 1535, στην κατάθεσή του στην Ανακριτική Επιτροπή του Στρατηγού Κ. Μαζαράκη Αινιάν αναφέρει ότι «το Απόσπασμα (Πλαστήρα) τεθέν εις την διάθεσιν της IV Μεραρχίας την πρωΐαν της 13ης Αυγούστου μέχρι της 9ης ώρας είχε καταλάβει θέσεις εις το δεξιόν της παρατάξεως της IV Μεραρχίας. Τας καταληφθείσας θέσεις του το Απόσπασμα ετήρησε μέχρι της 7ης ώρας της 14ης Αυγούστου υπό πίεσιν όχι πολύ σοβαράν.»

Επομένως ο Λοχαγός Τούντας, που κατά την Έκθεση Πλαστήρα είχε ταχθεί στο ύψωμα 1535, αναφέρει ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα τάχθηκε ολόκληρο στο δεξιό της IV Μεραρχίας και ουδεμία νύξη κάνει για την εγκατάσταση δύναμης του 1ου Τάγματος Ευζώνων στο Καλετζίκ. Αναφέρει ακόμη ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα στις θέσεις που είχε εγκατασταθεί δεν δεχόταν σοβαρή πίεση. Το ίδιο που αναφέρει και η Τουρκική ΔΙΣ για το 70ο Σύνταγμα που ενεργούσε προς την περιοχή Βράχοι Καγιαντιμπί – ύψωμα 1535, για το οποίο σημειώνει ότι μέχρι της νυκτός αντάλλασε πυρά με τις απέναντί του Ελληνικές δυνάμεις, πράγμα που παραπέμπει στη διεξαγωγή αγώνα τριβής.

Επίσης και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του σημειώνει ότι «εκ του υψώματος Καραθανάση εξακολουθούν διαρρέοντα εχθρικά τμήματα προς την χαράδραν Ακ Ντερέ τινά των οποίων εγκαθίστανται προ το τομέως του 2ου Τάγματος (Παλάντζα δεξιόν) και του 1ου Τάγματος Τσιρώνη (κέντρον) πιέζοντας ισχυρώς τα Τάγματά μας και ιδία το δεξιόν.»

Είναι προφανές ότι και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δηλώνει εμμέσως πλην σαφώς ότι και το Τάγμα Τσιρώνη δεν εγκαταστάθηκε επί του Καλετζίκ, αλλά μεταξύ του Τάγματος Παλάντζα και του Καλετζίκ και ότι τουλάχιστον το Τάγμα Τσιρώνη δεν δεχόταν ισχυρή όχληση από τον εχθρό.

Εν πάση περιπτώσει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποφεύγει επιμελώς να προσδιορίσει με ακρίβεια στην Έκθεσή του τις θέσεις που είχε εγκαταστήσει τις δυνάμεις του Αποσπάσματός του. Ότι το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων ήταν εγκατεστημένο στο κέντρο της παράταξής του είναι τελείως αόριστο. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μπορούσε να προσδιορίσει τους τομείς των δύο Ταγμάτων του με βάση το ύψωμα 1535, αλλά δεν το κάνει. Ο προσδιορισμός των θέσεων των δυνάμεων του Αποσπάσματος Πλαστήρα στο σχεδιάγραμμα 15 πιθανολογείται με βάση τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα σχετικά με τα της εγκατάστασης του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων και κυρίως με τα αναφερόμενα στο 27ο σχόλιο για τον 6ο Λόχο του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και την επέκταση του δεξιού του με Ουλαμό του 7ου Λόχου. Το ΙΙ/42 Τάγμα ήταν μάλλον εγκατεστημένο και δυτικότερα του υψώματος 1535, στο ύψωμα Καραμπιλεγκίμ, όπως προκύπτει από τα αναφερόμενα στο σχόλιο 27 αλλά και από το σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 10 του Μέρους ΙΙβi στο οποίο παρουσιάζεται το σχέδιο πυρός του Τουρκικού Πυροβολικού κατά τη δεύτερη φάση της Τουρκικής επίθεσης για την κατάληψη της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ. Το σχεδιάγραμμα συντάχθηκε το 1932, σε χρόνο δηλαδή πολύ πρόσφατο με τις επιχειρήσεις του 1922 και ο συντάκτης του σημειώνει ότι οι Ελληνικές δυνάμεις ήταν εγκατεστημένες στα υψώματα Karabilegim δυτικά – νοτιοδυτικά του υψώματος 1535 (Deliktas κατά τους Τούρκους) Είναι πλέον ή βέβαιο ότι το σχεδιάγραμμα 10 συντάχθηκε από Τούρκο αξιωματικό του Πυροβολικού που συμμετείχε στη μάχη και επομένως δεν έβαλε τυχαία τις Ελληνικές δυνάμεις (του Αποσπάσματος Πλαστήρα) στα υψώματα Karabilegim. Υπόψη ότι οι Τούρκοι σημειώνουν στα κατοπινά και επίσημα σχεδιαγράμματα της Τουρκικής ΔΙΣ ότι το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων βρισκόταν στο Καλετζίκ. Πιθανόν να αντέγραψαν το σχεδιάγραμμα 12 του 7ου τόμου της Ελληνικής ΔΙΣ, του οποίου αναφέραμε τα προβλήματα στο Μέρος ΙΙβii, είτε τους ήταν αδιανόητο να αποδεχθούν ότι η 5η Τουρκική Μεραρχία καθηλώθηκε στο Ποϊραλικαγιά και το Κιουτσούκ τεπέ από μισό Τάγμα απλού Πεζικού. Όμως αυτή είναι η αλήθεια.

27. Μία μαρτυρία για τη μάχη που διεξήχθη στην περιοχή που είχε εγκατασταθεί το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων

Ο διοικητής του 6ου Λόχου του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων (2ος Λόχος του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων) Υπολοχαγός Χ. Προυκάκης στο βιβλίο του «μνήμη Χρίστου Ι. Προυκάκη» αναφέρει τα εξής ενδιαφέροντα για τη μάχη της 13ης και 14ης Αυγούστου 1922:

Ο 6ος Λόχος τέθηκε σε κίνηση την 0730 ώρα και τη 1040 ώρα κατέλαβε τις ορισθείσες θέσεις του στις νοτιοδυτικές κλιτύς του Μουταλίμπ Νταγ όπου προηγουμένως υπήρχαν τμήματα του 35ου Συντάγματος τα οποία είχαν υποχωρήσει. Ο Λόχος ήταν ακάλυπτος και από τα δύο πλευρά του. Προφανώς η αναφορά στο Μουταλίμπ Νταγ είναι λάθος δεδομένου ότι ύψωμα με αυτή την ονομασία δεν υπάρχει στην περιοχή που κάλυπτε το Κ.Α. Καμελάρ. Πιθανόν να το συγχέει με το Μουτατίμπ Νταγ που αποτελεί το ανατολικό τμήμα της αντηρίδας που εκσπάται από τα ύψωμα 1675 της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ και κατέρχεται στο Αφιόν Καραχισάρ. Τη συνέχεια προς ανατολάς του αντερείσματος Hidirlik Sirti που φαίνεται στο σχεδιάγραμμα 15.

Εκτιμώ ότι ο 6ος Λόχος εγκαταστάθηκε μάλλον στο ύψωμα 1535 επειδή εκεί υπήρχαν αμυντικές θέσεις του Κ.Α. Καμελάρ που επανδρώνονταν μάλλον από μία μικρή επιτηρητική φρουρά και οι οποίες εγκαταλήφθηκαν από τον 3/35 Λόχο όπως ήδη έχουμε αναφέρει στο κείμενα ΙΙα και ΙΙβi, αλλά και στο παρόν κείμενο.

Εξ αρχής ο Υπολοχαγός Προυκάκης διέθεσε στη γραμμή αντιστάσεως τρείς από τις (4) Διμοιρίες του Λόχου του καθώς και τη διατεθείσα Διμοιρία Πολυβόλων για την κάλυψη του αριστερού του. Δηλαδή του πλευρού που έβλεπε προς το Καλετζίκ. Η κατάληψη των ορισθεισών θέσεων έγινε κατόπιν αγώνος επειδή ο εχθρός κατείχε υπερκείμενες βραχώδεις θέσεις. Κατά τον αγώνα αυτό 6ος Λόχος είχε απώλειες, μεταξύ των οποίων και οι τρεις Διμοιρίτες. Πιθανόν οι βραχώδεις θέσεις περί των οποίων αναφέρεται είναι αυτές του υψώματος 1565 που υπέρκεινται του υψώματος 1535. Στην πραγματικότητα και με βάση τα στοιχεία που παρέχουν οι χάρτες google τα πραγματικά υψόμετρα είναι 1550 και 1525 αντίστοιχα.

Αργότερα διατέθηκε στον 6ο Λόχο ένας Ουλαμός (δύο Διμοιρίες) από τον 7ο Λόχο δια του οποίου επεκτάθηκε το δεξιό πλευρό του 6ου Λόχου προς τα υψώματα Karabilegim, καθώς και ένας Ουλαμός βομβιδοβόλων που ο Υπολοχαγός Προυκάκης τον εγκατέστησε στο κέντρο της παράταξης του.

Εχθρικά τμήματα δυνάμεως 200 περίπου ανδρών κινήθηκαν κατά του Λόχου εκ μίας βαθειάς χαράδρας, αλλά έγιναν αντιληπτά και αντιμετωπίστηκαν δια οπλοβομβίδων. Προφανώς αναφέρεται στη χαράδρα Ακ Ντερέ. Μετά την πλήρη τακτοποίηση του Λόχου στις ορισθείσες θέσεις του εκτελούταν μόνο βολή πολυβόλων και οπλοπολυβόλων προς μετριασμό των απωλειών, οι δε υπόλοιποι άνδρες του Λόχου καλύφθηκαν, πιθανόν στο αντιπρανές. Βολές εχθρικού Πυροβολικού ο Λόχος δέχθηκε ελάχιστες. Ο Υπολοχαγός Προυκάκης δεν αναφέρεται σε κάποια σοβαρή εχθρική επίθεση με την υποστήριξη του Πυροβολικού που εκτοξεύτηκε κατά του Λόχου του.

Κατά τη διάρκεια της νύκτας ο εχθρός έβαλε κατά αραιά διαστήματα δια των πολυβόλων του. Μετά την αυγή της επομένης τα πυρά έγιναν εντονότερα. Ο Λόχος όπως και την προηγουμένη διέθετε επί της γραμμής μόνο παρατηρητές και οπλοπολυβολητές δια των οποίων προκάλυπτε του υπόλοιπους άνδρες του. Κατά διαστήματα οι εν καλύψει άνδρες διατάσσονταν να βάλουν δια των τυφεκίων τους προκειμένου να αφυπνιστούν από την παθητική στάση υπό την οποία βρίσκονταν. Ο Λόχος παρέμεινε στις θέσεις του μέχρι τη 1640 ώρα.  

Οι απώλειες του 6ου Λόχου κατά τη 13η Αυγούστου ανήλθαν σε νεκρούς 6 οπλίτες και σε τραυματίες 3 αξιωματικούς και 27 οπλίτες. Ήτοι 25% επί της δυνάμεως του Λόχου περίπου. Εκ των τραυματιών παρέμειναν στο πεδίο της μάχης (μη διακομισθέντες) 1 αξιωματικός και 4 οπλίτες. Οι απώλειες του Ουλαμού του 7ου Λόχου ανήλθαν σε νεκρούς 1 αξιωματικό και 1 οπλίτη και σε τραυματίες 13 οπλίτες.

Κατόπιν των παραπάνω είναι προφανές ότι ο αγώνας που διεξήχθη τη 13η και 14η Αυγούστου κάτω από το Καλετζίκ, στην περιοχή του υψώματος 1535, ήταν αγώνας κατατριβής, δηλαδή ανταλλαγή πυρών μεταξύ των αντιπάλων, χωρίς την εκτέλεση δυναμικών ενεργειών και ο οποίος υποστηρίχθηκε ελάχιστα από το Τουρκικό Πυροβολικό. Οι απώλειες του 6ου Λόχου αν και ήταν σημαντικές, ήταν σχετικά περιορισμένες συγκρινόμενος με τις απώλειες του Ι/35 Τάγματος που αμυνόταν στο Καλετζίκ και ουσιαστικά είχε εξαερωθεί από την αδιάλειπτη βολή 54 Τουρκικών πυροβόλων. Η περιγραφή της μάχης του 6ου Λόχου από τον Υπολοχαγό Προυκάκη είναι ρεαλιστική και ταυτίζεται όσον αφορά τη μορφή και την ένταση της μάχης με τα αναφερόμενα από το διοικητή της ΧΙΙΙα ΜΟΠ Λοχαγό Τούντα που αναφέρει ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα διατήρησε τις θέσεις του υπό πίεση όχι πολύ σοβαρή, την Τουρκική ΔΙΣ, την εικόνα του σχεδιαγράμματος 10 του Μέρους ΙΙβii στο οποίο φαίνεται ότι μόνο μία Πυροβολαρχία έβαλε κατά των υψωμάτων Karabilegim και τέλος με τις διαπιστώσεις του γράφοντος.

28. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ζητά επιμόνως από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία να του αποσταλεί το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων προκειμένου δι’ αυτού να αντικαταστήσει το 1ον Τάγμα του 35ου Συντάγματος. Η εκτέλεση της αντεπίθεσης για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ βρισκόταν εκτός των προθέσεων του Συνταγματάρχη Πλαστήρα

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όταν μετά τη 13η ώρα αποκαταστάθηκαν οι τηλεφωνικές επικοινωνίες ανέφερε στο Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία την κατάσταση και ζήτησε επιμόνως να του διατεθεί το 3ο Τάγμα του που συνέχιζε να βρίσκεται στο Αφιόν Καραχισάρ, όχι όμως για να εκτελέσει δι’ αυτού τη διαταχθείσα αντεπίθεση, όπως θα μπορούσε να υποθέσει κάποιος, αλλά για να αντικαταστήσει «δι’ αυτού το επί του Καλετζίκ 1ον Τάγμα 35ου Συντάγματος επί του οποίου ουδεμίαν εμπιστοσύνην είχομεν, επρόκειτο δε περί του σπουδαιότερου σημείου της οχυρώσεως Αφιόν Καραχισάρ.»

Κατ’ αρχάς η παραπάνω δήλωση είναι άδικη, συκοφαντική και παραπειστική.

Άδικη και συκοφαντική:

Τη 13η ώρα το 1ο Τάγμα και ο 11ος Λόχος του 35ου Συντάγματος συμπλήρωναν οκτώ ώρες παραμονής στα χαρακώματα του Καλετζίκ κάτω από τον ισχυρό καταπελτισμό του Τουρκικού Πυροβολικού, ενώ κανένας Εύζωνας του Πλαστήρα δεν είχε δει ακόμη πραγματική μάχη. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποδεικνύεται μικρόψυχος καταφερόμενος απαξιωτικά για ένα Ελληνικό Τάγμα που είχε χάσει τους ηγήτορές του και τη μισή μάχιμη δύναμη του, αλλά συνέχιζε να παραμένει όρθιο στα χαρακώματα του Καλετζίκ, όταν ο ίδιος προφύλασσε τη δική του δύναμη μακριά από το σφαγείο του Καλετζίκ; Επαναλαμβάνει και πάλι χωρίς αιδώ αυτό είχε κάνει κατά τη μάχη του Ακτσάλ Νταγ, μετά το πέρας της οποίας φωτογραφιζόταν περήφανος νικητής επί του Ακτσάλ, όταν λίγα χιλιόμετρα ανατολικότερα η V Μεραρχία είχε 300 νεκρούς και 1.200 τραυματίες, που ένας μεγάλος αριθμός εξ αυτών οφειλόταν στην άρνηση του να επιτεθεί κατά του Ακτσάλ Νταγ επειδή δεν εννοούσε να κάψει τους Ευζώνους του.

Παραπειστική

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποκρύπτει από το μελλοντικό ακροατήριο των ανδραγαθημάτων του ότι τη 13η ώρα είχε στη διάθεση του το ανέπαφο 1ο Τάγμα Ευζώνων, το οποίο μολονότι δεν το χρησιμοποίησε για να εκτελέσει την αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ, απέφυγε να αντικαταστήσει δι’ αυτού το Ι/35 Τάγμα, επί του οποίου ουδεμία εμπιστοσύνη διέθετε. Κατά το γράφοντα είναι βέβαιο ότι δεν προβαίνει σε αυτή την αντικατάσταση (που ούτως ή άλλως ήταν επιβεβλημένη λόγω της μεγάλης φθοράς που είχε υποστεί το Ι/35 Τάγμα) επειδή θέλει να διατηρήσει το Σύνταγμά του κατά το δυνατόν άθικτο. Κατόπιν τούτου συνεχίζει να κρατά το Ι/35 Τάγμα στα χαρακώματα, μολονότι ουδεμία εμπιστοσύνη διέθετε στο αξιόμαχο του. Πρόκειται για μία εκ των πλέον ισχυρών αντιφάσεων της Έκθεσης Πλαστήρα.

Σε κάθε περίπτωση η παραπάνω αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα καθιστά πρόδηλο ότι η εκτέλεση της διαταχθείσας αντεπίθεσης για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ βρισκόταν εκτός των προθέσεών του, αφού ό ίδιος αναφέρει στην Έκθεσή του ότι και το 3ο Τάγμα του, που ζητά επιμόνως να του στείλουν από το Αφιόν, δεν το θέλει για να εκτελέσει την αντεπίθεση, αλλά για να αντικαταστήσει το Ι/35 Τάγμα.

Η γνώμη μου είναι ότι ο Πλαστήρας επεδίωκε με κάθε τρόπο να συγκεντρώσει τα Τάγματα του Συντάγματός του και να τα κρατήσει μακριά από την άγρια και φονική μάχη που διεξαγόταν επί του Καλετζίκ και ασφαλώς δεν είχε καμία διάθεση να εμπλακεί σε μία αντεπίθεση που θα προκαλούσε σοβαρές απώλειες στη δύναμή του. Αυτό αποδεικνύεται και ότι από το ότι από την ώρα που έφθασε στο Κ.Α. Καμελάρ δεν προβαίνει σε καμία προετοιμασία και την οργάνωση της διαταχθείσας αντεπίθεσης.

29. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν ενημερώνει την IV Μεραρχία με επίσημο τρόπο περί των ενεργειών του και των αποφάσεων του

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας, σύμφωνα με τα αναφερόμενα στην Έκθεσή του, φαίνεται ότι μέχρι τη 16η ώρα επικοινώνησε με την IV Μεραρχία δύο μόνο φορές και αυτές μετά τη 13η ώρα που αποκαταστάθηκαν οι τηλεφωνικές επικοινωνίες.

Η πρώτη είναι αυτή μετά την αποκατάσταση των τηλεφωνικών επικοινωνιών, όταν την ενημέρωσε για την τακτική κατάσταση. Η αναφορά αυτή είναι τελείως αόριστη επειδή δεν αναφέρει το περιεχόμενο της αναφερόμενης ενημέρωσης και ειδικά για το ΠΟΥ είχε εγκαταστήσει το Απόσπασμά του. Στην περίπτωση που ο Πλαστήρας θα ενημέρωνε τη Μεραρχία με επίσημη τηλεφωνική αναφορά ότι εγκατέστησε τις δυνάμεις του όχι επί του Καλετζίκ όπως είχε διαταχθεί, αλλά κάτω από το Καλετζίκ και εκτός του τομέα της Μεραρχίας, είναι βέβαιο ότι η Μεραρχία το ολιγότερο θα τον επιτιμούσε που δεν εκτέλεσε την εντολή της και  ίσως να λάβαινε και άλλα μέτρα εναντίον του.

Η δεύτερη αναφορά του Πλαστήρα είναι αυτή που σημειώνει και στην Έκθεσή του, δια της οποίας ζήτησε επιμόνως να του αποσταλεί και το 3ο Τάγμα του από το Αφιόν για να αντικαταστήσει το Ι/35 Τάγμα. Μπορούμε να υποθέσουμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι το λόγο για τον οποίο ζητούσε να του αποσταλεί το 3ο Τάγμα του δεν τον ανέφερε στη Μεραρχία. Σε εναντία περίπτωση ασφαλώς η Μεραρχία θα εξανίστατο αφού η εντολή της, αλλά και του Α΄ Σώματος Στρατού, ήταν να ανέλθει στο Καλετζίκ μετά Τάγματος και Πυροβολαρχίας.

Σε κάθε περίπτωση o διοικητής της IV Μεραρχίας ουδεμία πληροφορία σημειώνει στην Έκθεσή του περί ενημέρωσής του από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα ότι εγκατέστησε τις δυνάμεις του Αποσπάσματός του από το άκρο δεξιό του τομέα της μέχρι τους βράχους του Καγιαντιμπί και ότι επί του Καλετζίκ δεν ανέβασε ούτε τη δύναμη που ρητώς  καθοριζόταν στην εντολή που του ανέθεσε.

Η Μεραρχία στη δική της Έκθεσή  σημειώνει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ευθύς ως «προσηνατολίσθη προς την κατάστασιν ησχολήθη εις την τακτοποίησιν των υπαχθεισών αυτώ δυνάμεων και την συγκράτησιν της δευτέρας αμυντικής γραμμής επιφυλαχθείς –ως τηλεφωνικώς ενέφερεν εις την Μεραρχίαν- να ενεργήση βραδύτερον την αντεπιθετικήν επιχείρησιν προς ανάκτησιν των απωλεσθεισών θέσεων και περαιτέρω εκμετάλλευσιν της επιτυχίας του δια καταδιώξεως.». Ουδεμία αναφορά υπάρχει στην Έκθεσή της περί της πρόθεσης του Πλαστήρα να αντεπιτεθεί δια του διακένου.

Με βάση τα όσα έχουμε παρουσιάσει μέχρι τώρα ουδαμού αναφέρεται στην Έκθεση Πλαστήρα ότι:

• Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ασχολήθηκε με την τακτοποίηση των υπαχθεισών υπό τις διαταγές του Ι/35 και ΙΙ/11 Ταγμάτων. Όλως αντιθέτως αγνοεί ότι το Ι/35 Τάγμα δεν διαθέτει Ταγματάρχη και αγνοεί ποιος διοικεί το Ι/35 Τάγμα. Επίσης αγνοεί ότι επί του Καλετζίκ βρίσκεται το ΙΙ/11 Τάγμα, το οποίο θα το αναφέρει διαρκώς ως «Διλοχία του ΙΙ/11 Τάγματος». Το πότε εισήλθε στη μάχη η κατ’ αυτόν «Διλοχία του ΙΙ/11 Τάγματος» δεν το αναφέρει και δεν προσδιορίζει σε ποια θέση του Καλετζίκ τη διέταξε να εγκατασταθεί. Ουδεμία επίσης πληροφορία διαθέτουμε από την Έκθεσή του για τη διάταξη των αμυνομένων τμημάτων στο Καλετζίκ, ακόμη και για το που ήταν εγκατεστημένα τα Ι/35 και ΙΙ/11 Τάγματα. Αυτό που δείχνουμε στα σχεδιαγράμματα μας είναι λογικές υποθέσεις από τις ελάχιστες πληροφορίες που υπάρχουν στην αναφορά που υπέβαλε ο Λοχαγός Ανδρεάδης στο 35ο Σύνταγμα  τη 0920 ώρα (βλέπε Μέρος ΙΙα). Από την Έκθεση Πλαστήρα προκύπτει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ανήλθε και απήλθε του Καλετζίκ ως απλός επισκέπτης παρατηρητής.

• Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έλαβε μέτρα για την συγκράτηση της δεύτερης γραμμής άμυνας. Όλως αντιθέτως δεν ανέβασε στο Καλετζίκ κανένα εκ των δύο Ταγμάτων του, όπως προέβλεπε η εντολή του, προκειμένου να αντικαταστήσει το καταπονημένο και κατακερματισμένο Ι/35 Τάγμα που είχε χάσει το διοικητή του, όλους σχεδόν τους Λοχαγούς του και πλέον του 50% της μάχιμης δύναμής του. Παραπειστικά και μόνο αναφέρει στην έκθεσή του ότι ζητούσε επιμόνως να του στείλουν από το Αφιόν Καραχισάρ το 3ο Τάγμα του για να αντικαταστήσει το Ι/35 Τάγμα επί του αξιόμαχου ουδεμία εμπιστοσύνη διέθετε. Αλλά παρά ταύτα συνέχιζε να του εμπιστεύεται τα χαρακώματα του Καλετζίκ.

• Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας προετοίμαζε την εκτέλεση αντεπίθεσης για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ. Όλως αντιθέτως σε ουδεμία ενέργεια προβαίνει μέχρι τη 16η ώρα από την οποία να προκύπτει ότι προετοιμαζόταν η εκτέλεση αντεπίθεσης.

Εν τέλει ελάχιστα γνωρίζουμε για την αμφίδρομη επικοινωνία μεταξύ του Συνταγματάρχη Πλαστήρα και της IV Μεραρχίας και τούτο επειδή ο μεν Πλαστήρας απέφυγε επιμελώς να απευθυνθεί στη Μεραρχία με επίσημο και μη επιδεχόμενο αμφισβήτηση τρόπο, η δε Μεραρχία στην Έκθεση Πεπραγμένων της ελάχιστα στοιχεία επίσης αναφέρει για τα διαμειφθέντα μεταξύ αυτής και του Πλαστήρα.

Το μόνο επίσημο έγγραφο που υπάρχει, είναι η υπ’ Αρ. Ε.Π. 5414/1291/3 Διαταγή Επιχειρήσεων της IV Μεραρχίας δια της οποίας ανατέθηκαν ρητές προς εκτέλεση εντολές στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα, τις οποίες αυτός απέφυγε επιμελώς να εκτελέσει.

30. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν είχε παραιτηθεί της πρόθεσης του να εκτελέσει την αντεπίθεση δια του υπάρχοντος διακένου μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών.

Στην Έκθεση Πλαστήρα αναφέρεται ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όταν έφθασε στο δεξιό της IV Μεραρχίας και αφού αποφάσισε να εγκαταστήσει ένα Λόχο του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων και την Πυροβολαρχία υπό το Λοχαγό Βλαχάβα στην περιοχή των βράχων του Καγιαντιμπί, ειδοποίησε να ανέλθει στην τοποθεσία το Ι/42 Τάγμα με την Πυροβολαρχία Τούντα προκειμένου να εκτελέσει αντεπίθεση με την εν λόγω δύναμη δια του υπάρχοντος κενού μεταξύ των IV και Ι Μεραρχιών. Στη συνέχεια της Έκθεσης Πλαστήρα ουδεμία αναφορά γίνεται για την αντεπίθεση αυτή.

Παρά ταύτα από την κατάθεση Τσιρώνη στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. προκύπτει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν είχε παραιτηθεί της πρόθεσής του να εκτελέσει την εν λόγω αντεπίθεση και είχε διατάξει τον Τσιρώνη να κάνει τις κατάλληλες προετοιμασίες και να είναι έτοιμος για την εκτέλεσή της.

Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης αναφέρει στην κατάθεσή του ότι τη 14η ώρα τραυματίστηκε αλλά παρέμεινε στο πεδίο της μάχης μέχρι τη 18η και 30΄ ώρα. Στο διάστημα αυτό συναντήθηκε δύο φορές με το διοικητή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα, τον οποίο ρώτησε περί της αντεπιθέσεως (δια του διακένου) και αυτός του απάντησε ότι αναβλήθηκε για την επομένη, αποδώσας την ευθύνη της αναβολής στην IV Μεραρχία «δια λέξεως περιφρονητικής».

Ασφαλώς τα αναφερόμενα είναι εξαιρετικά περίεργα. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε λάβει ρητή εντολή από την IV Μεραρχία να αντεπιτεθεί για να ανακαταλάβει τις απωλεσθείσες θέσεις του Κ.Α. Καμελάρ, πράγμα που σήμαινε ότι θα έπρεπε να ανακαταλάβει κυρίως το ύψωμα Ποϊραλικαγιά που ήλεγχε το σύνολο της έκτασης του πεδίου της μάχης. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όμως σύμφωνα με την απάντηση που έδωσε στην ερώτηση του Τσιρώνη φαίνεται ότι σχεδίαζε να εκτελέσει μία αντεπίθεση δια του διακένου στην οποία θα συμμετείχε και μία άλλη δύναμη που συγκεντρωνόταν σε κάποιο δάσος στο διάκενο μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών. Ασφαλώς αναφερόταν στα ΙΙΙ/4 και ΙΙ/22 Τάγματα της Ι Μεραρχίας που συγκρατούσαν με δυσκολία την 23η Τουρκική Μεραρχία σε μία γραμμή νότια του Καγιαντιμπί. Το όλο  παραπέμπει στο ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε έρθει σε επαφή και συνεννόηση με τα εν λόγω Τάγματα για την εκτέλεση της αντεπίθεσης δια του διακένου, ερήμην όμως των δύο Μεραρχιών. Επομένως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας από την αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ που έπρεπε να εκτελέσει σχεδίαζε να επιτεθεί με τέσσερα Τάγματα εναντίον των είκοσι Ταγμάτων των 11ης και 23ης Τουρκικών Μεραρχιών που υποστηρίζονταν από 48 πυροβόλα. Ασφαλώς αυτά δεν αντέχουν σε σοβαρή κριτική.

Κανένας δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι ο Ταγματάρχης Τσιρώνης αυτά που αναφέρει τα «έβγαλε από το μυαλό του». Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας από πολύ νωρίς είχε εκφράσει την πρόθεσή του να αντεπιτεθεί δια του διακένου. Σε κάθε περίπτωση η επίθεση αυτή ήταν αδύνατο να εκτελεστεί και τελικά ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναθεώρησε τις προθέσεις του, αποδίδοντας την ευθύνη της μη εκτέλεσης στην IV Μεραρχία.

31. Στην Έκθεση Πλαστήρα δεν αναφέρεται η αποτυχούσα Τουρκική επίθεση της 14ης και 30΄ ώρας για την κατάληψη από τους Τούρκους του υψώματος 1687.

Μολονότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας τη 1330 ώρα αναφέρεται σε συγκέντρωση Τουρκικών δυνάμεων προ του Καλετζίκ, χωρίς να προσδιορίζει δύναμη και περιοχή, στη συνέχεια και μέχρι τη 16η ώρα ουδεμία αναφορά σημειώνει στην Έκθεσή του περί της αναφερόμενης συγκέντρωσης των Τουρκικών δυνάμεων και των ενεργειών τους.

Παρά ταύτα τη 1430 ώρα το ενισχυμένο 127ο Σύνταγμα της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας που έχει συγκεντρωθεί προ του Καλετζίκ απέκοψε τα συρματοπλέγματα του υψώματος 1687 (ύψ. 1310 κατά την Τουρκική ΔΙΣ) και δια εφόδου κατέλαβε τα χαρακώματα της πρώτης γραμμής. Οι Ελληνικές δυνάμεις αντεπιτέθηκαν δια του εφεδρικού 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και ανακατέλαβαν τις θέσεις τους.

Ζητήματα που προκύπτουν από τη παραπάνω αναφορά της Τουρκικής ΔΙΣ:

Πρώτο: Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ουδέν αναφέρει στην Έκθεσή του περί αυτής της Τουρκικής επίθεσης. Είναι η πρώτη Τουρκική επίθεση που εκτοξεύεται από το πρωί όταν καταλήφθηκε η πρώτη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ (υψώματα Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ τεπέ και Μαύρος Βράχος) και μετά τη 10η ώρα που ο Πλαστήρας ανέλαβε την ευθύνη του Τομέα δυτικά του Μαύρου Βράχου. Ο Πλαστήρας όμως δεν αναφέρει κάτι σχετικό για αυτή την Τουρκική επίθεση στην Έκθεσή του. Βεβαίως και το έχουμε αναφέρει, μπορεί αυτή η Τουρκική επίθεση να ταυτίζεται με αυτή που αναφέρει ο Πλαστήρας στην Έκθεσή του ότι εκτοξεύτηκε τη 1610 ώρα. Βεβαίως το διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ της 1330 ώρας και της 1610 είναι σημαντικά μεγάλο.

Δεύτερο: Η Τουρκική ΔΙΣ θεωρεί ότι το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων βρισκόταν επί του Καλετζίκ και είναι αυτό που αντεπιτέθηκε και ανέτρεψε το 127ο Σύνταγμα. Στο υπ’ αριθμό 21 σχεδιάγραμμα της Τουρκικής ΔΙΣ η θέση του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων σημειώνεται επί του Καλετζίκ. Πολύ πιθανόν αυτό να οφείλεται είτε σε αντιγραφή του υπ’ αριθμό 12 σχεδιαγράμματος του 7ου τόμου της Ελληνικής ΔΙΣ, είτε στο ότι οι Τούρκοι επειδή απέτυχε η επίθεσή τους θεώρησαν ότι αυτό οφειλόταν στα Ευζωνικά Τάγματα του Πλαστήρα. Παρά ταύτα και όπως ήδη έχουμε αναφέρει, σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα τη 1430 ώρα βρίσκονταν στο Καλετζίκ από το 5/42 Σύνταγμά Ευζώνων ο Λόχος που αντικατέστησε τον 3/35 Λόχο και ο 3ος Λόχος του Λοχαγού Γεωργουσόπουλου. Σύμφωνα όμως με την κατάθεση Τσιρώνη βρισκόταν μόνο ο Ουλαμός Ευζώνων που είχε αντικαταστήσει τον 3/35 Λόχο.

32. Η IV Μεραρχία και το βαρύ και πεδινό Πυροβολικό της ήταν απόντες από τη μάχη που διεξαγόταν στο Καλετζίκ

Η διοίκηση της IV Μεραρχίας θα πρέπει να είχε αντιληφθεί ότι αφού η διαταχθείσα παρ’ αυτής αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απολεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ δεν είχε εκτοξευτεί μέχρι και τη 13η ώρα από το Απόσπασμα Πλαστήρα και ότι ο Πλαστήρας της ανέφερε ότι επιφυλασσόταν να την εκτελέσει αργότερα, μία δήλωση ασφαλώς όχι δεσμευτική, δημιουργούνταν σοβαροί κίνδυνοι για την ακεραιότητα του αμυντικού της τομέα. Παρ’ όλα αυτά, η διοίκηση της IV Μεραρχίας δεν αντιδρά αποφασιστικά στο «επιφυλασόταν» του Πλαστήρα και συνεχίζει να αναμένει μοιρολατρικά το πότε θα «ευδοκήσει» ο Πλαστήρας να εκτελέσει την εντολή της. Η διοίκηση της IV Μεραρχίας, όπως και αυτή της Ι Μεραρχίας και ακόμη περισσότερο του Α΄ Σώματος Στρατού, έχουν βρεθεί εκτός ισορροπίας από τον στρατηγικό αιφνιδιασμό που υπέστησαν από το μέγεθος της εχθρικής ισχύος που συγκεντρώθηκε νοτιοανατολικά του Αφιόν και αντιδρούν μοιρολατρικά ή σπασμωδικά στις αναφορές που τους υποβάλλονται. Ο διοικητής της IV Μεραρχίας αδυνατεί να διαβάσει τη μάχη και να αντιληφθεί ότι ο κύριος αγώνας διεξάγεται στο Καλετζίκ και δευτερευόντως στον Πριονοειδή Βράχο, και ως εκ τούτου θα πρέπει να στρέψει την προσοχή του και το ενδιαφέρον του στο Καλετζίκ και να διαθέσει εκεί ό,τι δυνάμεις μπορεί να εξοικονομήσει, καθώς και τα πυρά του Βαρέως Πυροβολικού του και ότι ο ίδιος με αριθμό επιτελών του θα πρέπει να μεταφέρει το Σταθμό Διοικήσεώς του στο Καλετζίκ και να επιληφθεί προσωπικά της διεύθυνσης της μάχης. Από την άλλη πλευρά βεβαίως, ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας φαίνεται να τηρεί στο σκοτάδι την IV Μεραρχία περί της διάθεσης των δύο Ευζωνικών Ταγμάτων στο δεξιό (δυτικό) του Καλετζίκ μέχρι το Καγιαντιμπί. Ούτε όμως και η IV Μεραρχία σημειώνει την ύπαρξη τέτοιας ενημέρωσης στην Έκθεσή της, πράγμα που οδηγεί στην εκτίμηση ότι ουδέποτε έλαβε σχετική πληροφόρηση από τον Πλαστήρα και κατόπιν τούτου μπορεί να είναι ήσυχη ότι επί του Καλετζίκ βρίσκονται επαρκείς δυνάμεις που εξασφαλίζουν την άμυνά του.

Σε κάθε περίπτωση ο Πλαστήρας είχε υποχρέωση να ενημερώσει από πολύ νωρίς την IV Μεραρχία, με την υποβολή επίσημης αναφοράς (που θα διαβιβαζόταν είτε με αγγελιοφόρο, είτε τηλεφωνικά), περί της διάθεσης του 2ου Τάγματος Ευζώνων για την επέκταση του δεξιού της, και στη συνέχεια να την ενημερώσει ότι με μέρος του 1ου Τάγματος Ευζώνων ενίσχυσε το Καλετζίκ, ότι κατόπιν αυτής της διάθεσης των δυνάμεων του Αποσπάσματός του δεν ήταν σε θέση να εκτελέσει την αποστολή που του ανατέθηκε και ότι επιβαλλόταν να του αποσταλεί άμεσα το 3ο Τάγμα Ευζώνων για να μπορέσει να εκτελέσει τη διαταχθείσα αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απολεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ. Αυτή ήταν μία λογική σειρά ενεργειών. Τέτοια αναφορά όμως δεν υπάρχει στην Έκθεση Πλαστήρα και ούτε όμως καταγράφεται και στην Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας.

Διαπιστώσεις επί των αναφερθέντων γεγονότων μέχρι της και τη 16η ώρα 

1. Το Καλετζίκ διατηρήθηκε υπό την κατοχή των Ελληνικών όπλων από την έναρξη της Τουρκικής επιθέσεως την 5η πρωινή ώρα μέχρι και τη 12η ώρα της 13ης Αυγούστου χάρη στον ηρωικό αγώνα του Ι/35 Τάγματος Πεζικού. Τη 12η ώρα εισήλθε στη μάχη και το ΙΙ/11 Τάγμα Πεζικού.

Ο αμυντικός αγώνας στο Κ.Α. Καμελάρ από την έναρξη της Τουρκικής επιθέσεως την 5η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου 1922 διεξήχθη από το Ι/35 Τάγμα και τον 11/35 Λόχο του 35ου Συντάγματος. Το Ι/35 Τάγμα την 7η περίπου πρωινή ώρα απώλεσε την πρώτη γραμμή άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ, ήτοι τα υψώματα Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710), Κιουτσούκ τεπέ και Μαύρος Βράχος και συμπτύχθηκε σταδιακά στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ που στοιχιζόταν στα υψώματα 1687 (1310 κατά την Τουρκική ΔΙΣ) και 1675. Την 8η πρωινή ώρα το Ι/35 Τάγμα μαχόμενο μόνο και άνευ ενισχύσεων καθήλωσε τις δυνάμεις της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας επί των καταληφθέντων υψωμάτων της πρώτης γραμμής άμυνας και συνέχισε τον αγώνα παρά την απώλεια του διοικητή του Τάγματος, δύο Λοχαγών και μεγάλου αριθμού αξιωματικών και οπλιτών. Οι εξαιρετικά μεγάλες απώλειες του Ι/35 Τάγματος οφείλονταν στο σφοδρό βομβαρδισμό των Ελληνικών θέσεων από 42 Τουρκικά πυροβόλα εκ των οποίων τα 14 βαρέα και στην ατελή οχύρωση των Ελληνικών αμυντικών θέσεων, με κύριο χαρακτηριστικό την απουσία σκεπάστρων προστασίας. Το Ι/35 Τάγμα με την υποστήριξη της Πυροβολαρχίας Καμελάρ υπό τον Υπολοχαγό Ραυτόπουλο από την 9η ώρα και μετά αντιμετώπισε και επιβράδυνε την επίθεση του ενισχυμένου 127ου Συντάγματος Πεζικού της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας που επιτίθετο από νοτιοδυτικά προς το ύψωμα 1687. Επομένως η δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ πιεζόταν μετωπικά από τις δυνάμεις της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας και από νοτιοδυτικά από το ενισχυμένο 127ο Σύνταγμα Πεζικού της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας.

Η δεύτερη αμυντική γραμμή του Καλετζίκ ενισχύθηκε το πρώτον περί τη 12η ώρα με την είσοδο στα χαρακώματα του 2ου Τάγματος του εφεδρικού 11ου Συντάγματος Πεζικού (ΙΙ/11 Τάγμα).

Το 1ο Τάγμα του 35ου Συντάγματος Πεζικού τίμησε τα όπλα του. Ο υπηρετών τότε στο στρατηγείο του Α΄ Σώματος Στρατού Λοχαγός Κωνσταντίνος Κανελλόπουλος, διευθυντής αργότερα επί δεκαετία της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, γράφει σχετικά:

«Την άμυναν επί του Καλετζίκ εξετέλει το 35ον Σ. Πεζικού, Σύνταγμα πεπειραμένον και στερεόν, εις ό έλαχε η τιμή να βαστάση το βάρος μεγάλου μέρους της κυρίας Τουρκικής προσπάθειας. Το Σύνταγμα τούτο όντως εκράτησεν υψηλά την τιμήν των όπλων και ετήρησε τα χαρακώματά του επί πολλάς αγωνιώδεις ώρας κατά πολλαπλασίου εχθρού και υπό τον καταπελτισμόν ισχυρότατου και καλώς βάλλοντος πυροβολικού.» 

Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχης Ι. Παπαπαναγιώτου έγραφε αργότερα στον Αθηναϊκό τύπο:

«Το Ι Τάγμα και ο 11 Λόχος του 35ου συν/τος πεζ. συνετρίβησαν επί του Καμελάρ αντιτάξαντα σάρκας κατά σιδήρου» 

2. Το Α΄ Σώμα Στρατού και η IV Μεραρχία αντιδρούν με μεγάλη καθυστέρηση στις προκλήσεις της Τουρκικής επίθεσης.

Το Α΄ Σώμα Στρατού μολονότι τηρείται ενήμερο επί των Τουρκικών ενεργειών, του ισχυρού βομβαρδισμού του Κ.Α. Καμελάρ από μεγάλο αριθμό πυροβόλων και της ισχυρής πίεσης που δέχεται το δεξιό της IV Μεραρχίας ως εκ της κατάληψης της πρώτης γραμμής αντιστάσεως του Κ.Α. Καμελάρ, αντιδρά με μεγάλη καθυστέρηση. Μολονότι η IV Μεραρχία έχει αιτηθεί τη διάθεση του Αποσπάσματος Πλαστήρα από την 6η πρωινή ώρα, ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού μόλις της 8η ώρα θα υπογράψει τη διαταγή για να διατεθεί το Απόσπασμα Πλαστήρα στην IV Μεραρχία και να ανέλθει στις θέσεις εφεδρείας του Υποτομέα Καλετζίκ. Απαιτούνται ακόμη δύο ώρες για να φθάσει η πρώτη δύναμη του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Κ.Α. Καμελάρ. Το ότι στο διάστημα αυτό δεν κατέρρευσε και η δεύτερη γραμμή του Καλετζίκ αυτό οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στους ήρωες μαχητές του Ι/35 Τάγματος και του 11/35 Λόχου.

Η με μεγάλη καθυστέρηση αντίδραση των διοικήσεων στην Τουρκική επίθεση παρατηρείται παντού. Η IV Μεραρχία μολονότι από την 0630 ώρα έθεσε σε κίνηση το ΙΙ/11 Τάγμα για να ανέλθει στο Καλετζίκ και τεθεί στη διάθεση του 35ου Συντάγματος δεν ελέγχει την πορεία εκτέλεσης της διαταγής της. Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος που το διατάζει να ανέλθει στο Καλετζίκ δεν ελέγχει την κίνησή του Τάγματος. Τελικά το Τάγμα αυτό θα διανύσει μία απόσταση 5 περίπου χιλιομέτρων και θα εισέλθει στα χαρακώματα του Καλετζίκ τη 12η μεσημβρινή ώρα. Ουδεμία πληροφορία διαθέτουμε για τους λόγους της καθυστερημένης άφιξης του Τάγματος στο Καλετζίκ, αλλά και για την γενικότερη συμμετοχή του Τάγματος στη μάχη.

Όλες ανεξαιρέτως οι διοικήσεις τέθηκαν εκτός ισορροπίας από τη δριμύτητα της Τουρκικής επίθεσης και αντιδρούν σπασμωδικά στις εκάστοτε παρουσιαζόμενες προκλήσεις. Η VII Μεραρχία που βρίσκεται στο χωριό Εϋρέτ και το Α΄ Σώμα Στρατού είχε ζητήσει να ξεκινήσει νωρίς για να φθάσει στο Μπαλ Μαχμούτ, θα εκκινήσει μόλις της 8η πρωινή ώρα με τον Αυγουστιάτικο ήλιο του κεντρικού Μικρασιατικού υψιπέδου να κατακαίει τα πάντα.

3. Η εντολή που έλαβε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας από το Α΄ Σώμα Στρατού την 8η και 5΄ ώρα είχε σαν σκοπό την ισχυρή ενίσχυση της άμυνας του Καλετζίκ και τη διεύθυνση του αμυντικού αγώνα από ένα εμπειροπόλεμο Συνταγματάρχη δια της επί τόπου παρουσίας του.

Το Α΄ Σώμα Στρατού αποδίδοντας ιδιαίτερη σημασία στη διατήρηση υπό Ελληνική κατοχή του ορεινού όγκου του Καλετζίκ -που αποτελούσε το σημαντικότερο έδαφος τακτικής σημασίας της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ- δια της διαταγή που εξέδωσε προς το Απόσπασμα Πλαστήρα επεδίωξε να θωρακίσει την άμυνα του Καλετζίκ, με την ανάθεση της διεύθυνσης της αμυντικής μάχης προσωπικά στον εμπειροπόλεμο Συνταγματάρχη Πλαστήρα και την ενίσχυση των αμυνομένων επί του Καλετζίκ δυνάμεων του 35ου Συντάγματος με δυνάμεις του Αποσπάσματος Πλαστήρα, ενώ την ίδια ώρα βρισκόταν εν κινήσει προς το Καλετζίκ και το ΙΙ/11 Τάγμα Πεζικού. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εντελλόταν ρητά να εγκαταστήσει τη διοίκησή του, το Σταθμό Διοικήσεώς του δηλαδή, επί του Καλετζίκ.

Δέον να ληφθεί υπόψη ότι την κρίσιμη σημασία του Καλετζίκ για την άμυνα της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ την αναγνώριζε και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ο οποίος αποκαλεί στην Έκθεση Πεπραγμένων του το Καλετζίκ «το σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ».

4. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποφασίζει να μην εκτελέσει την εντολή που του ανέθεσε το Α΄ Σώμα Στρατού

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δια της διαταγής που έλαβε από το Α΄ Σώμα Στρατού ετίθετο υπό τις διαταγές της IV Μεραρχίας και εντελλόταν όπως ο ίδιος προσωπικά, μετά Τάγματος, Πυροβολαρχίας και της διοικήσεως του Αποσπάσματός του να ανέλθει στις θέσεις εφεδρείας του Υποτομέα Καλετζίκ, ήτοι επί του Καλετζίκ. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μπορούσε να χρησιμοποιήσει και την υπόλοιπη δύναμη του Αποσπάσματός του για να εκτελέσει την αποστολή του.

Οι εντολή που ανατέθηκε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα από το Α΄ Σώμα Στρατού ήταν ρητή, κατηγορηματική και απολύτως σαφής ως προς το έργο που έπρεπε να εκτελέσει.

Παρά ταύτα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποφάσισε να μην εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε. Σχετικά με το πότε, που και υπό ποίες συνθήκες έλαβε την απόφασή να μην εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε υπάρχουν δύο εκδοχές:

Πρώτη εκδοχή:

Είναι αυτή που αναφέρεται στην Έκθεση Πλαστήρα και είναι η γενικώς αποδεκτή από την ιστοριογραφία. Κατ’ αυτήν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετά τη λήψη της διαταγής του Α΄ Σώματος Στρατού διέταξε να ανέλθουν δια της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ στο Κ.Α. Καμελάρ το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων και η Πυροβολαρχία της ΧΙΙΙα ΜΟΠ υπό το Λοχαγό Βλαχάβα, ο ίδιος δε προηγήθηκε της εν λόγω δύναμης για να αναγνωρίσει την τακτική κατάσταση. Όταν έφθασε στο δεξιό της IV Μεραρχίας παρατήρησε ότι μία Τουρκική δύναμη 500 ανδρών κατερχόταν από το ύψωμα Καραθανάση προς το Καγιαντιμπί και τη χαράδρα Ακ Ντερέ με σκοπό να πλευροκοπήσει το δεξιό της IV Μεραρχίας και κατόπιν τούτου αποφάσισε να εγκαταστήσει ένα Λόχο του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων με την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί και να τηρήσει το υπόλοιπο του Τάγματος εφεδρεία. Επομένως σαφέστατα αποφάσισε να μην εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε. Η εκδοχή αυτή χωρίς να ληφθούν υπόψη άλλα στοιχεία πάσχει για τους εξής λόγους:

• Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όταν έφθασε στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ (υψόμετρο ~1470 μέτρα) θα έπρεπε να κάμψει αριστερά (ανατολικά) και να ανέλθει στη δεύτερη αμυντική γραμμή του Καλετζίκ (υψώματα 1687 και 1675) ώστε να μπορέσει να παρατηρήσει όλη την περιοχή του πεδίου της μάχης προς κάθε κατεύθυνση. Ανατολικά, νότια και δυτικά του Καλετζίκ. Άλλωστε αυτό προέβλεπε και η εντολή που του ανατέθηκε. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όμως αποφασίζει να μην ανέβει στο εξέχον παρατηρητήριο του Καλετζίκ, όπου διεξάγεται η αμυντική μάχη και βάλλουν 54 Τουρκικά πυροβόλα, αλλά να κινηθεί νοτιοδυτικά προς την περιοχή του υψώματος 1535, όπου και το άκρο δεξιό του τομέα της IV Μεραρχίας. Από το σημείο εκείνο παρατήρησε την Τουρκική δύναμη των 500 ανδρών που από το ύψωμα Καραθανάση διέρρεε προς τη χαράδρα Ακ Ντερέ. Εξηγήσαμε ότι η παρατήρηση του υψώματος Καραθανάση, της χαράδρας Ακ Ντερέ και των Βράχων του Καγιαντιμπί ήταν αδύνατη από την αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ λόγω της παρεμβολής άλλων μεγαλύτερου υψομέτρου εδαφών. Αυτή η εκδοχή όμως δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή. Δηλαδή δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό ότι ο εμπειροπόλεμος Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποφάσισε να μην ανέλθει στο υπερέχον της όλης περιοχής παρατηρητήριο του Καλετζίκ που παρείχε ευρεία και σε βάθος παρατήρηση του πεδίου της μάχης, αλλά μετέβη για να αναγνωρίσει την τακτική κατάσταση στο ύψωμα 1535 από το οποίο μπορούσε να παρατηρήσει μόνο την περιοχή από το ύψωμα 1650 μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί και τίποτε πίσω από τη γραμμή των υψωμάτων Τοκλού τεπέ – Ποϊραλικαγιά. Σχετικά βλέπε σχεδιάγραμμα 14 του παρόντος. Κατά τον τρόπο που ενήργησε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν θα ενεργούσε ούτε ένας Ανθυπολοχαγός άρτι αποφοιτήσας της Σχολής Ευελπίδων.

• Αν παρά ταύτα δεχθούμε ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας διέθετε μειωμένη αντιληπτική ικανότητα, ότι δηλαδή δεν μπορούσε να κατανοήσει τις υποχρεώσεις που του επέβαλε η εντολή του και δεν διέθετε την ικανότητα να επιλέξει το καταλληλότερο σημείο για να παρατηρήσει το σύνολο της έκτασης του πεδίου της μάχης, προκύπτει το ερώτημα πώς είναι δυνατό να παρατήρησε την Τουρκική δύναμη των 500 ανδρών που απειλούσε με πλευροκόπηση (!) την IV Μεραρχία και δεν παρατήρησε την άλλη ισχυρότερη δύναμη, που επίσης εκκινώντας από την περιοχή του υψώματος Καραθανάση, προήλαυνε προς τη δυτική πλευρά του Καλετζίκ υποστηριζόμενη από τα πυρά 20 πυροβόλων και δεχόταν τα πυρά της Πυροβολαρχίας του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου. Αυτά τα δύο δεν παντρεύονται. Αν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έφθασε όντως στο ύψωμα 1535 θα έπρεπε να παρατηρήσει και τις δύο Τουρκικές δυνάμεις. Όμως στην Έκθεση Πλαστήρα η μόνη εχθρική δύναμη που αναφέρεται είναι αυτή των 500 ανδρών που διαρρέει προς το Καγιαντιμπί και τη χαράδρα Ακ Ντερέ. Μία βολική δικαιολογία για την απόφαση του Συνταγματάρχη Πλαστήρας να μην εκτελέσει την εντολή του. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στην Έκθεση Πλαστήρα για τη δύναμη της 5ης Τουρκική Μεραρχίας που βρίσκεται επί του υψώματος Ποϊραλικαγιά και ανατολικά και νοτιοανατολικά αυτού.

Δεύτερη εκδοχή:

Η εκδοχή στην οποία θα αναφερθούμε ευθύς αμέσως δεν αναφέρεται στην ιστοριογραφία αλλά αποτελεί διαπίστωση του γράφοντος και προκύπτει από την κατάθεση του διοικητή του Ι/42 Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχη Τσιρώνη. Κατ’ αυτήν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αμέσως μετά τη λήψη της διαταγής του Α΄ Σώματος Στρατού και ενώ βρισκόταν ακόμη στο χωριό Έρικμαν διέταξε το διοικητή του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχη Παλάντζα να ανέλθει μετά του Τάγματός του και της Πυροβολαρχίας υπό το Λοχαγό Βλαχάβα στο Κ.Α. Καμελάρ και να εγκατασταθούν στο δεξιό της IV Μεραρχίας, δηλαδή περί το ύψωμα 1535. Ο ίδιος στη συνέχεια κινήθηκε για να μεταβεί στο Αφιόν Καραχισάρ και καθ’ οδόν διασταυρώθηκε με το διοικητή του Ι/42 Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχη Τσιρώνη που επέστρεφε από το Αφιόν Καραχισάρ στο χωριό Έρικμαν τον οποίο και διέταξε να πάει να παραλάβει το Τάγμα του και τη 10η ώρα να ξεκινήσει και να μεταβεί στο δεξιό της παράταξης, εκεί που εστάλη και το ΙΙ/42 Τάγμα του Ταγματάρχη Παλάντζα. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης μολονότι διατελεί εν γνώσει της Έκθεσης Πεπραγμένων του πρώην διοικητή του, με την κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. χαρακτηρίζει εμμέσως πλην σαφώς αναληθή τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα, ότι δηλαδή ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας προπορεύτηκε του ΙΙ/42 Τάγματος και ανήλθε στο Κ.Α. Καμελάρ για να αναγνωρίσει την τακτική κατάσταση. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης αναφέρει ευθέως ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετά την 8η και 10΄ ώρα μετέβη στο Αφιόν Καραχισάρ και σε επόμενο σημείο της κατάθεσής του επαναβεβαιώνει τα περί της μετάβασης του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Αφιόν Καραχισάρ και επομένως της απουσίας του από το πεδίο της μάχης κατά το χρόνο που το ΙΙ/42 Τάγμα και η Πυροβολαρχία Βλαχάβα κινούνταν δια της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ για να ανέλθουν στο Κ.Α. Καμελάρ. Υπενθυμίζω το ακριβές κείμενο της κατάθεσης του ταγματάρχη Τσιρώνη:

«Τον Συν/χην Πλαστήραν συνήντησα καθ’ οδόν μεταβαίνοντα εις Αφιόν Καραχισάρ καθ’ ήν στιγμήν επανερχόμην εκείθεν εγώ … (η διαταγή του) μοι εδόθη προφορικώς και ήτο η εξής. Διαταγαί εδόθησαν εις τον Επιτελή σας, πηγαίνετε να παραλάβετε το Τάγμα και θα μεταβήτε στο δεξιό της παρατάξεως, ένθα εστάλη και ο Ταγματάρχης Παλάντζας με το Τάγμα του. Την 10ην ώραν, αν ενθυμούμαι καλώς, να εκκινήσετε.»

Από την κατάθεση Τσιρώνη προκύπτει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έλαβε την απόφαση για την εγκατάσταση των δυνάμεων του Αποσπάσματός του στο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ ενώ βρισκόταν ακόμη στο χωριό Έρικμαν. Εκτιμώ ότι η απόφασή του στηρίχθηκε στους εξής λόγους. α) Ο ίδιος αναφέρει στην Έκθεσή του ότι από την 4η πρωινή ώρα ακούγονταν στο χωριό Έρικμαν πυκνοί κανονιοβολισμοί προερχόμενοι από την κατεύθυνση του Καλετζίκ. Εκείνη την ώρα με βάση τα αναφερόμενα στην Τουρκική ΔΙΣ το Τουρκικό πυροβολικό κανόνιζε τα πυρά του επί των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ τεπέ και Μαύρο Βράχο. Επομένως την 5η πρωινή ώρα όταν άρχισε ο βομβαρδισμός των παραπάνω στόχων που διήρκεσε από τη 0500 μέχρι τη 0630 ώρα είναι πλέον ή βέβαιο ότι αντιλήφθηκε ότι άρχισε η μητέρα όλων των μαχών της μέχρι τότε εκστρατείας. β) Ο ίδιος επίσης αναφέρει στην Έκθεσή του ότι ζήτησε πληροφορίες από το Α΄ Σώμα Στρατού και έλαβε ως απάντηση ότι οι Τούρκοι επετίθεντο κατά του τομέα της IV Μεραρχίας. γ) Είναι βέβαιο ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας βρισκόταν σε ανοικτή επικοινωνία με το Α΄ Σώμα Στρατού και σίγουρα πληροφορήθηκε ότι την 7η περίπου ώρα οι Τούρκοι κατέλαβαν την πρώτη γραμμή άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ. δ) Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας επειδή για κάποιο άγνωστο λόγο έπρεπε να μεταβεί στο Αφιόν Καραχισάρ δεν θέλησε μέχρι να επανέλθει στη θέση του να ανεβάσει το ΙΙ/42 Τάγμα και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στο Καλετζίκ, όπου υπήρχε η πιθανότητα μέχρι την επάνοδό του να κατέρρεε η άμυνα και το ύψωμα να καταληφθεί από τους Τούρκους.

Εν πάση περιπτώσει είτε ισχύει η μία εκδοχή, είτε η άλλη το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποφάσισε να μην εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε και να κρατήσει το Απόσπασμά του μακριά από την κόλαση του Καλετζίκ. Η δικαιολογία ήταν η διαρροή μίας Τουρκικής δύναμης 500 ανδρών στη χαράδρα Ακ Ντερέ που απειλούσε με πλευροκόπηση το δεξιό της IV Μεραρχίας. Και αυτή είναι η μόνη Τουρκική δύναμη που εμφανίζεται στην Έκθεση Πλαστήρα της οποίας δύναμης προσδιορίζονται το μέγεθος και οι ενέργειες. Όλες οι άλλες δυνάμεις που επιχειρούν κατά του Καλετζίκ απλά δεν υπάρχουν στην Έκθεση Πλαστήρα. Οι συντάκτες της Έκθεσης αποκρύπτουν από την ιστορία ότι υπάρχει μία Τουρκική Μεραρχία, η 5η, που βρισκόταν σε στενή εμπλοκή με τα αμυνόμενα τμήματα του Ι/35 Τάγματος στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ και τα πίεζε ισχυρά. Ομοίως αποκρύπτουν ότι μία ακόμη ισχυρή δύναμη, το ενισχυμένο 127ο Σύνταγμα Πεζικού της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας, βάδιζε κατά του υψώματος 1687. Κυρίως απέκρυψαν ότι όλο του Τουρκικό Πυροβολικό αποτελούμενο από 54 Τουρκικά πυροβόλα έβαλε κατά του Καλετζίκ και σχεδόν κανένα για την υποστήριξη της δύναμης που διέρρεε προς τη χαράδρα Ακ Ντερέ. Και αυτό γίνεται για ένα μόνο λόγο. Να δικαιολογηθεί η απόφαση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να μην ανεβάσει το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στην κόλαση του Καλετζίκ όπως εντελλόταν από τη διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού, αλλά να εγκαταστήσει την εν λόγω δύναμη από το άκρο δεξιό του τομέα της IV Μεραρχία μέχρι τους βράχους του Καγιαντιμπί, όπου η μάχη που διεξαγόταν δεν ήταν φονική, όπως προκύπτει από την Έκθεση πεπραγμένων του διοικητή του 6ου Λόχου του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων υπολοχαγού Χρ. Προυκάκη.

5. Η εντολή που ανατέθηκε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα από την IV Μεραρχία επαναλάμβανε αυτήν του Α΄ Σώματος Στρατού και επιπλέον τον διέταζε να εγκαταστήσει τη διοίκησή του επί του Καλετζίκ, να αναλάβει τη διοίκηση όλων των δυτικά του Μαύρου Βράχου δυνάμεων και να ανακαταλάβει τις απωλεσθείσες θέσεις του Κ.Α. Καμελάρ.

Κατ’ αρχάς αν λάβουμε υπόψη μας την εκδοχή ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας προηγήθηκε του Τάγματος Παλάντζα και ανήλθε στο Κ.Α. Καμελάρ προς αναγνώριση της Τακτικής κατάστασης, εκτιμάται θα έφθασε στο δεξιό της IV Μεραρχίας περί την 9η πρωινή ώρα. Επομένως μέχρι τη λήψη της διαταγής της IV Μεραρχίας περί τη 10η ώρα και την άφιξη του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων της 1030 ώρα, όπως αναφέρει στην Έκθεσή του, προκύπτει το ερώτημα το τι ακριβώς έκανε ολομόναχος και άνευ στρατευμάτων στο δεξιό της IV Μεραρχίας επί μιάμιση ώρα. Λαμβάνοντας επίσης υπόψη ότι σύμφωνα με το διοικητή του 6ου Λόχου του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων Υπολοχαγό Προυκάκη, το ύψωμα 1565 είχε καταληφθεί από τους Τούρκους και ότι ο Λόχος του για να καταλάβει τις ορισθείσες θέσεις του επί του υψώματος 1535 είχε ικανό αριθμό απωλειών (βλέπε σχόλιο 27), το ερώτημα παίρνει άλλες διαστάσεις. Τι κάνει επί μιάμιση ώρα ένας Συνταγματάρχη μόνος του, συνοδευόμενος ίσως από μία ολιγομελή συνοδεία του επιτελείου του, απέναντι σε μία Τουρκική δύναμη που βάλει εναντίον της δια των όπλων της;

Με βάση τη δεύτερη εκδοχή που στηρίζεται στην κατάθεση του Ταγματάρχη Τσιρώνη και κατά την οποία ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετά τη λήψη της διαταγής του Α΄ Σώματος Στρατού μετέβη στο Αφιόν Καραχισάρ, εκτιμάται ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θα έφθασε στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ μετά τη 10η ώρα και αφού προηγουμένως διήλθε από τη θέση της IVβ ΜΟΠ, όπως αναφέρει ο διοικητής του 35ου Συντάγματος. Σε κάθε περίπτωση τη διαταγή της IV Μεραρχίας θα πρέπει να την έλαβε μετά τη 10η ώρα, περίπου την ίδια περίπου ώρα που έφθασε στην τοποθεσία το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων και η Πυροβολαρχία υπό το Λοχαγό Βλαχάβα. Τούτο προκύπτει και από την κατάθεση στην Ανακριτική Επιτροπή του Στρατηγού Μαζαράκη του  Έφεδρου Ανθυπασπιστή Σταματόπουλου Ιωάννη που ήταν διαγγελέας του ΙΙΙ Γραφείου της IV Μεραρχίας και ο οποίος αναφέρει:

«Την αυτήν ημέραν εγένετο η επίθεσις εκ του εχθρού, διετάχθην εις τας 9-10 π.μ. ώρας περίπου να εγχειρίσω διαταγήν εις Συν/χην Πλαστήραν, οίαν και έδωκα εις χείρας του, τραυματισθείς μάλιστα και ο ίππος μου, τω εδόθη δε την στιγμήν που παρετάσσετο το τάγμα του να εμπλακή εις μέτωπον Αφιόν …».

Εκτιμώ ότι η ώρα που αναφέρει ο Ανθυπασπιστής Σταματόπουλος ότι παρέλαβε τη διαταγή της IV Μεραρχίας για να την παραδώσει στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα ήταν η 9η και 10΄ περίπου. Μία ακόμη πληροφορία που επιβεβαιώνει τη καθυστέρηση με την οποία αντιδρούσαν οι Ελληνικές διοικήσεις στη διαρκώς μεταβαλλόμενη τακτική κατάσταση. Σε κάθε περίπτωση είναι βέβαιο ότι θα απαιτήθηκε χρόνος πλέον της μίας ώρας για να φθάσει ο Ανθυπασπιστής Σταματόπουλος στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ. Από την κατάθεση του προκύπτει ότι παρέδωσε τη διαταγή στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα ενώ είχε φθάσει το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή ότι περί τη 10η ώρα έλαβε την υπ’ αριθ. Ε.Π.5414/1291/3 Διαταγή επιχειρήσεων της IV Μεραρχίας. Δια αυτής η IV Μεραρχία τον πληροφορούσε ότι με διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού το Απόσπασμά του ετίθετο υπό τις διαταγές της και τον διέτασσε όπως μετά Τάγματος Ευζώνων, της διοικήσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και Πυροβολαρχίας να ανέλθει στο Καμελάρ Νταγ (εννοεί το Καλετζίκ) παρά τη θέση του Σταθμού Διοικήσεως του Κ.Α. Καμελάρ, να αναλάβει τη διοίκηση όλων των δυτικά του Μαύρου Βράχου δυνάμεων, δηλαδή των Ι/35 και ΙΙ/11 Ταγμάτων και να ενεργήσει δραστήρια για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ.

Επομένως η IV Μεραρχία επαναλάμβανε μετ’ επιτάσεως στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα την εντολή του Α΄ Σώματος Στρατού περί εγκατάστασης ενός Τάγματος και μίας Πυροβολαρχίας του Αποσπάσματός του, καθώς και του Σταθμού Διοικήσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων στο Καλετζίκ. Η IV Μεραρχία ενεργούσε με βάση τις διαχρονικά ισχύουσες αρχές της τακτικής. Η κυρία προσπάθεια της κάθε υφιστάμενης διοίκησης οφείλει να υποστηρίζει τον ελιγμό της προϊσταμένης της διοίκησης. Να υποστηρίζει δηλαδή την κυρία προσπάθεια του προϊσταμένου της. Επομένως και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όφειλε να τοποθετήσει την κυρία αμυντική του προσπάθεια στο Καλετζίκ, ασχέτως ότι αυτό καθοριζόταν ρητώς στη διαταγή της IV Μεραρχίας. Το Α΄ Σώμα Στρατού και η IV Μεραρχία διέταζαν να συγκεντρωθούν στο στενό μέτωπο της δεύτερης γραμμής του Καλετζίκ, πλάτους 1.000 μέτρων περίπου, τρία Τάγματα προκειμένου η αμυντική διάταξη να αποκτήσει μεγάλη πυκνότητα και ικανό βάθος. Διέταζαν επίσης τη διοίκηση αυτών των Ταγμάτων και τη διεύθυνση της αμυντικής μάχης να την αναλάβει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δια της επί τόπου παρουσίας του. Το Καλετζίκ ήταν το σημαντικότερο έδαφος τακτικής σημασίας της IV Μεραρχίας το οποίο ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όφειλε να τηρήσει υπό την κατοχή του πάση θυσία.

Κατόπιν τούτων ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όφειλε να απορρίψει την απόφαση που είχε λάβει αναφορικά με την εγκατάσταση του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα από το δεξιό της Μεραρχίας μέχρι και τους βράχους του Καγιαντιμπί, να ανέβει στο Καλετζίκ μετά του ΙΙ/42 Τάγματος και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα, να εγκαταστήσει τη διοίκησή του στο Καλετζίκ, να συναντηθεί αμέσως με το Λοχαγό που είχε αναλάβει τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος, να τον θέσει υπό τις διαταγές του, να αποκαταστήσει σύνδεσμο και επικοινωνία μαζί του, να ενημερωθεί για την κατάσταση του Τάγματος, να αναγνωρίσει εν τάχει τις προ του Καλετζίκ Τουρκικές δυνάμεις, να εντάξει στην άμυνα του Καλετζίκ το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων και να συγκροτήσει αμέσως εφεδρεία.

6. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εμμένει στην αρχική του απόφαση και δεν εκτελεί τις εντολές που έλαβε από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία, οι οποίες απέβλεπαν στην ισχυρή ενίσχυση της άμυνας του Καλετζίκ δια δυνάμεων του Αποσπάσματός του και την ανάληψη της διεύθυνσης του αμυντικού αγώνα από τον ίδιο προσωπικά με την εγκατάσταση της διοικήσεώς του στο Καλετζίκ.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μολονότι οι εντολές που έλαβε από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία, τις οποίες και αναφέρει στην Έκθεσή του, του καθόριζαν ρητώς να εγκαταστήσει επί του Καλετζίκ ένα Τάγμα Ευζώνων, μία Πυροβολαρχία της ΧΙΙΙα ΜΟΠ και το Σταθμό Διοικήσεώς του αρνείται να τις εκτελέσει. Προς τούτο όταν φθάνει στο Κ.Α. Καμελάρ το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων εγκαθιστά δια του Υπασπιστή του όπως αναφέρει στην Έκθεσή του ένα Λόχο του ΙΙ/42 Τάγματος και την Πυροβολαρχία υπό το Λοχαγό Βλαχάβα στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί και ένα Λόχο με πολυβόλα, τον 6ο, στο ύψωμα 1535. Το υπόλοιπο του ΙΙ/42 Τάγματος το τηρεί σε εφεδρεία. Εγκαθιστά επίσης το Σταθμό Διοικήσεώς του στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ και ουσιαστικά παραιτείται της προσωπικής διεύθυνση της κύριας αμυντικής μάχης που διεξάγεται στο Καλετζίκ.

Κατόπιν τούτων ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εκτέλεσε την εντολή που έλαβε από τους προϊσταμένους του διοικητές και αυτό το αναφέρει στην Έκθεσή του χωρίς υπολογίζει, ή να συναισθάνεται, τις συνέπειες της πράξης του. Στην πραγματικότητα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ενεργεί ως αντάρτης και όχι ως αξιωματικός του Στρατού.

Θα επαναλάβω και πάλι ότι η εγκατάσταση ενός ενισχυμένου Λόχου στο ύψωμα 1535 και ίσως και ενός Ουλαμού της Πυροβολαρχίας ήταν μάλλον μία επιβεβλημένη ενέργεια μέχρι την άφιξη και της υπόλοιπης δύναμης του Αποσπάσματος. Ο κάθε διοικητής υποχρεούται να καλύψει τα πλευρά του εντός όμως των ορίων του τομέα ευθύνης του. Η εγκατάσταση όμως από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα μίας ισχυρής δύναμης του Αποσπάσματός του στους βράχους του Καγιαντιμπί, 2 χλμ εκτός του τομέα της IV Μεραρχίας, είναι μία ενέργεια εντελώς ακατανόητη που γίνεται χωρίς την ενημέρωση και την έγκριση της Μεραρχίας.

Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η περιοχή του άκρου δεξιού της IV Μεραρχίας, ήτοι η περιοχή του υψώματος 1535, καλυπτόταν ικανοποιητικά από τα πυρά της Πυροβολαρχίας του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου.

7. Η κυρία προσπάθεια της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας κατευθύνεται στην κατάληψη του Καλετζίκ.

Σύμφωνα με τα αναφερόμενα στην Τουρκική ΔΙΣ η κυρία προσπάθεια της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας προσανατολίστηκε στην κατάληψη του Καλετζίκ και για αυτό το λόγο το 127ο Σύνταγμα που επιτίθεται προς τη δυτική πλευρά του Καλετζίκ προικοδοτείται με επιπλέον Πεζικό και υποστηρίζεται από το Πυροβολικό της Μεραρχίας αποτελούμενο από πέντε Πυροβολαρχίες των 75 χλστ.. Η επίθεση του 70ου Συντάγματος που ενεργεί στη γενική κατεύθυνση ύψωμα Καραθανάση – υψώματα 1535 και Καραμπιλεγκίμ είναι η δευτερεύουσα και υποστηρίζεται ελάχιστα από το Πυροβολικό της Μεραρχίας. Το σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 10 του Μέρους ΙΙβi, καθώς και τα αναφερόμενα από το διοικητή του 6ου Λόχου του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων Υπολοχαγό Προυκάκη (βλέπε σχόλιο 27) επιβεβαιώνουν τα αναφερόμενα.

Η είσοδος της δύναμης του 70ου Συντάγματος στη χαράδρα Ακ Ντερέ και η μη εκδήλωση από αυτή κάποιας σοβαρής επιθετικής ενέργειας προς βορρά καθ’ όλη τη 13η Αυγούστου παραπέμπει στην εκτίμηση ότι η αποστολή της ήταν να συγκρατήσει Ελληνικές δυνάμεις προ του μετώπου της και να τηρεί ετοιμότητα για την εκμετάλλευση ενδεχόμενης επιτυχίας στο Καλετζίκ. Άλλωστε η οποιαδήποτε προώθηση του 70ου Συντάγματος προς βορρά ήταν εκτεθειμένη στην προσβολή του δεξιού πλευρού του στα πυρά της Πυροβολαρχίας του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου που ήταν ταγμένη στο υπερέχον υψομετρικά Καλετζίκ. Η Τουρκική ΔΙΣ «αγνοεί» ακόμη και την ύπαρξη του 70ου Συντάγματος καθ’ όλη τη 13η Αυγούστου. Τα παραπάνω επιβεβαιώνονται και από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα ο οποίος στην Έκθεσή του δεν σημειώνει την εκδήλωση κάποιας σοβαρής επιθετικής ενέργειας κατά του Αποσπάσματός του από την Τουρκική δύναμη που βρίσκεται στη χαράδρα Ακ Ντερέ. Επιβεβαιώνονται επίσης και από το διοικητή της Πυροβολαρχίας που τάχθηκε σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα στο ύψωμα 1535, Λοχαγό Τούντα, ο οποίος αναφέρει ότι «τας καταληφθείσας θέσεις του το Απόσπασμα ετήρησε μέχρι της 7ης ώρας της 14ης Αυγούστου υπό πίεσιν όχι πολύ σοβαράν».

Η κύρια επιθετική προσπάθεια του 4ου Τουρκικού Σώματος Στρατού απέβλεπε στην κατάληψη του Καλετζίκ και προς το σκοπό αυτόν συνέκλιναν οι ενέργειες των 5ης και 11ης Τουρκικών Μεραρχιών που υποστηρίζονταν από τα πυρά 54 πυροβόλων.

Επομένως η κάθοδος 500 ανδρών του εχθρού, αλλά και περισσότερων στη συνέχεια, στη χαράδρα Ακ Ντερέ σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να δικαιολογήσει την εγκατάσταση του Ι/42 Τάγματος Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα από το άκρο δεξιό της IV Μεραρχίας μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί και κατόπιν τούτου τη μη εκτέλεση από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα της ρητής εντολής που του ανατέθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία να ενισχύσει με Τάγμα Ευζώνων και Πυροβολαρχία του Αποσπάσματός του το Καλετζίκ. Το Καλετζίκ ήταν ο «πύργος πάνω στον οποίο στηριζόταν η άμυνα της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ. Ο ίδιος ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποκαλεί το Καλετζίκ στην Έκθεσή του ως «το σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ». Η αντίφαση βεβαίως μεταξύ λόγων και έργων είναι προφανής.

Ο γράφων έχει σχηματίσει την απόλυτη βεβαιότητα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας επέλεξε συνειδητά να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του στην ελάχιστα απειλούμενη περιοχή προκειμένου να το προστατεύσει από υπερβολικές απώλειες.

8. Η εγκατάσταση στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί ενός Λόχου του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας υπό το Λοχαγό Βλαχάβα στηρίζεται στην επίκληση από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα μίας σαφέστατα προσχηματικής απειλής.  

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του ότι όταν έφθασε στο δεξιό της IV Μεραρχίας αντιλήφθηκε ότι μία εχθρική δύναμη 500 ανδρών διέρρεε από το ύψωμα Καραθανάση προς το Καγιαντιμπί και τη χαράδρα Ακ Ντερέ απειλώντας με πλευροκόπηση το δεξιό της IV Μεραρχίας και ότι κατόπιν τούτου αποφάσισε να εγκαταστήσει 1.000 μέτρα ανατολικά του Καγιά Ντεπέ ένα Λόχο Ευζώνων και την Πυροβολαρχία του Λοχαγού Βλαχάβα.

Οι δυνάμεις που κατέρχονταν προς τη χαράδρα Ακ Ντερέ ήταν του 70ου Συντάγματος της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας και σε καμία περίπτωση δεν διέρρεαν προς το Καγιαντιμπί. Η αποστολή τους όπως προσδιορίσαμε στο σχόλιο υπ’ αριθμό 7 ήταν να καταλάβουν τα υψώματα Καραμπιλεγκίμ και Ντελικτάς (ύψ. 1535) και στη συνέχεια τα υψώματα Ουλουκαγιά και Τεζεκλί Γιαϊλά (υψώματα Βελισαρίου). Τα αναφερόμενα προσδιορίζονται ρητώς στην Τουρκική ΔΙΣ και στα σχεδιαγράμματά της. Στα σχεδιαγράμματα της Τουρκικής ΔΙΣ το όριο μεταξύ της 23ης Μεραρχίας του 1ου Τουρκικού Σώματος Στρατού και της 11ης Μεραρχίας του 4ου Τουρκικού Σώματος Στρατού διέρχεται λίγο δυτικά του υψώματος Καραμπιλεγκίμ και κατόπιν τούτου καμία δύναμη του 70ου Συντάγματος δεν κινήθηκε προς το Καγιαντιμπί. Σχετικές πληροφορίες στα σχεδιαγράμματα 9 και 10 του Μέρους ΙΙβi.

Για τη δράση του 1ου Λόχου Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί ουδεμία πληροφορία διαθέτουμε προς το παρόν. Σε κάθε περίπτωση η κύρια επιθετική προσπάθεια του 70ου Τουρκικού Συντάγματος υποστήριζε την κυρία προσπάθεια της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας και εκτιμάται ότι κατευθυνόταν κατά του υψώματος Ντελικτάς (ύψ. 1535) με σκοπό να καλύπτει το αριστερό πλευρό του 127ου Συντάγματος που επετίθετο κατά του υψώματος 1687. Κατόπιν τούτου μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι ο 1ος Λόχος του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων ουδεμία πίεση δέχθηκε από το 70ο Τουρκικό Σύνταγμα. Σχετικές πληροφορίες στα σχόλια υπ’ αριθμό 7 και 27 και στο σχεδιάγραμμα 14.

Μετά τα παραπάνω διαπιστούται ότι η επίκληση από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα της διαρροής μίας δύναμης του εχθρού από το ύψωμα Καραθανάση προς το Καγιαντιμπί ήταν έωλη και εξυπηρέτησε κατά ένα μέρος την απόφασή του όχι μόνο να μην ανεβάσει το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων στο Καλετζίκ όπως προέβλεπε η εντολή που του ανατέθηκε, αλλά να εγκαταστήσει ένα Λόχο Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί, σε απόσταση 4 χιλιομέτρων περίπου δυτικά του Καλετζίκ.

9. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ανήλθε και απήλθε εκ του Καλετζίκ ως απλός επισκέπτης παρατηρητής και όχι ως ο Συνταγματάρχης διοικητής του Κ.Α. Καμελάρ

Ο χρόνος που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ανέβηκε στο Καλετζίκ δεν είναι εξακριβωμένος. Ο ίδιος αναφέρει στην Έκθεσή του ότι αυτό συνέβη μετά την άφιξη του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων τη 1030 ώρα και αφού προηγουμένως έδωσε τις «δέουσες οδηγίες» στα αφιχθέντα τμήματα. Επομένως θα έφθασε στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ περί την 11η ώρα. Κατόπιν τούτου προκύπτει το ερώτημα, που ήδη το έχουμε θέσει, αναφορικά με το τι έκανε «ολομόναχος» και άνευ στρατευμάτων στο δεξιό της IV Μεραρχίας από την 9η περίπου ώρα που έφθασε στην περιοχή του υψώματος 1535 μέχρι την άφιξη του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων. Από την άλλη πλευρά υπάρχει ο διοικητής του 1ου Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχης Τσιρώνης ο οποίος καταθέτει στην Α.Ε.ΕΔ.Μ.Α. ότι ο Συνταγματάχρης Πλαστήρας μετά την 8η και 10΄ ώρα δεν ανήλθε στο Κ.Α. Καμελάρ αλλά μετέβη στο Αφιόν Καραχισάρ, καθώς και η προκύπτουσα από την κατάθεση Τσιρώνη εκτίμηση ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας επέστρεψε από τον Αφιόν Καραχισάρ στο Κ.Α. Καμελάρ από δρομολόγιο που παρέκαμπτε το χωριό Έρικμαν, επομένως μετά την παρέλευση ενός δίωρου περίπου. Τέλος υπάρχει ή αναφορά του διοικητή του 35ου Συντάγματος Πεζικού Αντισυνταγματάρχη Παπαπαναγιώτου στην Έκθεσή Πεπραγμένων του ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας συναντήθηκε με τους ηγήτορες των αμυνομένων τμημάτων στο Καλετζίκ στις θέσεις της IVβ ΜΟΠ περί τη 10η ώρα. Επειδή πιστεύω ότι τα κατατιθέμενα από τον Ταγματάρχη Τσιρώνη περί μετάβασης του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Αφιόν Καραχισάρ είναι αληθή και για αυτό το λόγο κανένας μέχρι σήμερα δεν επιδίωξε να τα ανατρέψει, ούτε και ο ίδιος ο Πλαστήρας, εκτιμώ ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έφθασε στο Καλετζίκ προερχόμενος από το Αφιόν Καραχισάρ την ώρα που αναφέρει ο διοικητής του 35ου Συντάγματος, συναντήθηκε με τους ηγήτορες των αμυνομένων και στη συνέχεια το πιθανότερο δεν ανέβηκε πάλι στο Καλετζίκ, εξ ου και η διαπιστωμένη από την Έκθεσή του πλήρης άγνοια του περί των συμβαινόντων στο Καλετζίκ.

Τα παραπάνω αναφέρονται απλώς και μόνο για την ιστορία και για να αναδειχθούν τα προβλήματα της Έκθεσης Πλαστήρα όταν αυτή τίθεται υπό την κρίση της λογικής ή συγκρίνεται με αναφορές και πληροφορίες που προέρχονται από άλλες πηγές. Στην τελική όμως αυτό που ενδιαφέρει είναι αν η άνοδος του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Καλετζίκ, όποτε και αν έγινε αυτή, είχε θετική επιρροή στην εξέλιξη της αμυντικής μάχης, όπερ και το σημαντικότερο.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ουδεμία σημαντική αναφορά σημειώνει στην Έκθεσή του για την επικρατούσα τακτική κατάσταση στο Καλετζίκ εκτός από το ότι οι θέσεις του Ι/35 Τάγματος βάλλονταν σφοδρώς από το Τουρκικό Πυροβολικό και το ηθικό των ανδρών ήταν «λίαν καταπεπτωκός». Οι δύο αυτές αναφορές είναι από τις πλέον χαρακτηριστικές των αντιφάσεων μεταξύ των λόγων του και των έργων του Συνταγματάρχη Πλαστήρα για τους εξής λόγους:

• Η αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα περί του σφοδρού βομβαρδισμού των θέσεων της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ από το Τουρκικό Πυροβολικό θα πρέπει να αντιστοιχηθεί με την αναφορά του διοικητή του 6ου Λόχου του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, Υπολοχαγού Προυκάκη, που αναφέρει ότι ο Λόχος του που είχε εγκατασταθεί στο ύψωμα 1535 εδέχθη «ελαχίστας βολάς εχθρικού Πυροβολικού» (βλέπε σχόλιο 27). Από τις δύο αυτές αναφορές προκύπτει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ενώ αντιλήφθηκε πλήρως ότι η κύρια επιθετική προσπάθεια του εχθρού αποσκοπούσε στην κατάληψη του Καλετζίκ, επί του οποίου είχε συγκεντρώσει και τα πυρά του συνόλου του Πυροβολικού του, δεν ενδιαφέρθηκε να ενισχύσει την άμυνα του ζωτικής σημασίας αυτού υψώματος δια των Ευζωνικών Ταγμάτων του, όπως άλλωστε του το επέβαλε και η εντολή που του ανατέθηκε, αλλά το ενδιαφέρον του εστιάστηκε στην προστασία των Ευζώνων του από την έκθεσή τους στις μεγάλες απώλειες που θα υφίσταντο αν συμμετείχαν στη μάχη του Καλετζίκ. Κατόπιν τούτου αδιαφόρησε για την εκτέλεση της εντολής που του ανατέθηκε, αλλά και για τις απώλειες που υφίστατο το Ι/35 Τάγμα από τη βολή 54 Τουρκικών πυροβόλων και αποφάσισε να εγκαταστήσει το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων στο Καγιαντιμπί και στο ύψωμα 1535, εκεί δηλαδή που οι βολές του Τουρκικού Πυροβολικού ήταν ελάχιστες. Η σύγκριση αυτή περί της οποίας αναφερόμαστε αποκτά ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα στην περίπτωση που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας επανερχόμενος από το Αφιόν Καραχισάρ πέρασε πρώτα από το Καλετζίκ, πράγμα που εκτιμώ ως την πιθανότερη εκδοχή. Στην περίπτωση αυτή ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας διαπίστωσε ότι το Καλετζίκ ήταν ένα πραγματικό σφαγείο και η απόφασή του να κρατήσει το Απόσπασμά του μακριά από το Καλετζίκ -που λήφθηκε μάλλον ενώ βρισκόταν ακόμη στο χωριό Έρικμαν- κατέστη αμετάκλητη.

• Η αναφορά του στο «λίαν καταπεπτωκός ηθικό των ανδρών» που μάχονταν στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ ήταν άνευ πρακτικού αντικρίσματος. Η επιβαλλόμενη από μία τέτοια κατάσταση άμεση ενίσχυση του Ι/35 Τάγματος και η αντικατάσταση των πλέον φθαρμένων τμημάτων του ουδέποτε έγινε.

Σε κάθε περίπτωση η άνοδος του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Καλετζίκ, εφόσον αυτή πράγματι έγινε, ήταν άνευ ουσιαστικού αποτελέσματος. Το διοικητή της Πυροβολαρχίας του Κ.Α. Καμελάρ, Υπολοχαγό Ραυτόπουλο, που βρισκόταν στο δρόμο της ανόδου του στο Καλετζίκ και θα τον συνάντησε πρώτο, δεν τον αναφέρει. Τον τραυματία σε δύο σημεία Λοχαγό Ανδρεάδη που είχε αναλάβει τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος και με τον οποίο έπρεπε να συναντηθεί προκειμένου να ενημερωθεί για την κατάσταση του Τάγματος και τις εχθρικές δυνάμεις, δεν τον αναφέρει. Όπως και δεν αναφέρει αν τον έθεσε υπό τη διοίκησή του και το τις διαταγές ή οδηγίες του έδωσε. Την Τουρκική δύναμη που κινούταν από την περιοχή του υψώματος Καραθανάση προς τη νοτιοδυτική πλευρά Καλετζίκ υπό την υποστήριξη του Τουρκικού Πυροβολικού και την αντίδραση της Πυροβολαρχίας Ραυτόπουλου δεν την αναφέρει στην Έκθεσή του, μολονότι ευρισκόμενος στο Καλετζίκ διέθετε ανεμπόδιστη και σε μεγάλο βάθος παρατήρηση της περιοχής από το ύψωμα Τοκλού Τεπέ μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί. Τις εχθρικές δυνάμεις που είχαν καταλάβει τα υψώματα Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ τεπέ και τον Μαύρο Βράχο δεν τις αναγνώρισε και δεν τις αναφέρει στην Έκθεσή του, μολονότι εναντίον τους θα έπρεπε να επιτεθεί για να ανακαταλάβει τις απολεσθείσες θέσεις του Κ.Α. Καμελάρ. Οι άνδρες του Ι/35 Τάγματος που βρίσκονταν στα χαρακώματα του Καλετζίκ από την έναρξη της Τουρκικής επιθέσεως τη 5η πρωινή ώρα και είχαν καθηλώσει τον εχθρό στο Ποϊραλικαγιά και το Κιουτσούκ τεπέ, δεν του ενέπνευσαν εμπιστοσύνη επειδή το ηθικό τους ήταν λίαν καταπεπτωκός, αλλά δεν αποφάσισε να τους αντικαταστήσει με τους Ευζώνους του που διέθεταν υψηλό ηθικό. Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος που θα μπορούσε να τον ενημερώσει για τη γενική κατάσταση δεν ήταν επί του Καλετζίκ και κατόπιν τούτου παρέμεινε ανενημέρωτος. Ίσως και για αυτό το λόγο σε ουδεμία ενέργεια προέβη για την ανασυγκρότηση και την αναδιάταξη του Ι/35 Τάγματος.

Κατόπιν των παραπάνω προκύπτει το συμπέρασμα ότι εφόσον ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετέβη στο Καλετζίκ, ανήλθε και απήλθε ως απλός επισκέπτης παρατηρητής. Τα ονόματα του τραυματία Λοχαγού Ανδρεάδη που διοικούσε το Ι/35 Τάγμα και του Λοχαγού Βογιώτη που μετά τη 14η ώρα ανέλαβε τη διοίκηση του Τάγματος, λόγω της διακομιδής του Λοχαγού Ανδρεάδη, δεν βρίσκονται στην Έκθεση Πλαστήρα. Το όνομα του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου που διοικούσε την Πυροβολαρχία του Κ.Α. Καμελάρ απουσιάζει από την Έκθεση Πλαστήρα, μολονότι κατά τη διάρκεια της 13ης Αυγούστου τα πυροβόλα του θα βάλουν 1.400 βλήματα και θα καθηλώσουν στη χαράδρα Ακ Ντερέ τις δυνάμεις του 70ου Τουρκικού Συντάγματος που επιτίθονταν κατά του ΙΙ/42 Τάγματος του Συντάγματός του. Επίσης απουσιάζει από την Έκθεση Πλαστήρα και η πληροφορία ότι το ΙΙ/11 Τάγμα, και όχι η «Διλοχία του ΙΙ/11 Τάγματος», εισήλθε στα χαρακώματα του Καλετζίκ τη 12η ώρα.

Η αβεβαιότητα που εκφέρεται αναφορικά με το ζήτημα της ανόδου, ή μη, του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Καλετζίκ προκύπτει πέραν των όσων αναφέρθηκαν παραπάνω και από το ότι μέχρι την 20η ώρα αγνοούσε ότι το Ι/35 Τάγμα στερούταν Ταγματάρχη και ότι ακόμη μετά το πέρας των επιχειρήσεων συνέχισε να αναφέρεται σε «Διλοχία του 35ου Συντάγματος»· ούτε καν σε «Διλοχία του ΙΙ/11 Τάγματος». Ενώ επί του Καλετζίκ ανήλθε εξακριβωμένα το ΙΙ/11 Τάγμα ολόκληρο και όχι μία κάποια «Διλοχία του 11ου Συντάγματος». Περί αυτών όμως στο Μέρος ΙΙβiii.

10. Η αναφερόμενη στην Έκθεση Πλαστήρα άτακτη φυγή των ανδρών του 3ου Λόχου του Ι/35 Τάγματος παίρνει  επικές διαστάσεις.

Η αναφορά στην Έκθεση Πλαστήρα στα περί της φυγής σύσσωμου ενός Λόχου του Ι/35 Τάγματος είναι άνευ ιδιαίτερης σημασίας. Δυστυχώς στο πόλεμο και τα πλέον ακμαία τμήματα κάποια στιγμή μπορεί να καμφθούν είτε λόγω της ισχυρής πίεσης του εχθρού, είτε εξ αιτίας των μεγάλων απωλειών, είτε εξ αιτίας άλλων παραγόντων που επιδρούν καταθλιπτικά στο ηθικό των μαχητών. Το αίσθημα του φόβου και της αυτοσυντήρησης είναι παντοδύναμο. Η φυγή όμως ενός Λόχου ποτέ δεν οδήγησε στην καταστροφή. Όμως εδώ η φυγή του 3/35 Λόχου αναφέρεται με μόνο σκοπό την ηθική συντριβή του Ι/35 Τάγματος και του 35ου Συντάγματος. Οι βιογράφοι του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ανέλαβαν εν γνώσει τους ή εν αγνοία τους να συντρίψουν ηθικά το 35ο Σύνταγμα Πεζικού και το 1ο Τάγμα του και να αναδείξουν την ακατάβλητη υπεροχή του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και του διοικητή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Όλες οι βιογραφίες του Συνταγματάρχη Πλαστήρα, ή οι ιστοριογραφίες που αναφέρονται στον Πλαστήρα μεγαλοποιούν τη φυγή κάποιων οπλιτών και αναφέρουν ότι το 35ο Σύνταγμα εγκατέλειψε τις θέσεις του, τράπηκε σε άτακτη φυγή και διαλύθηκε. Όμως αυτό είναι ένα τεράστιο ψέμα. Το 35ο Σύνταγμα Πεζικού δια του Ι/35 Τάγματος μπορεί να απώλεσε την πρώτη αμυντική του γραμμή, αλλά συγκρατήθηκε στη δεύτερη, συνέχισε τη μάχη και καθήλωσε τις δυνάμεις της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας, παρ’ όλο που από την 5η πρωινή ώρα δεχόταν τον καταπελτισμό 54 Τουρκικών πυροβόλων. Επίσης το 35ο Σύνταγμα αμυνόταν δια του ΙΙ/35 Τάγματος στο άλλο σημαντικό ύψωμα τακτικής σημασίας της IV Μεραρχίας, τον Πριονοειδή Βράχο. Το 35ο Σύνταγμα Πεζικού είναι αυτό που δέχθηκε το μεγαλύτερο βάρος της Τουρκικής επίθεσης κατά τη 13η Αυγούστου και παρέμεινε στις θέσεις μέχρι την επομένη παρά τις τεράστιες απώλειες που είχε.

Παρά τον ηθικό καταπελτισμό που δέχθηκε μέχρι σήμερα το Ι/35 Τάγμα, έρχεται το ημερολόγιο ενός απλού στρατιώτη, του Νίκου Βασιλικού, να μας πει ότι υπήρξαν φυγάδες από τον 3ο Λόχο του 35ου Συντάγματος, αλλά ότι δεν τράπηκε σε άτακτη φυγή το σύνολο της δύναμης του εν λόγω Λόχου με επικεφαλής τους αξιωματικούς του. Το ημερολόγιο αυτό αναφέρει ακόμη ότι ο 3/35 Λόχος είχε εκτός μάχης τη μισή δύναμή του και όχι το 20% της δύναμής του που είχε ο 6ος Λόχος του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων που εδέχθη ελάχιστες βολές από το εχθρικό Πυροβολικό.

Αλλά και το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων είχε φυγάδες και πάρα πολλούς μάλιστα όπως θα δείξουμε στη συνέχεια. Όμως η ιστοριογραφία, που συνήθως καθαγιάζει τον Πλαστήρα, παρουσιάζει ότι το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων διατήρησε τη συνοχή του, υποχώρησε συντεταγμένα και κάλυψε την υποχώρηση του τεράστιου αριθμού των φυγάδων της Στρατιάς. Αλλά η αλήθεια είναι διαφορετική και μάλιστα από πολύ νωρίς «Εύζωνοι του 5/42 μεμονωμένοι ή κατά μικράς ομάδας επλανώντο τας απογευματινάς ώρας της 14ης Αυγούστου ανά την πεδιάδα του Αφιόν», αναφέρει ο Κ. Κανελλόπουλος στο βιβλίο του «Η Μικρασιατική Ήττα», σελ. 154.

11. Από τα διατιθέμενα στοιχεία προκύπτει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας σε ουδεμία άμεση ή έμμεση επαφή ήρθε με το διοικητή του ΙΙ/11 Τάγματος Πεζικού Ταγματάρχη Κόκκινο και τη Μονάδα του. Επίσης από πουθενά δεν προκύπτει ότι ανέθεσε στο ΙΙ/11 Τάγμα τομέα ευθύνης και του έδωσε αποστολή, έστω και προφορική. Ακόμη και μετά την καταστροφή συνέχισε να αναφέρεται σε  «μία Διλοχία του 11ου Συντάγματος».

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετά την αναφορά του περί της αποστολής από την IV Μεραρχία στο Κ.Α. Καμελάρ, κατόπιν αίτησής του, «μίας Διλοχίας του 11ου Συν/τος», τηρεί πλήρη σιγή μέχρι τη 1830 ώρα για το που βρίσκεται και τι κάνει η εν λόγω «Διλοχία».

Πρέπει επίσης να υπενθυμίσουμε ότι το ΙΙ/11 Τάγμα που βρισκόταν στο χωριό Κισλατζίκ διατέθηκε την 6η πρωινή ώρα από την IV Μεραρχία στο 35ο Σύνταγμα και ο διοικητής του 35ου Συντάγματος το διέταξε να ανέλθει στο Κ.Α. Καμελάρ. Επομένως δεν διατέθηκε στο Κ.Α. Καμελάρ κατόπιν αίτησης του Συνταγματάρχη Πλαστήρα.

Στην Έκθεση Πλαστήρα ουδεμία καταχώρηση υπάρχει για την είσοδο του ΙΙ/11 Τάγματος Πεζικού στη μάχη περί τη 12η ώρα, μολονότι το Τάγμα αυτό θα αποτελούσε πλέον (θα έπρεπε να αποτελεί) τον κύριο βραχίονα της άμυνας του Καλετζίκ, μετά τη μεγάλη φθορά που είχε υποστεί το Ι/35 Τάγμα και της απόφασης του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να κρατήσει το Απόσπασμά του μακριά από το αιματοβαμμένο Καλετζίκ.

Η αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ότι επί της «Διλοχίας του 35ου Συντάγματος» στήριζε «την αντί πάσης θυσίας τήρησιν του Κέντρου τούτου» παραπέμπει στο ότι είχε διαχωρίσει το Κ.Α. Καμελάρ σε δύο τμήματα. Του Καλετζίκ την ευθύνη της άμυνας του οποίου θα έπρεπε να αναλάβει η «Διλοχία του 35ου Συντάγματος» και το τμήμα δυτικά του Καλετζίκ που τη διεύθυνση της μάχης ανέλαβε ο ίδιος. Βεβαίως δεν υπάρχει σχετικά διαταγή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα για αυτό, αλλά η αποχή του από τα διαδραματιζόμενα στο Καλετζίκ είναι εύλογο ότι αφήνει τέτοιες υπόνοιες.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μέχρι και τη σύνταξη της Έκθεσής του δεν έμαθε ότι στο Καλετζίκ έφθασε το ΙΙ/11 Τάγμα, δεν έμαθε το χρόνο που αυτό εισήλθε στη μάχη, δεν σημείωσε στην Έκθεσή του ποιο τμήμα του Καλετζίκ ανέθεσε στην ευθύνη του ΙΙ/11 Τάγματος, ή στην κατ’ αυτόν «Διλοχία του 11ου Συντάγματος» και τέλος ποιες ήταν οι διαταγές του προς τον Ταγματάρχη Κόκκινο. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ακόμη και μετά την καταστροφή συνεχίζει να αναφέρεται σε «μία Διλοχία του 11ου Συντάγματος». Και αυτό λέει πολλά.

12. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν χρησιμοποιεί τα ΙΙ/11 και Ι/42 Τάγματα για να επέμβει αποφασιστικά στη διεξαγωγή της μάχης. – Αντιφάσεις μεταξύ της Έκθεσης Πλαστήρα και της κατάθεσης του Ταγματάρχη Τσιρώνη στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α.

Τη 1200-1230 ώρα έφθασαν στο Κ.Α. Καμελάρ το ΙΙ/11 Τάγμα Πεζικού υπό τον Ταγματάρχη Κόκκινο και το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων υπό τον Ταγματάρχη Τσιρώνη, μετά της Πυροβολαρχίας της ΧΙΙΙα ΜΟΠ υπό το Λοχαγό Τούντα. Κατόπιν τούτου ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε πλέον στη διάθεσή του δύο ανέπαφα Τάγματα δια των οποίων θα μπορούσε να επέμβει αποφασιστικά στη διεξαγόμενη στο Καλετζίκ κύρια μάχη. Είτε να αντεπιτεθεί για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ και ειδικά του υψώματος Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710), είτε να θωρακίσει ισχυρά την άμυνα του Καλετζίκ αποσύροντας το Ι/35 Τάγμα στην εφεδρεία προς ανασυγκρότηση και εγκαθιστώντας στα χαρακώματα τα νεοφιχθέντα Τάγματα. Όμως ο Πλαστήρας όχι μόνο δεν χρησιμοποιεί αυτές τις δυνάμεις για να εκτελέσει την διαταχθείσα αντεπίθεση, αλλά ούτε το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων ανεβάζει στο Καλετζίκ για να αντικαταστήσει δι’ αυτού το Ι/35 Τάγμα, δεδομένου ότι είχε διαπιστώσει ότι το ηθικό του Τάγματος ήταν «λίαν καταπεπτωκός» και όπως αναφέρει στην Έκθεσή του ουδεμία εμπιστοσύνη διέθετε στο αξιόμαχό του. Εν πάση περιπτώσει ήταν υποχρεωμένος από την εντολή που του ανατέθηκε να ανεβάσει στο Καλετζίκ ένα από τα Τάγματά του και μία Πυροβολαρχία και από τη στιγμή που δεν ανέβασε το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων και την Πυροβολαρχία υπό το Λοχαγό Βλαχάβα επιβαλλόταν να ανεβάσει Ι/42 Τάγμα και την Πυροβολαρχία Τούντα. Όλως αντιθέτως προς τα παραπάνω ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ενεργεί ως εξής:

• Διατάζει τον Ταγματάρχη Τσιρώνη να αντικαταστήσει τον 3ο Λόχο του Ι/35 Τάγματος με ένα Λόχο Ευζώνων του Τάγματός του. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης καταθέτει ότι αντικατέστησε τον 3/35 Λόχο με ένα Ουλαμό του (δύο Διμοιρίες)

• Τάσσει την Πυροβολαρχία Τούντα στο ύψωμα 1535 για να πλαγιοβάλει τις δυτικές αντηρίδες του Καλετζίκ.

• Τη 1330 ώρα διατάζει τον Ταγματάρχη Τσιρώνη να εγκαταστήσει ένα Λόχο του στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα προς υποστήριξη του δεξιού πλευρού. Στη συνέχεια της Έκθεσης προσδιορίζεται ότι ο Λόχος που εγκαταστάθηκε ήταν ο 3ος υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης ως υπεύθυνος διοικητής του Τάγματος ουδεμία πληροφορία αναφέρει στην κατάθεσή του στην Α.Ε.ΕΔ.Μ.Α. σχετικά με τη λήψη της αναφερόμενης διαταγής του Συνταγματάρχη Πλαστήρα και ότι σε εκτέλεση αυτής εγκατέστησε  στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα τον 3ο Λόχο του υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο.

Σύμφωνα με τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα δυτικά και κάτω από το Καλετζίκ είχαν εγκατασταθεί:

• Ο Σταθμός Διοικήσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ (βλέπε σχεδιάγραμμα 15).
• Το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων υπό τον Ταγματάρχη Παλάντζα.
• Το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων μείον δύο Λόχους.
• Οι δύο Πυροβολαρχίες της ΧΙΙΙα ΜΟΠ (Βλαχάβα και Τούντα).

Κατόπιν τούτων είναι προφανές και πέραν κάθε αμφισβήτησης ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εκτέλεσε την εντολή που του δόθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία και εγκατέστησε το μεγαλύτερο μέρος της δύναμης του Αποσπάσματός του κάτω από το Καλετζίκ

Αν και προκαταλαμβάνουμε τον αναγνώστη για τα αναφερόμενα στο Μέρος ΙΙβiii, οφείλουμε να προσδιορίσουμε ότι στο Καλετζίκ ανήλθε κατά πάσα πιθανότητα μόνο ο 3ος Λόχος Ευζώνων υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο. Όχι όμως τη 1330 ώρα αλλά πολύ αργότερα. Τούτο προκύπτει από την Έκθεση Πλαστήρα και τις έγγραφες διαταγές που βρίσκονται στο μπλοκ των διαταγών του Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Αλλά και ο ίδιος ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εμμέσως πλην σαφώς επιβεβαιώνει αυτή την άποψη όταν αναφέρει στην Έκθεσή του:

«Εκ του υψώματος Καραθανάση εξακολουθούν διαρρέοντα εχθρικά τμήματα προς την χαράδραν Ακ Ντερέ τινά των οποίων εγκαθίστανται προ το τομέως του 2ου Τάγματος (Παλάντζα δεξιόν) και του 1ου Τάγματος Τσιρώνη (κέντρον) πιέζοντας ισχυρώς τα Τάγματά μας και ιδία το δεξιόν».

Είναι προφανές ότι αναφέρεται σε δύο πλήρη Τάγματα και όχι ότι από κάποιο Τάγμα λείπουν δύο Λόχοι.

13. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας τη 13η ώρα είχε αποφασίσει τελεσίδικα να μην εκτελέσει τη διαταχθείσα αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ και να μη αντικαταστήσει το κατακερματισμένο από τις απώλειες Ι/35 Τάγμα Πεζικού δια του Ι/42 Τάγματος Ευζώνων.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μολονότι τη 12η ώρα είχε στη διάθεσή του ανέπαφα τα ΙΙ/11 και Ι/42 Τάγματα δεν αποφάσισε να εκτελέσει δι’ αυτών τη διαταχθείσα αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ, αλλά ούτε και να αντικαταστήσει το Ι/35 Τάγμα δια του Ι/42 Τάγματος Ευζώνων. Την απόφασή του να μην εκτελέσει την αντεπίθεση την κάνει ακόμη σαφέστερη τη 13η ώρα που αποκαταστάθηκαν οι τηλεφωνικές επικοινωνίες και ζήτησε επίμονα από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία να του αποσταλεί το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων «ίνα αντικαταστήσωμεν δι’ αυτού το επί του Καλετζίκ 1ον Τάγμα 35ου Συντάγματος επί του οποίου ουδεμίαν εμπιστοσύνην είχομεν, επρόκειτο δε περί του σπουδαιότερου σημείου της οχυρώσεως Αφιόν Καραχισάρ.». Από την εν λόγω αναφορά προκύπτει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν ζητά να του αποσταλεί το ΙΙΙ/42 Τάγμα για να εκτελέσει την αντεπίθεση, αλλά για να αντικαταστήσει δι’ αυτού το Ι/35 Τάγμα επί του οποίου όπως αναφέρει ουδεμία εμπιστοσύνη διέθετε. Είναι προφανές ότι στην περίπτωση που θα εγκαθιστούσε στα χαρακώματα του Καλετζίκ το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων ουδεμία μη εμπεπλεγμένη δύναμη θα διέθετε για να εκτελέσει την αντεπίθεση.

Ασφαλώς όλα τα παραπάνω που αναφέρονται στην Έκθεση Πλαστήρα αποδεικνύουν την ύπαρξη αφάνταστης ελαφρότητας, που αγγίζει μάλλον την ιλαροτραγωδία. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δηλώνει στην έκθεσή του ότι το ηθικό των ανδρών του Ι/35 Τάγματος ήταν «λίαν καταπεπτωκός» και ότι ουδεμία εμπιστοσύνη διέθετε στο αξιόμαχο του εν λόγω Τάγματος που αμυνόταν στα χαρακώματα του Καλετζίκ. Το οποίο Καλετζίκ αποτελούσε για το Συνταγματάρχη Πλαστήρα το σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ. Παρά ταύτα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θα συνεχίσει να εμπιστεύεται την άμυνα του σπουδαιοτέρου σημείου της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ στο Ι/35 Τάγμα μέχρι να φθάσει στο Κ.Α. Καμελάρ το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων, το οποίο ακόμη και αν αναχωρούσε από το Αφιόν Καραχισάρ τη 13η ώρα θα έφθανε στο Καλετζίκ την 20η νυκτερινή ώρα. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ενώ αναφέρει ότι το Καλετζίκ αποτελούσε το σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ αποφάσισε να μην εκτελέσει την εντολή του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας να ενισχύσει την άμυνα του Καλετζίκ με Τάγμα και Πυροβολαρχία του Αποσπάσματός του, αλλά όλως αντιθέτως εγκατέστησε το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων και την Πυροβολαρχία του Λοχαγού Βλαχάβα από το ύψωμα 1535 μέχρι τους βράχους του Καγιαντιμπί. Και όχι μόνο αυτό. Ζητά το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων για να αντικαταστήσει το Ι/35 Τάγμα ενώ πριν μισή ώρα είχε φθάσει στο Κ.Α. Καμελάρ το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων και δι’ αυτού θα μπορούσε να αντικαταστήσει το Ι/35 Τάγμα.

Μόνο προς ανάγνωση ανόητων ανθρώπων μπορεί να προορίζονται τα παραπάνω αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα. Λυπάμαι για τη σκληρότητα της έκφρασης, αλλά κάποια πράγματα επιβάλλεται να αναφέρονται με το όνομά τους.

Επίσης επιβάλλεται να μη μείνει αναπάντητος και ο προσβλητικός και απαξιωτικός λόγος του Συνταγματάρχη Πλαστήρα για το 1ο Τάγμα και τον 11ο Λόχο του 35ου Συντάγματος. Είναι το ολιγότερο θλιβερός και δεν τον τιμά. Και το όλο είναι εξοργιστικό επειδή ο ίδιος αρνήθηκε να εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε. Το Ι/35 Τάγμα και ο 11ος Λόχο του 35ου Συντάγματος βρίσκονταν στα χαρακώματα του Καλετζίκ από την έναρξη της Τουρκικής επιθέσεως τη 5η πρωινή ώρα, άντεξαν το βομβαρδισμό του Τουρκικού Πυροβολικού, και παρά την απώλεια των ηγητόρων τους και τις τρομακτικές απώλειές τους σε αξιωματικούς και οπλίτες παρέμειναν όρθιοι, κράτησαν τη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ και καθήλωσαν τις δυνάμεις της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας. Το Ι/35 Τάγμα και ο 11ος Λόχο του 35ου Συντάγματος τίμησαν τα όπλα τους. Όλως αντιθέτως τα Τάγματα του Πλαστήρα τη 13η ώρα δεν είχαν δει ακόμη πραγματική μάχη.

14. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας παραπλανά την IV Μεραρχία ως προς τις πραγματικές προθέσεις του

Ο διοικητής της IV Μεραρχία σημειώνει στην Έκθεση Πεπραγμένων του ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ανέφερε στη Μεραρχία ότι «επιφυλασσόταν να ενεργήση βραδύτερον την αντεπιθετικήν επιχείρησιν προς ανάκτησιν των απωλεσθεισών θέσεων και περαιτέρω εκμετάλλευσιν της επιτυχίας του δια καταδιώξεως».

Ασφαλώς η παραπάνω αναφορά δόθηκε στην IV Μεραρχία μετά τη 13η ώρα που αποκαταστάθηκαν οι τηλεφωνικές επικοινωνίες του Κ.Α. Καμελάρ με το Αφιόν Καραχισάρ. Μετά τη 13η ώρα σύμφωνα με τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα το μεν ΙΙ/42 Τάγμα ήταν εγκατεστημένο αμυντικά από το ύψωμα 1535 μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί και από το δε  Ι/42 Τάγμα ένας Λόχος είχε αντικαταστήσει την 3/35 Λόχο, ο δε 3ος Λόχος του Τάγματος ετοιμαζόταν να ανέλθει στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα. Κατόπιν τούτων ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν διέθετε ελεύθερη δύναμη για να εκτελεστεί η αντεπίθεση. Προσέτι η ευκαιρία είχε μάλλον παρέλθει αφού τη 12η ώρα που τα Ι/42 και ΙΙ/11 Τάγματα είχαν φθάσει στο Κ.Α. Καμελάρ και ήταν ανέπαφα και ακμαία δεν χρησιμοποιήθηκαν για την εκτέλεση της αντεπίθεσης.

Η φράση «προετοιμασία για την εκτέλεση αντεπίθεσης» δεν υπάρχει στην Έκθεση Πλαστήρα. Η μόνη πληροφορία που διαθέτουμε είναι από την κατάθεση του Ταγματάρχη Τσιρώνη ο οποίος αναφέρει ότι ο Πλαστήρας σχεδίαζε να εκτελέσει μία αντεπίθεση δια του διακένου, για την οποία σημειώσαμε ότι αυτό το «σχέδιο» ή ότι η πρόθεση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να την εκτελέσει δεν αντέχει σε σοβαρή συζήτηση και για αυτό τελικά δεν εκτελέστηκε.

Τέλος και το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων που ζητά επιμόνως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας να του σταλεί δεν σχεδιάζει να εκτελέσει δια αυτού αντεπίθεση αλλά για να αντικαταστήσει στα χαρακώματα του Καλετζίκ το Ι/35 Τάγμα Πεζικού.

Επομένως εφόσον ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ανέφερε στην IV Μεραρχία ότι επιφυλασσόταν να ενεργήση βραδύτερον την αντεπιθετικήν επιχείρησιν προς ανάκτησιν των απωλεσθεισών θέσεων είναι προφανές ότι την παραπλανά.

15. Από την Έκθεση Πεπραγμένων του Συνταγματάρχη Πλαστήρα απουσιάζουν όλες εκείνες οι πληροφορίες που απαιτούνται για να σχηματίσει κάποιος μία ικανοποιητική εικόνα για τη διεξαγωγή της μάχης στο Κ.Α. Καμελάρ τη 13η Αυγούστου

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έχει κατηγορηθεί από συγχρόνους του αξιωματικούς και άλλους, είτε σε βιβλία, είτε στον τύπο της εποχής, ότι τη 13η Αυγούστου δεν βρισκόταν στο Κ.Α. Καμελάρ, αλλά είτε βρισκόταν στην περιοχή του Καγιαντιμπί, ή ακόμη στο χωριό Έρικμαν και από εκεί και από τηλεφώνου διεύθυνε τη μάχη. Όλες σχεδόν οι καταγγελίες προέρχονταν από πρόσωπα που δεν βρίσκονταν εγγύς του πεδίου της μάχης ώστε να έχουν ασφαλή άποψη για το τι ακριβώς συνέβη στο Κ.Α. Καμελάρ, αλλά στηρίζονταν μάλλον σε αναφορές άλλων που βρίσκονταν στο Κ.Α. Καμελάρ. Έχουμε ήδη σημειώσει ότι η άνοδος του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Καλετζίκ, στην περίπτωση που έγινε, δεν είχε καμία θετική επιρροή στη διεξαγόμενη μάχη και εξηγήσαμε τους λόγους. Από τα μέχρι τώρα παρουσιασθέντα στοιχεία στο κείμενο ΙΙβi, αλλά και στο παρόν προκύπτει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είτε απουσίαζε για άγνωστο χρόνο από το πεδίο της μάχης (βλέπε κατάθεση Ταγματάρχη Τσιρώνη), είτε βρισκόταν συχνά στην περιοχή του Καγιαντιμπί. Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος αναφέρει στην Έκθεσή του ότι ο Υπασπιστής του που αναζητούσε το Συνταγματάρχη Πλαστήρα για να τον ενημερώσει τον συνάντησε στο Καγιαντιμπί (βλέπε Μέρος ΙΙβi υποσημείωση 12). Επίσης και η αναφορά  στην κατάθεση του Ταγματάρχη Τσιρώνη ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας τον ενημέρωσε ότι «εις τι δάσος δεξιά ημών ευρισκόμενον εις τον χώρον του διακένου Ι και IV Μεραρχίας συνεκεντρούτο δύναμις, μεθ’ ής θα ενεργούμεν ταυτοχρόνως.» παραπέμπει στο ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θα πρέπει να ήρθε σε επαφή με τους διοικητές των ΙΙΙ/4 και ΙΙ/22 Ταγμάτων που μάχονταν νότια του χωριού Καγιαντιμπί συγκρατώντας την 23η Τουρκική Μεραρχία. Αλλά και την επομένη ημέρα ο ίδιος ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει ότι μετέβη στην περιοχή του Καγιαντιμπί για να παρακολουθήσει τη μάχη που διεξαγόταν στο Καλετζίκ, από απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων δηλαδή, πράγμα που επιβεβαιώνει και ο διοικητής του ΙΙΙ/42 Τάγματος Ταγματάρχης Τερτίκας. Τέλος όπως ήδη έχουμε αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εγκατέστησε το Σταθμό Διοικήσεως του στο Καλετζίκ όπως είχε διαταχθεί και από όπου θα είχε πλήρη εποπτεία του πεδίου της μάχης, αλλά στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ.

Εν πάση περιπτώσει το βέβαιο είναι ότι από την Έκθεση Πεπραγμένων του Συνταγματάρχη Πλαστήρα απουσιάζουν κρίσιμες πληροφορίες για τη μάχη, και εκ των πραγμάτων οδηγούμαστε στην υποψία της φυσικής απουσίας του από το πεδίο της μάχης του Καλετζίκ. Διότι όπως έχουμε προσδιορίσει μέχρι τώρα και έχουμε περιγράψει στα σχεδιαγράμματά μας η κύρια μάχη διεξαγόταν στο Καλετζίκ.  Ειδικότερα από την Έκθεση Πλαστήρα απουσιάζουν:

• Οι πληροφορίες για τις εχθρικές δυνάμεις. Κατά του Καλετζίκ επιτίθονταν δύο Τουρκικές Μεραρχίες που υποστηρίζονταν μετά την 9η ώρα από 54 πυροβόλα, αλλά από την Έκθεση Πλαστήρα το μόνο που γνωρίζουμε για τον εχθρό είναι η δύναμη των 500 ανδρών που διαρρέει στη χαράδρα Ακ Ντερέ και μία δύναμη αγνώστου μεγέθους που συγκεντρωνόταν τη 1330 ώρα προ του Καλετζίκ, χωρίς να σημειώνεται στην Έκθεση Πλαστήρα από ερχόταν αυτή η δύναμη και που συγκεντρωνόταν. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας κατηγορεί διαρκώς στην Έκθεσή του το διοικητή του 35ου Συντάγματος ότι είχε πλήρη άγνοια των συμβαινόντων στο Σύνταγμά του, αλλά η αναφορά του Αντισυνταγματάρχη Παπαπαναγιώτου για τις εχθρικές δυνάμεις που επιτέθηκαν το πρωί κατά του Κ.Α. Καμελάρ ήταν ακριβέστατη και ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με τα αναφερόμενα στην Τουρκική ΔΙΣ.

• Οι πληροφορίες για το Ι/35 και το ΙΙ/11 Τάγματα που αμύνονταν στο Καλετζίκ. Παραμένει άγνωστη η διάταξη του Ι/35 Τάγματος στη δεύτερη αμυντική γραμμή του Καλετζίκ και επίσης είναι άγνωστη η διάταξη των δύο Ταγμάτων μετά τη 12η ώρα όταν στη μάχη εισήλθε και το ΙΙ/11 Τάγμα. Δεν υπάρχουν οι διαταγές που ενδεχομένως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εξέδωσε προς τα δύο Τάγματα προκειμένου να τους καθορίσει τους τομείς ευθύνης τους. Αν βεβαίως εκδόθηκαν τέτοιες διαταγές.

• Οι πληροφορίες για την πραγματική κατάσταση των δύο Ταγμάτων, τις απώλειές τους, την οργάνωσή τους και τη διοίκησή τους. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αγνοεί ότι το Ι/35 Τάγμα στερείται Ταγματάρχη και αγνοεί επίσης το όνομα του Λοχαγού Ανδρεάδη που διοικεί το Τάγμα. Αναφέρει το ΙΙ/11 Τάγμα ως Διλοχία του 11ου Συντάγματος. Αγνοεί δηλαδή ποίου Τάγματος είναι η Διλοχία. Το ότι το ΙΙ/11 Τάγμα εισήλθε στη μάχη τη 12η ώρα δεν το γνωρίζουμε από την Έκθεση Πλαστήρα, αλλά από την κατάθεση ενός Ανθυπασπιστή του Τάγματος.

• Οι πληροφορίες για την ακριβή διάταξη των δυνάμεων του Αποσπάσματος Πλαστήρα.

• Τέλος από την Έκθεση Πλαστήρα απουσιάζει η εικόνα της μάχης και η φυσική παρουσία στο πεδίο της μάχης του διοικητή που τη διευθύνει.

16. Η Μάχη που διεξήχθη περί το ύψωμα 1535 από το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων ήταν περιορισμένης έντασης. Ήταν μία μάχη ανταλλαγής πυροβολισμών μεταξύ των αντιπάλων, με την Τουρκική δύναμη να μην υποστηρίζεται από το Πυροβολικό της 11ης Μεραρχίας.

Τα αναφερόμενα για τη μάχη στο Κ.Α. Καμελάρ στο βιβλίο του διοικητή του 6ου Λόχου του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων Υπολοχαγού Προυκάκη, όπως και τα κατατιθέμενα από το διοικητή του Ι/42 Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχη Τσιρώνη,  έχουν τεράστια σημασία για τη μελέτη μας. Ο 6ος Λόχος σύμφωνα με την περιγραφή του Υπολοχαγού Προυκάκη πρέπει να εγκαταστάθηκε στο ύψωμα 1535 τη 1040 ώρα και αργότερα του διατέθηκε ένας Ουλαμός του 7ου Λόχου δια του οποίου επέκτεινε το δεξιό του προς το ύψωμα Καραμπιλεγκίμ. Ο 6ος Λόχος και ο Ουλαμός που εγκαταστάθηκε στο Καραμπιλεγκίμ ήταν η δύναμη που αναχαίτισε το 70ο Σύνταγμα της 11ης Μεραρχίας το οποίο όπως αναφέρει η Τουρκική ΔΙΣ είχε σαν αποστολή να καταλάβει τα υψώματα Ντελικτάς και Καραμπιλεγκίμ και στη συνέχεια τα υψώματα Τεζεκλί Γιαϊλά και Ουλουκαγιά. Οι δυνάμεις του 70ου Συντάγματος δεν κινήθηκαν προς το Καγιαντιμπί όπως αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του.

Ο Υπολοχαγός Προυκάκης αποδομεί τον κίνδυνο πλευροκόπησης του δεξιού της IV Μεραρχίας από τις δυνάμεις του 70ου Τουρκικού Συντάγματος που από το ύψωμα Καραθανάση κατέρχονταν στη χαράδρα Ακ Ντερέ. Στο βιβλίο του περιγράφει τη διεξαγωγή όχι κάποιας σοβαρής μάχης με επιθέσεις και αντεπιθέσεις αλλά μία ανταλλαγή πυροβολισμών μεταξύ των Τουρκικών δυνάμεων που βρίσκονταν στη χαράδρα Ακ Ντερέ και ενός Ελληνικού Λόχου που είχε καλύψει επιμελώς τους τυφεκιοφόρους του και είχε εγκαταστήσει μπροστά παρατηρητές και οπλοπολυβολητές. Κατά διαστήματα ο Υπολοχαγός Προυκάκης συνέγειρε τους τυφεκιοφόρους και τους διέταζε να πυροβολούν για να συνέρχονται. Η αναφορά του ότι ο Λόχος του δέχθηκε ελάχιστες βολές από το Τουρκικό Πυροβολικό αποδεικνύει ότι η διοίκηση της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας δεν είχε κανένα ενδιαφέρον για την περιοχή των υψωμάτων Ντελικτάς και Καραμπιλεγκίμ κατά των οποίων επετίθετο το 70ο Σύνταγμα και για το λόγο αυτό δεν το υποστήριξε με το πυροβολικό της. Τέλος ο αριθμός των απωλειών του 6ου Λόχου που ανέρχονταν στο 20% περίπου της δύναμης του Λόχου είναι χαρακτηριστικό ενός αγώνα πολύ περιορισμένης έντασης. Ένα μέρος δε αυτών των απωλειών, μεταξύ των οποίων και τρεις Διμοιρίτες του Λόχου, προήλθαν κατά την προσπάθεια του Λόχου να καταλάβει τις ορισθείσες αμυντικές του θέσεις βαλλόμενος από υπερκείμενο βραχώδες ύψωμα που είχε καταληφθεί από τους Τούρκους. Προφανώς η κατάληψη των θέσεων του Λόχου δεν υποστηρίχθηκε από την Πυροβολαρχία του Λοχαγού Βλαχάβα ώστε να αποφευχθούν οι απώλειες.

Θα επαναλάβω και πάλι ότι η εγκατάσταση ενός Λόχου του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων, ενισχυμένου με πολυβόλα, στο ύψωμα 1535 ήταν μία ενέργεια λογική και επιβαλλόμενη –κάθε διοικητής οφείλει να καλύπτει τα πλευρά του- αλλά η αποστολή του 5ου Λόχου Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα στους Βράχους του Καγιαντιμπί ήταν μία ακατανόητη ενέργεια του Συνταγματάρχη Πλαστήρα που βρισκόταν σαφώς εκτός της εντολής που του είχε ανατεθεί από το Α΄ Σώμα Στρατού.

17. Το πεδινό και βαρύ πυροβολικό της IV Μεραρχίας παρέμεινε απών από τη διεξαγόμενη μάχη στο Καλετζίκ

Στις Εκθέσεις Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας και του Αποσπάσματος Πλαστήρα, καθώς και στην κατάθεση του Αρχηγού Πυροβολικού της Μεραρχίας στην ανακριτική επιτροπή του Στρατηγού Μοσχόπουλου, ουδεμία περί του αντιθέτου αναφορά υπάρχει. Αλλά και ουδεμία αίτηση υποβλήθηκε από τον Πλαστήρα στην IV Μεραρχία για την υποστήριξη της μάχης από το πεδινό και βαρύ πυροβολικό της Μεραρχίας, ούτε αντίστοιχη πρόθεση καταγράφεται στην Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας και στην κατάθεση του Αντισυνταγματάρχη ΠΒ Αθανασίου Πουρνάρα στην Ανακριτική Επιτροπή του Στρατηγού Μοσχόπουλου.

18. Ο διοικητής της IV Μεραρχίας, άβουλος και μοιραίος, παρακολουθούσε τη μάχη στο Καλετζίκ από το γραφείο του στο Αφιόν

Απών από τη μάχη που διεξαγόταν στο Καλετζίκ παρέμενε και ο διοικητής της IV Μεραρχίας, μολονότι είχε διαπιστώσει από πολύ νωρίς αφ’ ενός ότι η κυρία προσπάθεια των Τούρκων κατευθυνόταν κατά του Κ.Α. Καμελάρ, αφ’ ετέρου ότι λόγω της απώλειας του Κ.Α. Τηλκί Κηρί Μπελ και της αντεπίθεσης που προετοίμαζε η Ι Μεραρχία για την ανακατάληψή του, αυτή (η Ι Μεραρχία) δεν μπορούσε να ενεργήσει δια του διακένου μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών για να υποβοηθήσει την αντεπιθετική ενέργεια της IV Μεραρχίας, και τέλος ότι ο Πλαστήρας χρονοτριβούσε και δεν εκτελούσε τη διαταχθείσα αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ. Δυστυχώς ο διοικητής της IV Μεραρχίας, παρά τη δραματική τροπή που είχε λάβει η μάχη στο δεξιό του, παρά την απουσία ουσιαστικής πληροφόρησης από τον Συνταγματάρχη Πλαστήρα, συνέχισε να παραμένει αδρανής στο στρατηγείο του στο Αφιόν, προσπαθώντας να διαγνώσει την τακτική κατάσταση από τις τηλεφωνικές επικοινωνίες που ενίοτε δεν λειτουργούσαν. Από την άλλη πλευρά, η ανώτατη Τουρκική ηγεσία παρακολουθούσε και διεύθυνε τη μάχη από το παρατηρητήριο του Κοτσά Τεπέ, οι δε διοικητές του IV Τουρκικού Σώματος Στρατού και των 5ης και 11ης Μεραρχιών από τους τακτικούς σταθμούς διοικήσεως των που είχαν εγκαταστήσει στα παρατηρητήρια του Μπέη Τεπέ.

19. Μέχρι τη 16η ώρα η διαταχθείσα αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ δεν εκτοξεύτηκε

Μέχρι την 1600 ώρα η διαταχθείσα και επιβαλλόμενη αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ δεν είχε εκτελεστεί, αλλά ούτε και κάποια προπαρασκευαστική ενέργεια για την εκτέλεσή της είχε γίνει. Ο Πλαστήρας μέχρι τη 1600 ώρα, ήτοι έξι ώρες μετά την άφιξή του στο Κ.Α. Καμελάρ, δεν είχε εκτελέσει την αποστολή που του ανατέθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού αρχικά και την IV Μεραρχία στη συνέχεια, παρ’ όλο που τη 12η ώρα είχε στη διάθεσή του ανέπαφα το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων και το  ΙΙ/11 Τάγμα Πεζικού.

Ανακεφαλαίωση – Συμπεράσματα

Ανακεφαλαίωση

Το IV Τουρκικό Σώμα Στρατού, που από την 5η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου 1922 επιτίθετο κατά του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας με την υποστήριξη των πυρών 42 πυροβόλων, κατεύθυνε την κυρία του προσπάθεια κατά του δεξιού της Μεραρχίας αποβλέποντας στην κατάληψη του όρους Καλετζίκ, η πτώση του οποίου θα είχε σαν αποτέλεσμα την κατάρρευση της άμυνας του Τομέα της IV Μεραρχίας και συνακόλουθα την εγκατάλειψη της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ από τις δυνάμεις των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού. Κατά του Καλετζίκ επιχειρούσαν οι 5η και 11η Τουρκικές Μεραρχίες. Η 5η Μεραρχία κατόρθωσε την 7η περίπου ώρα να καταλάβει την πρώτη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ, ήτοι τα υψώματα Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710), Κιουτσούκ τεπέ και το Μαύρο Βράχο. Το αμυνόμενο επί του Καλετζίκ Ι/35 Τάγμα, που είχε ενισχυθεί με τον 11/35 Λόχο, συμπτύχθηκε στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ, ήτοι στα υψώματα 1687 (υψ. 1310 κατά την Τουρκική ΔΙΣ) και 1675 και περί την 8η ώρα κατόρθωσε να καθηλώσει τις δυνάμεις της 5ης Μεραρχίας. Την 9η ώρα άρχισε η δεύτερη φάση της Τουρκικής επίθεσης για την ολοκλήρωση της κατάληψης του Καλετζίκ με τη συμμετοχή σε αυτή και της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας. Η κύρια επιθετική προσπάθεια της 11ης Μεραρχίας είχε σαν σκοπό την κατάληψη του υψώματος 1687 (1310 κατά την Τουρκική ΔΙΣ) της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ, κατά του οποίου επιτέθηκε το 127ο Σύνταγμα Πεζικού υποστηριζόμενο από το Πυροβολικό της Μεραρχίας εξ 20 πυροβόλων. Η επίθεση του εν λόγω Συντάγματος εξελισσόταν βραδέως λόγω της ισχυρής αντίδρασης των αμυνομένων και κατόπιν τούτου η 11η Μεραρχία το ενίσχυσε με το Τάγμα Εφόδου της. Η 11η Μεραρχία επιτέθηκε επίσης δια του 70ου Συντάγματός της προς τα υψώματα 1535 και Καραμπιλεγκίμ με σκοπό την κατάληψη των υψωμάτων αυτών και την αγκίστρωση Ελληνικών δυνάμεων. Στο 70ο Σύνταγμα είχε ανατεθεί η δευτερεύουσα προσπάθεια της 11ης Μεραρχίας η οποία δεν υποστηρίχθηκε από το Πυροβολικό της, όπως προκύπτει από το σχεδιάγραμμα 10 του Μέρους ΙΙβi και τα αναφερόμενα στο βιβλίο του διοικητή του 6ου Λόχου του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων Υπολοχαγού Χρ. Προυκάκη που με το Λόχο του ενισχυμένο και με Ουλαμό του 7ου Λόχου αμύνθηκε στα υψώματα 1535 και Καραμπιλεγκίμ (βλέπε σχεδιάγραμμα 15).

Η αμυντική μάχη επί του Καλετζίκ μέχρι τη 12η ώρα διεξαγόταν αποκλειστικά από το 1ο Τάγμα και τον 11ο Λόχο του 35ου Συντάγματος Πεζικού. Το Ι/35 Τάγμα παρά την απώλεια των ηγητόρων του και τις τεράστιες απώλειες που είχε υποστεί σε αξιωματικούς και οπλίτες, μαχόμενο μόνο και άνευ ενισχύσεως μέχρι της 12η ώρα, κρατήθηκε στις θέσεις του στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ, καθήλωσε τις δυνάμεις της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας επί των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ τεπέ και Μαύρο Βράχο και υποστηριζόμενο από την Πυροβολαρχία του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου αντιμετώπιζε επιτυχώς την ισχυρή εχθρική δύναμη της 11ης Μεραρχίας που από το ύψωμα Καραθανάση προήλαυνε με την υποστήριξη του Τουρκικού Πυροβολικού κατά του Καλετζίκ. Τη 12η περίπου ώρα εισήλθε στα χαρακώματα του Καλετζίκ  το 2ο Τάγμα του 11ου Συντάγματος Πεζικού.

Το Α΄ Σώμα Στρατού για την αντιμετώπιση της δυσμενούς κατάστασης που δημιουργήθηκε στο δεξιό της IV Μεραρχίας, έθεσε στη διάθεσή της IV Μεραρχίας το Απόσπασμα Πλαστήρα και την 8η πρωινή ώρα έδωσε εντολή στον Συνταγματάρχη Πλαστήρα να τεθεί επικεφαλής Τάγματος και Πυροβολαρχίας του Αποσπάσματός του και να ανέλθει στις θέσεις εφεδρείας του Υποτομέα Καλετζίκ, δηλαδή επί του Καλετζίκ. Την 8η επίσης πρωινή ώρα η IV Μεραρχία εξέδωσε διαταγή δια της οποίας διέτασσε το Συνταγματάρχη Πλαστήρα μετά Τάγματος, Πυροβολαρχίας και της διοικήσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων να ανέλθει στο Καλετζίκ, παρά τη θέση του Σταθμού Διοικήσεως του Κ.Α. καμελάρ, να αναλάβει τη διοίκηση όλων των δυτικά του Μαύρου βράχου δυνάμεων και να ενεργήσει δραστήρια για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μπορούσε να χρησιμοποιήσει και το υπόλοιπο του Αποσπάσματός του. Είναι προφανές ότι η εντολή που ανατέθηκε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα, αρχικά από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία στη συνέχεια, απέβλεπε στην ισχυρή κατοχή και διατήρηση του όρους Καλετζίκ, δεδομένου ότι η πτώση του θα είχε σαν αποτέλεσμα την κατάρρευση της άμυνας της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αμέσως μόλις έλαβε τη διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού έθεσε σε κίνηση το 2ο Τάγμα Ευζώνων και την Πυροβολαρχία της ΧΙΙΙα ΜΟΠ υπό το Λοχαγό Βλαχάβα, για να ανέλθουν δια της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ στο Κ.Α. Καμελάρ, ο ίδιος δε προπορεύτηκε των δυνάμεών του Αποσπάσματός του, όπως αναφέρει στην Έκθεσή του, προς αναγνώριση της τακτικής κατάστασης. Όταν περί την 9η ώρα έφθασε στο άνω μέρος της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ, δεν ανήλθε στο Καλετζίκ όπως προέβλεπε η εντολή του, από όπου θα διέθετε πλήρη εποπτεία του πεδίου της μάχης, αλλά κινήθηκε προς το ύψωμα 1535 από όπου, όπως αναφέρει, παρατήρησε ότι μία Τουρκική δύναμη 500 ανδρών διέρρεε από την περιοχή του υψώματος Καραθανάση προς το Καγιαντιμπί και τη χαράδρα Ακ Ντερέ με σκοπό να πλευροκοπήσει το δεξιό της IV Μεραρχίας· όμως ο Πλαστήρας «δεν είδε» ότι την ίδια ώρα μία άλλη ισχυρότερη δύναμη από την περιοχή του υψώματος Καραθανάση προήλαυνε προς το Καλετζίκ υπό την υποστήριξη του Τουρκικού Πυροβολικού. Κατόπιν αυτής και μόνο της παρατήρησης ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποφάσισε να μην ανεβάσει το 2ο Τάγμα Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στο Καλετζίκ, όπως προέβλεπε η εντολή που του ανατέθηκε, αλλά να εγκαταστήσει ένα Λόχο με την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί και το υπόλοιπο Τάγμα να το τηρήσει σε εφεδρεία κάτω από το Καλετζίκ. Είναι προφανές ότι η απόφαση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στηρίχθηκε μόνο στην παρατήρηση της δύναμης των 500 ανδρών και αγνόησε όλες τις άλλες Τουρκικές δυνάμεις που περιέβαλαν πανταχόθεν το Καλετζίκ, όπως και ότι σύμπαν το εχθρικό πυροβολικό που είχε ενισχυθεί δια τριών ακόμη Πυροβολαρχιών κατακεραυνοβολούσε το Καλετζίκ, όπως ανέφερε ο  τραυματίας Λοχαγός Ανδρεάδης, που είχε αναλάβει τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος, στο διοικητή του 35ου Συντάγματος.

Με βάση τα αναφερόμενα στην Τουρκική ΔΙΣ και τα περιγραφόμενα στα σχεδιαγράμματά της, το 70ο Τουρκικό Σύνταγμα επιτέθηκε προς τα υψώματα Καραμπιλεγκίμ και 1535 και δεν διέθεσε δυνάμεις του προς το Καγιαντιμπί, δεδομένου ότι αυτό βρισκόταν πλέον των 2 χιλιομέτρων εκτός της ζώνης ενεργείας της 11ης Μεραρχίας (βλέπε σχεδιάγραμμα 9 στο Μέρος ΙΙβi).

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας, ενώ βρισκόταν ακόμη στο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ, ειδοποίησε να ανέβει στην τοποθεσία και το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων υπό τον Ταγματάρχη Τσιρώνη και η 2η Πυροβολαρχία της ΧΙΙΙα ΜΟΠ υπό τον Λοχαγό Τούντα, προτιθέμενος όπως αναφέρει στην Έκθεσή του, να εκτοξεύσει αντεπίθεση δια του υπάρχοντος διακένου μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών, της οποίας όμως το σκοπό δεν τον προσδιορίζει και θα παραμένει άγνωστος αφού η αντεπίθεση αυτή δεν θα εκτελεστεί. Για να συμμετάσχει το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων σε αυτή την αντεπίθεση, θα έπρεπε να παραμείνει και αυτό κάτω από το Καλετζίκ. Περί της εν λόγω αντεπιθέσεως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν κάνει λόγο ξανά στην Έκθεσή του, πλην όμως αναφέρει πολλές λεπτομέρειες για αυτή ο Ταγματάρχης Τσιρώνης. Ενδιαφέρον ερώτημα που προκύπτει από την παραπάνω αναφορά είναι το πώς ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ειδοποίησε να ανέλθει στην τοποθεσία το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων δεδομένου ότι όπως ό ίδιος αναφέρει στην Έκθεση του οι τηλεφωνικές γραμμές είχαν καταστραφεί και δεν υπήρχε δυνατότητα τηλεφωνικής επικοινωνίας..

Κατόπιν των παραπάνω προκύπτουν δύο πολύ σημαντικά ζητήματα:

• Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όταν έφθασε στο πάνω μέρος της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ δεν κινήθηκε ανατολικά για να ανέλθει στο Καλετζίκ, δηλαδή εκεί που διεξαγόταν η κύρια μάχη και έβαλαν 54 Τουρκικά πυροβόλα και εκεί που τέλος πάντων προέβλεπε η εντολή που του ανατέθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού, αλλά για έναν «άγνωστο λόγο» κινήθηκε νοτιοδυτικά, προς το ύψωμα 1535, από όπου παρατήρησε την Τουρκική δύναμη των 500 ανδρών που κατερχόταν στη χαράδρα Ακ Ντερέ και απειλούσε με πλευροκόπηση το δεξιό της IV Μεραρχίας.

• Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας από την ώρα που έφθασε στο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ χωρίς να έχει προβεί σε αναγνώρισης της επικρατούσας τακτικής κατάστασης στο πεδίο της μάχης του Καλετζίκ όπου διεξαγόταν η μάχη και έβαλαν 54 Τουρκικά πυροβόλα και χωρίς να έχει αναγνωρίσει τις εχθρικές δυνάμεις που επιτίθονταν κατά του Καλετζίκ, αλλά στηριζόμενος στην παρατήρηση μίας εχθρικής δύναμης 500 ανδρών που «εκτίμησε» ότι απειλούσε με πλευροκόπηση το δεξιό της IV Μεραρχίας και προφασιζόμενος την εκτέλεση μίας αντεπίθεσης δια του διακένου, που ποτέ δεν εκτελέστηκε, αποφάσισε να μην ανεβάσει το Απόσπασμα του στο Καλετζίκ, όπου διεξαγόταν η κύρια και άγρια μάχη, αλλά να το κρατήσει κάτω από το Καλετζίκ.

Πόση σοβαρότητα μπορεί να υπάρχει στα όσα αναφέρει στην Έκθεσή του ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας;

Τη 10η ώρα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έλαβε και τη διαταγή της IV Μεραρχίας, περί της οποίας αναφερθήκαμε παραπάνω, της οποίας το σημαντικότερο σημείο ήταν η επανάληψη της εντολής που ανέθεσε το Α΄ Σώμα Στρατού στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα, που απέβλεπε στην ισχυρή ενίσχυση της άμυνας του Καλετζίκ. Είναι πρόδηλο ότι το Α΄ Σώμα Στρατού και η IV Μεραρχία ανέθεταν την ευθύνη της άμυνας του Καλετζίκ σε ένα εμπειροπόλεμο Συνταγματάρχη και έθεταν υπό τη διοίκησή του, πλέον του Τάγματος και της Πυροβολαρχίας του Αποσπάσματός του, το 1ο Τάγμα και τον 11ο Λόχο του 35ου Συντάγματος, καθώς και το 2ο Τάγμα του 11ου Συντάγματος που βρισκόταν καθ’ οδόν προς το Καλετζίκ. Λαμβάνοντας υπόψη ότι δίνουν την άδεια στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα να χρησιμοποιήσει και το υπόλοιπο του Αποσπάσματός του, το Σώμα και η Μεραρχία θέτουν στη διάθεση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα υπερεπαρκείς δυνάμεις για να διατηρήσει υπό την κατοχή του το Καλετζίκ και να αντεπιτεθεί για να ανακαταλάβει τις απολεσθείσες θέσεις του Κ.Α. Καμελάρ. Όμως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αγνοεί τις εντολές που του έχουν ανατεθεί και εγκαθιστά το 2ο Τάγμα Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα όταν φθάνουν στην τοποθεσία, περί τη 1030 ώρα, από το ύψωμα 1535 μέχρι και τους Βράχους του Καγιαντιμπί. Εγκαθιστά μάλιστα στους Βράχους του Καγιαντιμπί, που βρίσκονται 2 χλμ εκτός του τομέα ευθύνης της IV Μεραρχίας, ένα Λόχο Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα. Επομένως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας υπερακοντίζει τον εαυτό του πάνω από την ηγεσία του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας υπό τις διαταγές της οποίας είχε τεθεί, αγνοεί συνειδητά την εντολή που του ανατέθηκε και δεν την εκτελεί. Η διατήρηση υπό Ελληνική κατοχή του Καλετζίκ ήταν ζήτημα υψίστης σημασίας. Εάν πέσει το Καλετζίκ καταρρέει όλη η άμυνα της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ενεργεί συνειδητά ως αντάρτης, πράγμα που θα επαναλάβει την επομένη και την μεθεπομένη ημέρα.

Τα όσα αναφέρονται παραπάνω για τις ενέργειες, τις αποφάσεις, ή τις προθέσεις του Συνταγματάρχη Πλαστήρα προκύπτουν από την Έκθεση Πεπραγμένων του.

Η δεύτερη εκδοχή των πραγμάτων:

Υπάρχει όμως και μία άλλη εκδοχή για τις συνθήκες εγκατάστασης του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα από το άκρο δεξιό της IV Μεραρχίας μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί, η οποία προκύπτει από την κατάθεση του διοικητή του Ι/42 Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχη Τσιρώνη στην Α.Ε.ΕΔ.Μ.Α.. Κατ’ αυτήν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αμέσως μόλις έλαβε τη διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού και ενώ βρισκόταν ακόμη στο χωριό Έρικμαν αποφάσισε να μην ανεβάσει τις δυνάμεις του Αποσπάσματός του στο Καλετζίκ, όπως ρητώς καθοριζόταν στη διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού, αλλά διέταξε το διοικητή του ΙΙ/42 Τάγματος Ταγματάρχη Παλάντζα να ανέλθει με το Τάγμα του και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στο Κ.Α. Καμελάρ και να εγκατασταθούν στο δεξιό της IV Μεραρχίας και κατόπιν αναχώρησε για να μεταβεί στο Αφιόν Καραχισάρ• καθ’ οδόν διασταυρώθηκε με τον Ταγματάρχη Τσιρώνη που επέστρεφε από το Αφιόν Καραχισάρ στο χωριό Έρικμαν και τον διέταξε να πάει να παραλάβει το Τάγμα του και τη 10η ώρα να ξεκινήσει και να «μεταβή στο δεξιό της παρατάξεως, ένθα εστάλη και ο Ταγματάρχης Παλάντζας με το Τάγμα του».

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετά τη 1030 ώρα κινήθηκε για να ανέλθει στο Καλετζίκ, όπως αναφέρει στην Έκθεσή του, προς αναγνώριση της δυτικά του Μαύρου Βράχου κατάστασης. Από την αναγνώρισή που εκτέλεσε απουσιάζει αυτό που αποκαλείται επίγνωση της τακτικής κατάστασης, που είναι βέβαιο ότι θα αποκτούσε αν ανερχόταν στο Καλετζίκ. Απουσιάζουν δηλαδή εκείνες οι σημαντικές πληροφορίες περί των αμυνομένων και των Τουρκικών δυνάμεων που θα βοηθούσαν τον ίδιο, αλλά και τους προϊσταμένους του να εκτιμήσουν την κατάσταση και να λάβουν ορθές αποφάσεις. Ειδικότερα από την αναγνώριση του Πλαστήρα απουσιάζουν:

• Οι πληροφορίες για τις αμυνόμενες επί του Καλετζίκ δυνάμεις του 35ου Συντάγματος, αναφορικά με τη διοίκησή τους, τη δύναμή τους, τη διάταξή τους τις απώλειές τους και τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν όσο αφορά τη διακομιδή των τραυματιών τους και την αναχορηγία τους με πυρομαχικά. Για να πληροφορηθεί αυτά τα ζητήματα θα έπρεπε ο Πλαστήρας να έρθει σε επαφή με τον τραυματία Λοχαγό Ανδρεάδη, που έχει αναλάβει τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος λόγω του τραυματισμού και της διακομιδής του διοικητή του Τάγματος Ταγματάρχη Τζόκα και δύο Λοχαγών, να τον θέσει υπό τη διοίκησή του και να του δώσει διαταγές και οδηγίες. Όμως το όνομα του Λοχαγού Ανδρεάδη δεν υπάρχει στην Έκθεση Πλαστήρα. Όπως δεν υπάρχει και το όνομα του Λοχαγού Λ. Βογιώτη που ανέλαβε, τη 14η ώρα, τη διοίκηση του Τάγματος, λόγω της διακομιδής του Λοχαγού Ανδρεάδη. Ο Πλαστήρας θα μάθει ότι το Ι/35 Τάγμα στερείται Ταγματάρχη την 20η ώρα. Το συμπέρασμα είναι ευνόητο. Ο Πλαστήρας ουδέποτε ήρθε σε προσωπική ή τηλεφωνική επαφή με το Λοχαγό Ανδρεάδη και μετά τη 14η ώρα με το Λοχαγό Λάζαρο Βογιώτη και ως εκ τούτου δεν τους έθεσε υπό τη διοίκησή του. Κατόπιν τούτου τα όσα αναφέρει για το Ι/35 Τάγμα αποτελούν το λιγότερο μυθοπλασίες

• Οι πληροφορίες για τις Τουρκικές δυνάμεις της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας που έχουν καταλάβει την πρώτη αμυντική γραμμή του Καλετζίκ, καθώς και αυτές που επιτίθενται κατά της δυτικής πλευρά της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ από το ύψωμα Καραθανάση. Μολονότι ο Πλαστήρας αναφέρει ότι ανέβηκε στο Καλετζίκ και διαθέτει ως εκ τούτου ευρεία και σε βάθος παρατήρηση του πεδίου της μάχης, από το Μαύρο Βράχο μέχρι τους βράχους του Καγιαντιμπί, απουσιάζει από την Έκθεσή του ο εχθρός. Η μόνη εχθρική δύναμη που αναφέρεται στην Έκθεση Πλαστήρα με το μέγεθός της και το πώς ενεργεί είναι αυτή των 500 ανδρών που διαρρέει από το ύψωμα Καραθανάση προς τη χαράδρα Ακ Ντερέ και όχι προς το Καγιαντιμπί επειδή αυτό δεν προκύπτει από τα αναφερόμενα στην Τουρκική ΔΙΣ. Η διαρροή προς το Καγιαντιμπί εφευρέθηκε για να διευρύνει την πλευροκόπηση του δεξιού της IV Μεραρχίας.

• Οι πληροφορίες για τη δραστηριότητα του Ελληνικού Πυροβολικού που βρίσκεται στο Καλετζίκ, καθώς και του αντίστοιχου Τουρκικού.

Η απουσία οιασδήποτε αναφοράς στην Έκθεση Πλαστήρα επί των παραπάνω σοβαρών ζητημάτων, εγείρει σοβαρές αμφιβολίες, ή και υποψίες για το αν τα αναφερόμενα περί της ανόδου του στο Καλετζίκ είναι αληθή. Η κατάθεση του Ταγματάρχη Τσιρώνη στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. θέτει εκ των πραγμάτων υπό γενικότερη αμφισβήτηση την Έκθεση Πλαστήρα.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εγκατέστησε το Σταθμό Διοικήσεώς του επί του Καλετζίκ όπως προέβλεπε η εντολή που του ανατέθηκε, αλλά κάτω από το Καλετζίκ, στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ και σε υψόμετρο 1470 μέτρων περίπου. Κατόπιν τούτου δεν εκτελεί και πάλι την εντολή του Α΄ Σώματος και της IV Μεραρχίας που του προσδιόριζαν με απόλυτη σαφήνεια ότι θα έπρεπε να εγκαταστήσει τη διοίκησή του στο Καλετζίκ. Ο σκοπός της εντολής ήταν προφανής. Το Σώμα και η Μεραρχία ήθελαν να αναλάβει ό Συνταγματάρχης Πλαστήρας της διεύθυνση της μάχης στο Καλετζίκ δια της επί τόπου παρουσίας του. Κατόπιν τούτου ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στερείται της πλήρους εποπτείας του πεδίου της μάχης που θα του παρείχε το δεσπόζον παρατηρητήριο του Καλετζίκ και πρακτικά παραιτείται από τη διεύθυνση της κύριας μάχης που διεξάγεται στο Καλετζίκ.

Τη 12η περίπου ώρα έφθασε στην τοποθεσία και το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων υπό τον Ταγματάρχη Τσιρώνη με τη 2η Πυροβολαρχία της ΧΙΙΙα ΜΟΠ υπό το Λοχαγό Τούντα. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όμως δεν ανεβάζει αυτή τη δύναμη στο Καλετζίκ, ώστε έστω και καθυστερημένα να εκτελέσει την εντολή που του δόθηκε. Αναφέρει όμως στην Έκθεσή του ότι εγκατέστησε την Πυροβολαρχία Τούντα στο ύψωμα 1535 και ότι διέταξε τον Ταγματάρχη Τσιρώνη να αντικαταστήσει με ένα Λόχο Ευζώνων τον 3ο Λόχο του Ι/35 Τάγματος που είχε καμφθεί. Αναφέρει επίσης ότι τη 1330 ώρα διέταξε τον Ταγματάρχη Τσιρώνη να εγκαταστήσει ένα Λόχο στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα λόγω της συγκέντρωσης Τουρκικών δυνάμεων προ του Καλετζίκ, χωρίς να προσδιορίζει όμως το μέγεθος των δυνάμεων και τη θέση τους. Σε άλλο σημείο της Έκθεσής του θα προσδιορίσει ότι ο Λόχος που εγκαταστάθηκε στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα ήταν ο 3ος Λόχος Ευζώνων υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο. Σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα στο Καλετζίκ εγκαταστάθηκαν δύο Λόχοι του Τάγματος Τσιρώνη και επομένως κάτω και δυτικά του Καλετζίκ παρέμεινε το μεγαλύτερο μέρος του Αποσπάσματός Πλαστήρα. Ήτοι:

• Το 2ο Τάγμα Ευζώνων.
• Το 1ο Τάγμα Ευζώνων (μείον δύο Λόχους)
• Η ΧΙΙΙα ΜΟΠ (Πυροβολαρχίες Λοχαγών Βλαχάβα και Τούντα)

Ο διοικητής του 1ου Τάγματος Ευζώνων, Ταγματάρχης Τσιρώνης κατέθεσε στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ότι αντικατέστησε τον 3/35 με ένα Ουλαμό του Τάγματός (δύο Διμοιρίες), ενώ περί λήψης διαταγής του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να εγκαταστήσει Λόχο του στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα και ότι εγκατέστησε τον 3ο Λόχο του υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο ουδέν αναφέρει στην κατάθεση του, παρ’ όλο που αυτός ήταν ο υπεύθυνος να κάνει αυτή την εγκατάσταση και η αφαίρεση ενός Λόχου, πλέον του Ουλαμού που αντικατέστησε τον 3/35 Λόχο, δεν ήταν κάτι άνευ σημασίας για να το λησμονήσει.

Εν πάση περιπτώσει ο Ταγματάρχης Τσιρώνης είναι ο διοικητής του Τάγματος και γνωρίζει καλύτερα από το Συνταγματάρχη του το που διέθεσε τις δυνάμεις του. Και αυτή πρέπει να είναι η αλήθεια. Άλλωστε σύμφωνα με τη κατάθεση του Τσιρώνη στην Α.Ε.ΕΔ.Μ.Α. το Τάγμα του τηρήθηκε από τον Πλαστήρα σε ετοιμότητα για την εκτέλεση της αντεπίθεσης δια του διακένου στην οποία θα συμμετείχε και μία δύναμη που συγκεντρωνόταν σε κάποιο δάσος στην περιοχή του διακένου, πλην όμως ο Ταγματάρχης Τσιρώνης δεν διέκρινε τα Τάγματα που του έδειχνε ο διοικητής του. Αν είχαν διατεθεί δύο Λόχοι του Τσιρώνη στο Καλετζίκ, τότε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας σχεδίαζε να αντεπιτεθεί κατά των 10 Ταγμάτων της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας με ένα Λόχο από το Τάγμα Τσιρώνη και ενδεχομένως με δύο Λόχους από το Τάγμα Παλάντζα. Η άποψή μου είναι ότι στο Καλετζίκ δεν διατέθηκε κανένα απολύτως τμήμα του Αποσπάσματος Πλαστήρα μέχρι το βράδυ. Και τούτο θα αποδειχθεί στο επόμενο κείμενο.

Τη 12η μεσημβρινή ώρα εισήλθε στα χαρακώματα του Καλετζίκ το 2ο Τάγμα του 11ου Συντάγματος Πεζικού. Περί του σημαντικού αυτού γεγονότος ουδεμία καταγραφή υπάρχει στην Έκθεση Πλαστήρα. Σε κάθε περίπτωση ο Πλαστήρας όφειλε να εκδώσει μία διαταγή προς το Ι/35 και το ΙΙ/11 Τάγμα προκειμένου να τους κατανείμει την ευθύνη της άμυνας του Καλετζίκ, που μέχρι εκείνη την ώρα ανήκε στο Ι/35 Τάγμα. Αλλά αυτό δεν συνέβη, ή αν συνέβη δεν σημειώνεται στην Έκθεσή του, μολονότι η είσοδος στη μάχη ένος Τάγματος δεν είναι κάτι άνευ σημασίας για να παραβλεφθεί.

Τη 13η ώρα που σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα αποκαταστάθηκαν οι τηλεφωνικές επικοινωνίες με την IV Μεραρχία, η τακτική κατάσταση παρουσιάζεται ως εξής: Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν είχε ανεβάσει στο Καλετζίκ ένα Τάγμα και μία Πυροβολαρχία του Αποσπάσματός του όπως προέβλεπε η εντολή που του ανατέθηκε. Δεν είχε εγκαταστήσει τη διοίκησή του στο Καλετζίκ όπως προέβλεπε επίσης η εντολή που του ανατέθηκε. Δεν είχε αναλάβει τη διοίκηση του Ι/35 και του ΙΙ/11 Ταγμάτων. Τούτο προκύπτει από το ότι δεν γνωρίζει ότι το Ι/35 Τάγμα δεν διαθέτει Ταγματάρχη (θα το μάθει την 20η ώρα), δεν γνωρίζει ποιος είναι ο Λοχαγός που διοικεί το Ι/35 Τάγμα και τέλος δεν γνωρίζει ότι στα χαρακώματα του Καλετζίκ είχε εισέλθει το ΙΙ/11 Τάγμα, αλλά ακόμη και μετά την καταστροφή συνέχιζε να αναφέρεται σε «μία Διλοχία του 11ου Συντάγματος». Επίσης σε ουδεμία προπαρασκευαστική ενέργεια είχε προβεί για την οργάνωση και την προετοιμασία της αντεπίθεσης για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ. Όλως αντιθέτως είχε εγκαταστήσει το 2ο Τάγμα Ευζώνων για την επέκταση του δεξιού της Μεραρχίας από το ύψωμα 1535 μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί, το δε 1ο Τάγμα Ευζώνων που πριν μισή ώρα είχε φθάσει το τήρησε σε ετοιμότητα, σύμφωνα με όσα αναφέρει ο διοικητής του Τάγματος Ταγματάρχης Τσιρώνης για να εκτελέσει την αντεπίθεση δια του διακένου. Αργότερα θα αναφέρει στην Έκθεσή του ότι το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων ήταν εγκατεστημένο στο κέντρο της παράταξής του και πιεζόταν από τους Τούρκους, λιγότερο ισχυρά όμως απ’ ότι πιεζόταν το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων υπό τον Ταγματάρχη Παλάντζα. Αν λάβουμε υπόψη την πίεση που δεχόταν ο 6ος Λόχος του Παλάντζα που ήταν εγκατεστημένος στο ύψωμα 1535 και κατ’ αυτού ενεργούσε το μείζον του 70ου Τουρκικού Συντάγματος μπορούμε να έχουμε μία τάξη μεγέθους για την πίεση που υφίστατο το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων.

Εν πάση περιπτώσει είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι πέραν της αρχικής πρόθεσης που εκφράζει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του για την εκτέλεση της αντεπίθεσης δια του διακένου, στη συνέχεια της Έκθεσής του ουδεμία αναφορά κάνει για αυτή την αντεπίθεση. Με βάση όμως την κατάθεση Τσιρώνη φαίνεται ότι δεν είχε παραιτηθεί από την εκτέλεση της αναφερόμενης αντεπίθεσης. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης αναφέρει τόσες πολλές λεπτομέρειες για την εν λόγω αντεπίθεσης που είναι αδύνατο να ισχυριστεί τις ότι τις φαντάστηκε. Εκτός αν άλλα είχαν συμφωνήσει Πλαστήρας και Τσιρώνης να αναφέρουν στο πλαίσιο της δικαιολόγησης της μη ανόδου των Ευζωνικών Ταγμάτων στο Καλετζίκ και τελικά άλλα είπαν. Τέλος τη 13η ώρα ο εχθρός συνεχίζει να παραμένει ο μεγάλος άγνωστος «x» στην Έκθεση Πλαστήρα, πλην βεβαίως των 500 Τούρκων στρατιωτών που απειλούν με πλευροκόπηση το δεξιό της IV Μεραρχίας.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας φαίνεται ότι δεν ενημερώνει την IV Μεραρχία επί των μέχρι τη 13η ώρα ενεργειών του και της πρόθεσής του να εκτελέσει αντεπίθεση δια του διακένου μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών στην οποία θα συμμετείχαν πλέον των Ευζωνικών Ταγμάτων του και μία δύναμη της Ι Μεραρχίας που συγκεντρωνόταν σε κάποιο δάσος στην περιοχή του διακένου. Όλως αντιθέτως αναφέρει στην IV Μεραρχία ότι «επιφυλάσσεται να ενεργήση βραδύτερον την αντεπιθετικήν επιχείρησιν προς ανάκτησιν των απωλεσθεισών θέσεων και περαιτέρω εκμετάλλευσιν της επιτυχίας του δια καταδιώξεως». Βεβαίως την ώρα που αναφέρει τα παραπάνω διαθέτει ακόμη ακέραιο το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων και σχεδόν ανέπαφο το ΙΙ/11 Τάγμα, αλλά δεν τα χρησιμοποιεί για να εκτελέσει την αντεπίθεση για την απόρριψη των Τούρκων από το ύψωμα Ποϊραλικαγιά. Επομένως η δήλωσή του στη Μεραρχία περί της εκτέλεσης της διαταχθείσας αντεπίθεσης για την ανακατάληψη των απολεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ είναι κενή περιεχομένου, προσχηματική και βεβαίως το «επιφυλάσσομαι» δεν είναι δεσμευτικό. Στην πραγματικότητα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας παραπλανά την IV Μεραρχία υπό τις διαταγές της οποίας υπάγεται. Η μη ενημέρωση της IV Μεραρχίας από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα περί των μέχρι εκείνη τη στιγμή ενεργειών και προθέσεων του προκύπτει επειδή και ο Πλαστήρας και o διοικητής της IV Μεραρχίας ουδέν σχετικό αναφέρουν περί αυτών των ζητημάτων στις Εκθέσεις τους. Δηλαδή ο Πλαστήρας ότι ενημέρωσε τη Μεραρχία και η Μεραρχία ότι ενημερώθηκε από τον Πλαστήρα περί του τρόπου διάθεσης των δυνάμεων του και ειδικά ότι δεν ανέβασε κανένα Τάγμα του στο Καλετζίκ, καθώς και της πρόθεσης του Πλαστήρα να εκτοξεύσει αντεπίθεση μέσω του διακένου. Αν βεβαίως υπήρξε ποτέ τέτοια πρόθεση. Προσωπικά τη θεωρώ εφεύρημα για να δικαιολογηθεί η μη άνοδος έστω και ενός Τάγματος Ευζώνων στο Καλετζίκ.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του ότι μετά την αποκατάσταση των τηλεφωνικών επικοινωνιών με την IV Μεραρχία, δηλαδή μετά τη 13η ώρα, ζήτησε επιμόνως από τη Μεραρχία να του αποσταλεί το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων από το Αφιόν Καραχισάρ «ίνα αντικαταστήσωμεν δι’ αυτού το επί του Καλετζίκ 1ον Τάγμα 35ου Συντάγματος επί του οποίου ουδεμίαν εμπιστοσύνην είχομεν». Λαμβάνοντας υπόψη ότι μέχρι τη 13η ώρα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ουδεμία εκ των εντολών που του ανατέθηκαν δεν είχε εκτελέσει, ότι δεν χρησιμοποίησε το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων και το ΙΙ/11 Τάγμα Πεζικού για να εκτελέσει την αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ, ότι σε ουδεμία προπαρασκευαστική ενέργεια έχει προβεί για την εκτέλεση αυτής της αντεπίθεσης και ότι το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων το θέλει για να αντικαταστήσει το Ι/35 Τάγμα, καθίσταται πρόδηλο ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν είχε σκοπό να εκτελέσει μία αντεπίθεση που ασφαλώς θα του προκαλούσε υπερβολικές απώλειες. Δηλώνοντας στην IV Μεραρχία ότι επιφυλασσόταν να εκτελέσει τη διαταχθείσα αντεπίθεση αργότερα, στην πραγματικότητα υπέκφευγε και κέρδιζε χρόνο μέχρι να βρει την κατάλληλη δικαιολογία για να μη την εκτελέσει, όπως και τελικά θα γίνει.

Η πρόθεση του Πλαστήρα να αντικαταστήσει το Ι/35 Τάγμα επί του αξιόμαχου του οποίου ουδεμία εμπιστοσύνη διέθετε με το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων όταν αυτό θα έφθανε στην τοποθεσία, προκαλεί το εύλογο ερώτημα για ποιο λόγο συνέχισε να του εμπιστεύεται τα χαρακώματα του Καλετζίκ και δεν το αντικατέστησε αμέσως με το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων που είχε φθάσει στο Κ.Α. Καμελάρ τη 12η ώρα και ήταν ακμαίο και ανέπαφο; Και αν μέχρι να φθάσει στο Κ.Α. Καμελάρ το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων έπεφτε το Καλετζίκ ποιος θα ήταν υπεύθυνος; Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας που δεν εκτέλεσε καμία εκ των εντολών που του ανατέθηκαν ή το Ι/35 Τάγμα που το ηθικό του ήταν λίαν καταπεπτωκός και δεν ήταν αξιόμαχο και δεν ήταν αξιόμαχο λόγω των τεράστιων απωλειών του; Το ερώτημα είναι «φιλολογικό». Αλλά η απάντηση είναι σαφής. Στο Ι/35 Τάγμα θα αποδοθεί από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα η ευθύνη της πτώσης του Καλετζίκ την επομένη. Είναι πρόδηλο ότι αυτά που αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεση του δεν αντέχουν στη βάσανο της λογικής. Είναι εντελώς αντιφατικά. Το ζήτημα όμως είναι απλό. Ο Πλαστήρας είχε αποφασίσει να μην ανεβάσει τους Ευζώνους του στο αιματοβαμμένο Καλετζίκ. Να πεθάνουν οι άλλοι για να δοξαστούμε εμείς. Και αυτό έγινε. Η Έκθεση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα και οι διάφοροι κονδυλοφόροι του έθαψαν τη θυσία των ανδρών του Ι/35 Τάγματος Πεζικού και δόξασαν τον Πλαστήρα που δεν εκτέλεσε ούτε μία εκ των εντολών που του ανατέθηκαν.

Η άποψή του γράφοντος είναι ότι ο Πλαστήρας ήταν ένας έμπειρος Αξιωματικός και σχημάτισε από πολύ νωρίς εικόνα για τη σφοδρότητα της μάχης που διεξαγόταν στο Καλετζίκ. Πολύ πριν λάβει τη διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού. Μάλλον από την 5η πρωινή ώρα όταν άκουσε τη βροντή των 42 Τουρκικών πυροβόλων που βομβάρδιζαν τις θέσεις του Ι/35 Τάγματος στο Καλετζίκ. Θεωρώ βέβαιο ότι πληροφορήθηκε τηλεφωνικά από το Α΄ Σώμα Στρατού την κατάληψη της πρώτης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ την 7η ώρα. Θεωρώ επίσης ως απολύτως βέβαιο ότι όταν έλαβε την 8η πρωινή ώρα τη διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού δια της οποίας εντελλόταν να ανέλθει στο Καλετζίκ μετά Τάγματος και Πυροβολαρχίας, αποφάσισε να μην εκτελέσει τη διαταγή του Σώματος. Αποφάσισε να μην ανεβάσει τη δύναμη του σε ένα ύψωμα που πιθανόν είχε καταληφθεί ή μπορούσε να καταλαμβανόταν από στιγμή σε στιγμή. Κατόπιν τούτου διέταξε τον Ταγματάρχη Παλάντζα να ανέλθει με το Τάγμα του και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στο Κ.Α. Καμελάρ και να εγκατασταθεί στο άκρο δεξιό του τομέα της IV Μεραρχίας. Αμέσως μετά αναχώρησε για το Αφιόν Καραχισάρ προς τακτοποίηση κάποιου άγνωστου σε μας ζητήματος. Καθ’ οδόν συνάντησε τον Ταγματάρχη Τσιρώνης που επανερχόταν από το Αφιόν Καραχισάρ στο χωρίο Έρικμαν και τον διέταξε να πάει να παραλάβει το Τάγμα του και τη 10η ώρα να «μεταβή στο δεξιό της παρατάξεως, ένθα εστάλη και ο Ταγματάρχης Παλάντζας με το Τάγμα του». Μετά την τακτοποίηση του ζητήματός του επέστρεψε στο Κ.Α. Καμελάρ παρακάμπτοντας το χωριό Έρικμαν και ανήλθε στο Καλετζίκ από κάποιο ορεινό δρομολόγιο. Όταν έφθασε στο Καλετζίκ είδε ότι το Τουρκικό Πυροβολικό είχε «κατακεραυνοβολήσει» τους αμυνόμενους, είδε τον κακό χαμό και αποφάσισε τελεσίδικα να μην ανεβάσει το Απόσπασμά του στο Καλετζίκ και ούτε να εγκαταστήσει το Σταθμό Διοικήσεώς του στο Καλετζίκ. Η κατάθεση του Ταγματάρχη Τσιρώνη είναι κομβικής σημασίας για να μπορέσουμε να αντιληφθούμε τα προβλήματα της Έκθεσης Πλαστήρα.

Ασφαλώς η παραπάνω αναφορά αποτελεί την εκτίμηση του γράφοντος που στηρίζεται όμως:

• Στα προβλήματα και τις αντιφάσεις της Έκθεσης Πλαστήρα: Όπως π.χ. για ποιο λόγο ένας έμπειρος Συνταγματάρχης δεν ανεβαίνει στο δεσπόζον σε όλη την περιοχή παρατηρητήριο του Καλετζίκ για να αναγνωρίσει την τακτική κατάσταση που επικρατεί σε όλο το πλάτος και βάθος του πεδίου της μάχης, όπως άλλωστε είχε διαταχθεί, αλλά μεταβαίνει σε ένα παρατηρητήριο από το οποίο θα είχε περιορισμένη παρατήρηση του πεδίου της μάχης; Πως γίνεται ένας έμπειρος Συνταγματάρχης «να αφήνει το γάμο και να πηγαίνει για πουρνάρια»; Πως είναι δυνατό να παρατήρησε την Τουρκική δύναμη των 500 ανδρών που από το ύψωμα Καραθανάση διέρρεε στη χαράδρα Ακ Ντερέ και δεν είδε την άλλη δύναμη που από το ύψωμα Καραθανάση κατευθυνόταν κατά του Καλετζίκ; Για ποιο λόγο ένας έμπειρος Συνταγματάρχης συνεχίζει να εμπιστεύεται το «σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ» στο Ι/35 Τάγμα με το «λίαν καταπεπτωκός ηθικό» και επί του αξιόμαχου οποίου ουδεμία εμπιστοσύνη διέθετε, ενώ έχει στη διάθεσή του το ανέπαφο Ι/42 Τάγμα Ευζώνων; Για ποιο λόγο δεν αποσύρει αμέσως από τη μάχη το προβληματικό  όπως αναφέρει Ι/35 Τάγμα και δεν βάζει στη θέση του το ανέπαφο Ι/42 Τάγμα Ευζώνων;

• Στις υπερβολές της Έκθεσης: Όπως π.χ. ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας προηγήθηκε ολομόναχος την 8η πρωινή ώρα των ανδρών του για να μεταβή σε μία περιοχή που πιθανόν να είχε καταληφθεί από τον εχθρό που επιτίθεται από την 5η πρωινή ώρα. Υπερβολικά ηρωικό για να είναι αληθινό. Και τι κάνει ολομόναχος επί μιάμιση ώρα σε μία περιοχή που απέναντί του βρίσκονταν Τουρκικές δυνάμεις; Ή π.χ. πώς είναι δυνατόν ένα Τουρκικό Τάγμα που βάλλεται πλευρικά από το Ελληνικό Πυροβολικό και από υπερέχουσα θέση να πλευροκοπήσει την IV Μεραρχία; Για ποιο λόγο επαναλαμβάνει ότι ο διοικητής του 35ου Συντάγματος βρισκόταν σε πλήρη άγνοια των συμβαινόντων στο Σύνταγμά του όταν δεν είχε έρθει ακόμη σε επαφή με κάποιο τμήμα του 35ου Συντάγματος για να το πληροφορηθεί; Και πως έμαθε ότι ο διοικητής του 35ου Συντάγματος είχε πλήρη άγνοια των συμβαινόντων στο Σ.Σ. Καράση και στον Πριονοειδή Βράχο; Ή με ποιο τρόπο στέλνει ειδοποιήσεις και υποβάλει αιτήματα ενώ δεν λειτουργούν οι τηλεφωνικές επικοινωνίες;

• Στην παντελή απουσία πληροφοριών για τις εχθρικές δυνάμεις από την Έκθεση Πλαστήρα: Μολονότι κατά του Κ.Α. Καμελάρ επιτίθενται 20 Τουρκικά Τάγματα, εκ των οποίων τα 14 επιτίθενται κατά του Καλετζίκ υποστηριζόμενα από τα πυρά 54 πυροβόλων, ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν αναφέρει καμία απολύτως πληροφορία επ’ αυτού. Στην Έκθεση Πλαστήρα η μόνη πληροφορία που υπάρχει για τον εχθρό είναι η Τουρκική δύναμη των 500 ανδρών που απειλεί με πλευροκόπηση το δεξιό της IV Μεραρχίας! Πολύ βολική δικαιολογία για να μην ανεβάσει το Απόσπασμά του στο Καλετζίκ και εύπεπτη από όσους «τρώνε τα πάντα».

• Στην άγνοια του Συνταγματάρχη Πλαστήρα για τα αμυνόμενα Ελληνικά τμήματα στο Καλετζίκ: Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θα πληροφορηθεί ότι το Ι/35 Τάγμα στερείται Ταγματάρχη την 20η ώρα· αγνοεί ποιος είναι ο Λοχαγός που διοικεί το Ι/35 Τάγμα· αγνοεί επίσης ότι επί του Καλετζίκ ανήλθε το ΙΙ/11 Τάγμα και ακόμη μετά την καταστροφή συνεχίζει να αναφέρεται σε μία «Διλοχία του 11ου Συντάγματος». Υπό αυτές τις συνθήκες υπάρχει περίπτωση να είχε αποκαταστήσει τη διοίκησή του στο Ι/35 και το ΙΙ/11 Τάγματα;

• Στην απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στην Έκθεση Πλαστήρα στις διαταγές που εξέδωσε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μέχρι της 1830 ώρα, ως επίσης και την αφαίρεση από το μπλοκ των διαταγών του όλων των διαταγών που εκδόθηκαν πριν τη 1830 ώρα. Σε τι αναφέρονταν αυτές οι διαταγές του Πλαστήρα που οι συντάκτες της έκθεσης απέκρυψαν;

• Στην κομβικής σημασίας κατάθεση του Ταγματάρχη Τσιρώνη στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α που ανατρέπει διάφορα σημεία της έκθεσης Πλαστήρα, ή δεν συμφωνεί με άλλες αναφορές της εν λόγω Έκθεσης και σίγουρα υποδομεί την όποια αξιοπιστία μπορεί να διαθέτει αυτή.

• Στα αναφερόμενα στο βιβλίο του διοικητή του 6ου Λόχου Υπολοχαγού Χρ. Προυκάκη για τη μάχη που διεξήχθη στην περιοχή του υψώματος 1535, όπου ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εγκατέστησε το μεγαλύτερο μέρος του Αποσπάσματός του, όπου περιγράφει ότι η μάχη που διεξήγαγε ο Λόχος του ήταν μάχη τριβής κατά την οποία από καιρού εις καιρό ανταλλάσσονταν τυφεκισμοί και πολυβολισμοί με τους Τούρκους οι οποίοι δεν υποστηριζόταν από το Τουρκικό Πυροβολικό. Η αναφορά του Υπολοχαγού Προυκάκη για τη μάχη στο ύψωμα 1535 είναι ακριβώς ίδια με ότι αναφέρει η Τουρκική ΔΙΣ για τη δράση του 70ου Συντάγματος και ότι αναφέρει στην κατάθεσή του ο διοικητής της Πυροβολαρχίας της ΧΙΙΙα ΜΟΠ Λοχαγός Τούντας:

«Το Απόσπασμα (Πλαστήρα) τεθέν εις την διάθεσιν της IV Μεραρχίας την πρωΐαν της 13ης Αυγούστου μέχρι της 9ης ώρας είχε καταλάβει θέσεις εις το δεξιόν της παρατάξεως της IV Μεραρχίας. Τας καταληφθείσας θέσεις του το Απόσπασμα ετήρησε μέχρι της 7ης ώρας της 14ης Αυγούστου υπό πίεσιν όχι πολύ σοβαράν.»

Εν πάση περιπτώσει είναι προφανές ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποφάσισε να εγκαταστήσει τα Τάγματα και τις Πυροβολαρχίες του στο απυρόβλητο και να τα προφυλάξει από τις μεγάλες απώλειες της μάχης που διεξαγόταν στο Καλετζίκ.

Βεβαίως έπρεπε να καλύψει τις πραγματικές προθέσεις του. Το προκάλυμμα ήταν η Τουρκική δύναμη των 500 ανδρών που διέρρεε προς το Καγιαντιμπί και απειλούσε με πλευροκόπηση το δεξιό της IV Μεραρχίας. Η πρόθεσή του να εκτοξεύσει μία αντεπίθεση δια του διακένου, εναντίον εχθρικών δυνάμεων που ακόμη δεν έχει αναγνωρίσει, τον σκοπό της οποίας δεν έχει προσδιορίσει και η οποία ουδέποτε εκτοξεύτηκε. Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος που δεν τον περίμενε στο Καλετζίκ για να τον ενημερώσει, αλλά κατόπιν επιμόνων αιτημάτων του -που διαβίβασε από τα μη λειτουργούντα τηλέφωνα- του έστειλε τον Υπασπιστή του, ο οποίος όμως δεν ήταν σε θέση να του παράσχει πλήρη ενημέρωση με αποτέλεσμα να μείνει ανενημέρωτος για την επικρατούσα τακτική κατάσταση στο Κ.Α. Καμελάρ. Η καταστροφή των τηλεφωνικών γραμμών που δεν του επέτρεπε την επικοινωνία με το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία και μέχρι το βράδυ το 35ο Σύνταγμα δεν μερίμνησε να επισκευαστούν, αλλά τελικώς επισκευάστηκαν το μεσημέρι από συνεργεία του Συντάγματός του. Παρά την καταστροφή των τηλεφωνικών γραμμών ειδοποίησε το Ι/42 Τάγμα να ανέλθει στο Κ.Α. Καμελάρ, υπέβαλε αίτημα στην IV Μεραρχία να του διατεθεί η «Διλοχία του 11ου Συντάγματος» και ζήτησε επιμόνως ενημέρωση από το διοικητή του 35ου Συντάγματος. Η πλήρης άγνοια του διοικητή του 35ου Συντάγματος για τα συμβαίνοντα στο Σύνταγμά του και η μη ύπαρξη συνδέσμου του διοικητή του 35ου Συντάγματος με τα τμήματά του. Η φυγή του 3/35 Λόχου. Το καταπεπτωκός ηθικό του Ι/35 Τάγματος και η έλλειψη εμπιστοσύνης στο αξιόμαχό του. Αργότερα οι βιογράφοι του και αγιογράφοι του ανέλαβαν τα υπόλοιπα:

• «Ο Πλαστήρας έφθασε στη Δευτέρα γραμμή ολομόναχος για να διαπιστώσει ότι τα ορύγματα ήταν άδεια! Και δύο σφαίρες τρύπησαν το αμπέχωνο του Μαύρου Καβαλάρη.
• «Ο Συνταγματάρχης Παπαπαναγιώτου είχε εξαφανιστεί.».
• «Το 35ο Σύνταγμα είχε αποσυντεθεί.».
• «Την κρίσιμη στιγμή, περί τις 12:00 αφίχθη και το Ι/42 Τάγμα (Τσιρώνης) του οποίου η μέχρις εσχάτων άμυνα στο ύψωμα 1310 όπως και η αντίσταση του Λόχου Γεωργουσόπουλου στο ύψωμα Κατσίμπαλη υπήρξαν από τις πιο μεγαλειώδεις στιγμές της τριετούς εκστρατείας.».
• Ένας άλλος ιστοριογράφος φέρνει τον Πλαστήρα να βρίσκεται ταυτόχρονα και στο Καλετζίκ (Ερκμέν 1310) και 25 χλμ δυτικότερα στο Χασάν Μπελ όπου η ηρωική του αντίσταση εξανάγκασε το διοικητή της 57ης Τουρκικής Μεραρχίας να αυτοκτονήσει. Ο εν λόγω ιστοριογράφος «διακτίνισε» τον Πλαστήρα στο φανταστικό ύψωμα «Έρικνεν 1310 του Χασάν Μπελ».

Το αθλιότερο όλων των όσων έγραψαν οι διάφοροι ιστοριογράφοι είναι ότι κάλυψαν με τόνους λάσπης την ηρωική αντίσταση του Ι/35 Τάγματος και του 11/35 Λόχου στο Καλετζίκ, το αίμα των εκατοντάδων ανδρών τους που έπεσαν ή τραυματίστηκαν στο αιματοβαμμένο εκείνο ύψωμα, τα ονόματα του διοικητού του 35ου Συντάγματος και των ηρωικών αξιωματικών του 1/35 Τάγματος και του 11/35 Λόχου, όπως του διοικητή του Ι/35 Τάγματος Ταγματάρχη Αναστασίου Τζόκα, των τραυματισθέντων Λοχαγών Παπαχαραλάμπους, Ζήση, Ανδρεάδη που ανέλαβαν διαδοχικά τη διοίκηση του Τάγματος και τέλος του τελευταίου εναπομείναντα Λοχαγού Λάζαρου Βογιώτη που ανέλαβε τη διοίκηση του Τάγματος περί τη 14η ώρα και έπεσε μαχόμενος την επομένη. Οι διοικητές των τριών Ταγμάτων του 35ου Συντάγματος είτε τραυματίστηκαν, είτε φονεύτηκαν. Ο δε διοικητής του 35ου Συντάγματος τραυματίστηκε και αυτός αργότερα.

Γενικά συμπεράσματα

Η Τουρκική επίθεση κατά του Τομέα της IV Μεραρχίας Πεζικού νότια του Αφιόν Καραχισάρ άρχισε την 5η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου 1922 με σφοδρό βομβαρδισμό των υψωμάτων της πρώτης γραμμής άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ από 42 πυροβόλα εκ των οποίων τα 14 βαρέα, και διήρκεσε μιάμιση ώρα. Η κυρία προσπάθεια του 4ου Τουρκικού Σώματος Στρατού που επιτίθεται κατά του Τομέα της IV Μεραρχίας κατευθυνόταν στην κατάληψη του ορεινού όγκου του Κιουτσούκ Καλετζίκ κατά του οποίου επιτίθεντο οι 5η και 11η Τουρκικές Μεραρχίες. Κατά την πρώτη φάση της Τουρκικής επίθεσης επιτέθηκε η 5η Μεραρχία η οποία περί την 7η ώρα κατέλαβε τα υψώματα της πρώτης αμυντικής Γραμμής του Καλετζίκ Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710), Κιουτσούκ τεπέ και το Μαύρο Βράχο. Το αμυνόμενο στο Καλετζίκ Ι/35 Τάγμα, υπό τις διαταγές του οποίου είχε τεθεί ο 11/35 Λόχος, συμπτύχθηκε σταδιακά στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ, στη γραμμή των υψωμάτων 1687 και 1675. Την 8η ώρα το Ι/35 Τάγμα με την υποστήριξη των πυρών της IVβ ΜΟΠ και του Ανεξάρτητου Ουλαμού Ορειβατικού Πυροβολικού (10 πυροβόλα) κατόρθωσε να καθηλώσει τα Τάγματα της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας που είχαν καταλάβει τα υψώματα Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ τεπέ και Μαύρο Βράχο (βλέπε σχεδιάγραμμα 14).

Την 9η ώρα άρχισε την επίθεση της η 11η Τουρκική Μεραρχία η οποία επιτέθηκε δια του 127ου Συντάγματος κατά του υψώματος 1687 της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ, την επίθεση του οποίου υποστήριζε δια 5 Πυροβολαρχιών των 75 χλστ.. Δια ενός ακόμη Συντάγματος επιτέθηκε κατά των υψωμάτων 1535 και Καραμπιλεγκίμ. Η κυρία προσπάθεια της 11ης Μεραρχίας απέβλεπε στην κατάληψη του υψώματος 1687 και προς τούτο ενίσχυσε το 127ο Σύνταγμα με το Τάγμα Εφόδου της.

Η άμυνα στο Καλετζίκ θα συνεχίσει να διεξάγεται από το Ι/35 Τάγμα το οποίο έχει χάσει από νωρίς το διοικητή του, δύο Λοχαγούς και ο τρίτος κατά σειρά Λοχαγός που έχει αναλάβει τη διοίκηση του Τάγματος είναι και αυτός τραυματίας. Οι απώλειες του Τάγματος σε αξιωματικούς και οπλίτες ήταν τρομακτικές, με τον 1ο Λόχο που αμυνόταν στο ύψωμα Ποϊραλικαγιά, το οποίο βομβαρδίστηκε από 24 πυροβόλα, να έχει κυριολεκτικά αποδεκατιστεί. Παρά ταύτα το Ι/35 Τάγμα θα συνεχίσει να μάχεται μόνο και άνευ ενισχύσεως μέχρι της 12η ώρα, οπότε εισήλθε στη μάχη το ΙΙ/11 Τάγμα Πεζικού. Πάρα πολύ καθυστερημένα δεδομένου ότι είχε εκκινήσει από το χωριό Κισλατζίκ τη 0630 ώρα.

Το Α΄ Σώμα Στρατού ενεργώντας με χαρακτηριστική βραδύτητα, παρά το επείγον της κατάστασης, θα διαθέσει την 8η ώρα στην IV Μεραρχία το Απόσπασμα της ΧΙΙΙ Μεραρχίας υπό το Συνταγματάρχη Πλαστήρα και θα διατάξει το εν λόγω Συνταγματάρχη μετά Τάγματος, Πυροβολαρχίας και της διοικήσεως του Αποσπάσματός του να ανέλθει στις θέσεις εφεδρείας του Υποτομέα Καλετζίκ, δηλαδή επ’ αυτού τούτου του Καλετζίκ. Την αυτή ώρα θα εκδώσει και η IV Μεραρχία τη δική της διαταγή προς το Συνταγματάρχη Πλαστήρα δια της οποίας τον διέτασσε όπως και το Α΄ Σώμα Στρατού μετά Τάγματος, Πυροβολαρχίας και της διοικήσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων να ανέλθει στο Καλετζίκ παρά το Σταθμό Διοικήσεως του Κ.Α. Καμελάρ, να αναλάβει τη διοίκηση όλων του δυτικά του Μαύρου Βράχου δυνάμεων και να ενεργήσει δραστήρια για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ. Η διαταγή της IV Μεραρχίας περιήλθε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα της 10η ώρα.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας:

• Δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανατέθηκε τη 0805 ώρα από το Α΄ Σώμα Στρατού περί ανόδου του ιδίου μετά Τάγματος και Πυροβολαρχίας του Αποσπάσματός του στο Καλετζίκ. Όλως αντιθέτως όταν το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων μετά της Πυροβολαρχίας της ΧΙΙΙα ΜΟΠ υπό το Λοχαγό Βλαχάβα έφθασε περί τη 1030 ώρα στο Κ.Α. Καμελάρ, δεν το ανέβασε στο Καλετζίκ όπως είχε διαταχθεί, αλλά εγκατέστησε τον 5ο Λόχο του Τάγματος και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί, ήτοι σε απόσταση 4 χιλιομέτρων δυτικά του Καλετζίκ, το δε υπόλοιπο Τάγματος το εγκατέστησε περί την περιοχή του υψώματος 1535.

• Εγκατέστησε το Σταθμό Διοικήσεώς του στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ και όχι επί του Καλετζίκ, όπως προέβλεπε ρητώς η εντολή του και κατ’ αυτό τον τρόπο παραιτήθηκε εμμέσως πλην σαφώς από τη διεύθυνση της μάχης που διεξαγόταν στο Καλετζίκ.

• Δεν ανέλαβε τη διοίκηση του 1ου Τάγματος και του 11ου Λόχου του 35ου Συντάγματος. Τα ονόματα των Λοχαγών Ανδρεάδη και Βογιώτη που διοίκησαν διαδοχικά το Ι/35 Τάγμα δεν υπάρχουν στην Έκθεση Πλαστήρα, όπως και δεν υπάρχει κάποια αναφορά από την οποία να τεκμαίρεται ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ήρθε σε άμεση ή έμμεση επαφή με τους δύο αυτούς αξιωματικούς. Ομοίως δεν υπάρχει στην Έκθεση Πλαστήρα κάποια διαταγή, ή οδηγία που απηύθυνε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας προς τους αναφερόμενους αξιωματικούς.

• Αγνοούσε μέχρι την 20η ώρα ότι το Ι/35 Τάγμα στερούταν Ταγματάρχη.

• Δεν απέκτησε επίγνωση της επικρατούσας τακτικής κατάστασης στο πεδίο μάχης του Κ.Α. Καμελάρ και για αυτό το λόγο απουσιάζουν από την Έκθεσή του έστω και κάποιες ελάχιστες αλλά ουσιώδεις πληροφορίες για τις εχθρικές δυνάμεις και για την κατάσταση των αμυνομένων Ελληνικών δυνάμεων στο Καλετζίκ. Η μόνη εχθρική δύναμη που έχει αναγνωρίσει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είναι αυτή των 500 ανδρών που διαρρέει από το ύψωμα Καραθανάση στη χαράδρα Ακ Ντερέ και απειλεί με πλευροκόπηση το δεξιό της IV Μεραρχίας. Ουδεμία αναφορά υπάρχει στην Έκθεσή του για τις δυνάμεις των 5ης και 11ης Τουρκικών Μεραρχιών που επιτίθενται κατά του Καλετζίκ, υποστηριζόμενες κατά τη δεύτερη φάση της Τουρκικής επίθεσης από 54 πυροβόλα.

• Ουδέν αναφέρει στην Έκθεσή περί της εισόδου στον αγώνα της 12η ώρα του ΙΙ/11 Τάγματος Πεζικού και ακόμη μετά την καταστροφή συνεχίζει να αναφέρεται σε «μία Διλοχία του 11ου Συντάγματος». Επίσης στην Έκθεσή του υπάρχει μόνο μία διαταγή που απεύθυνε στο διοικητή της «Διλοχίας» τη 1830 ώρα.

• Ενώ αναφέρει στην Έκθεσή του ότι το Ι/35 Τάγμα διαθέτει «λίαν καταπεπτωκός ηθικό» και ότι επί του αξιόμαχου του Τάγματος αυτού που αμύνεται στο «σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ» δεν διαθέτει καμία εμπιστοσύνη, αποφεύγει να το αντικαταστήσει με το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων που έφθασε στην τοποθεσία τη 12η ώρα. Το Ι/35 Τάγμα θα παραμείνει στα χαρακώματα του Καλετζίκ μέχρι την επομένη και σ αυτό θα αποδοθεί από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα η ευθύνη της απώλειας του Καλετζίκ.

• Εγκατέστησε τα Ι/42 και ΙΙ/42 Τάγματα Ευζώνων και τις Πυροβολαρχίες του Αποσπάσματός του στο απυρόβλητο και σε κάθε περίπτωση μακριά από το σφαγείο του Καλετζίκ.

• Σε ουδεμία προετοιμασία προέβη για την εκτέλεση της αντεπίθεσης για την ανακατάληψη των απολεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ και μέχρι τη 16η ώρα δεν είχε εκτελέσει την εν λόγω αντεπίθεση.

• Παραπλανούσε την IV Μεραρχία όσον αφορά τις πραγματικές του προθέσεις αναφέροντας της ότι επιφυλασσόταν να εκτελέσει αργότερα την αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ, ενώ σε ουδεμία προπαρασκευαστική ενέργεια προέβαινε για την εκτέλεση της εν λόγω αντεπίθεσης.

• Καταφέρεται αδίκως και σε βαθμό συκοφαντικό κατά του Ι/35 Τάγματος και του 35ου Συντάγματος παρ’ όλο που αυτές οι Μονάδες εκτέλεσαν στο ακέραιο τις εντολές τους.

 

Πηγή: belisarius21.wordpress.com

 

Σχετικά άρθρα:

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος Ι)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙα)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙβi)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙβii)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙβiii)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙΙ)