Είς τάς Αθήνας ή Κεντρική Επιτροπή και ιδιαιτέρως ό Πρόεδρος Παύλος Καλλιγάς και ό Ταμίας Μιχαήλ Μελάς εύρίσκοντο είς στενήν έπαφήν μέ τον ‘Αλέξανδρον Κουμουνδοϋρον και τόν Χαρίλαον Τρικούπην, Υπουργούς Εσωτερικών και Εξωτερικών αντιστοίχως εις τήν Οΐκουμενικήν Κυβέρνησιν, προς συντονισμόν τών ενεργειών της επιτροπής. Αί ένέργειαί των άπεσκόπουν είς τήν ταύτόχρονον έξέγερσιν της Κρήτης, Ηπείρου, Θεσσαλίας και Μακεδονίας. Άπό τοϋ Ιανουαρίου, όμως, τό έργον της διεξαγωγής της Μακεδόνικης έπαναστάσεως ανετέθη είς Έπιτροπήν Μακεδόνων άποτελουμένην έκ προσωπικοτήτων μακεδονικής καταγωγής.
Ή Επιτροπή Μακεδόνων — ή Μακεδόνικη Επιτροπή — ένήργεε ως εντολοδόχος της Κεντρικής, είς τήν οποίαν άλλωστε ανήκον δύο εξέχοντα μέλη της, οί δικηγόροι Στέφανος Δραγούμης — ιθύνων νους της επιτροπής — και Λεωνίδας Πασχάλης. Τα άλλα τρία μέλη ήσαν ό Ιωάννης Πανταζίδης, καθηγητής Πανεπιστημίου, ό Γεώργιος Παπαζήσης, ιατρός, και ό Νικόλαος Χαλκιόπουλος, καθηγητής. Τήν ύψηλήν έποπτείαν διετήρει ή Κεντρική Επιτροπή, ή οποία και διέθετε είς τήν Μακεδονικήν χρήματα, όπλα και πολεμοφόδια αναλόγως τών αναγκών.
Ωσαύτως, οσάκις άνέκυπτον θέματα, χρήζοντα κυβερνητικής εγκρίσεως επί ανωτάτου επιπέδου, έμεσολάβει ό Παύλος Καλλιγάς ή έτερος αξιωματούχος τής Κεντρικής. Ό Λεωνίδας Βούλγαρης άπεκλείσθη τής Μακεδόνικης Επιτροπής θεωρηθείς ακατάλληλος, λόγω τών….
….φιλικών σχέσεων του μέ τούς Σλάβους. Έν τούτοις, διαπνεόμενος και ούτος ύπό πατριωτικών αισθημάτων, εύρίσκετο συνεχώς είς έπαφήν και συνεργασίαν μετά τοϋ Παύλου Καλλιγά και ετέρων μελών τής Κεντρικής Επιτροπής.
Δυσανασχετών προφανώς διά τον παραμερισμόν του και διά τήν άργοπορίαν λήψεως κυβερνητικής αποφάσεως δι’ ένοπλον έπέμβασιν τής Ελλάδος, απεφάσισε νά δράση μόνος. Συνεννοηθείς μετά τών Π. Καλλιγά και Μ. Μελά, χωρίς όμως νά τούς ενημέρωση πλήρως επί τοϋ σκοποΰ του, έπεβιβάσθη τήν 26.12.77/7.1.78 πλοίου επί κεφαλής 150μελοΰς σώματος μέ σκοπόν νά άποβιβασθή είς τήν παραλίαν Όλύμπου – Κατερίνης, νά συνενωθή μετά τών εκεί ευρισκομένων εντοπίων οπλαρχηγών και νά έξεγείρη τήν Μακεδονίαν είς έπανάστασιν. Σφοδρά όμως θαλασσοταραχή εις τά ανοικτά τής παραλίας Λιτοχώρου τον ήνάγκασε νά έπιστρέψη και νά αποβίβαση τό σώμα είς την περιοχήν Πηλίου, ένώ ό ίδιος έπανέκαμψεν εις Αθήνας
Τήν ιδίαν περίοδον ή Επιτροπή τών Μακεδόνων εΐχεν αποστείλει ανθρώπους της είς πολλά επαρχιακά κέντρα τής Πελοποννήσου καί τής Στερεάς, διά νά στρατολογήσουν έθελοντάς. Κυρίως δμως αί προσπάθειαι εστράφησαν είς τήν Άταλάντην καί Εΰβοιαν, ένθα εύρίσκοντο εγκατεστημένοι άπό τής Επαναστάσεως τοϋ 1821, πολλοί πρόσφυγες έκ Μακεδονίας. Ή προθυμία τών απογόνων τών Μακεδόνων πολεμιστών τοϋ 1821 νά καταταγούν είς τά σχηματιζόμενα σώματα είναι ενδεικτική τοϋ διαπύρου πόθου τών κατοίκων τής Μακεδονίας, ακόμη καί τών μακράν αυτής ευρισκομένων, νά εργασθούν καί νά πολεμήσουν διά τήν έλευθερίαν της
Αί προετοιμασίαι διεκόπησαν πρός στιγμήν μέ τήν εϊσοδον εις Θεσσαλίαν καί τήν αίφνιδίαν άνάκλησιν τοϋ στρατού. Άλλά μόνον έπί διήμερον. Ό πρωθυπουργός Αλέξανδρος Κουμουνδούρος αντιληφθείς ότι ανακαλούμενου τοϋ στρατού έκ Θεσσαλίας ή Ελλάς ούδεμίαν διαπραγματευτικήν ίσχύν θά εΐχεν ενώπιον του μέλλοντος νά συνέλθη Ευρωπαϊκού Συνεδρίου, απεφάσισε, παρά τάς πιέσεις τών Δυνάμεων, νά προκαλέση εξεγέρσεις είς τάς υπόδουλους επαρχίας.
Άπό τοϋ σημείου αύτοΰ ή διετής προπαρασκευαστική προσπάθεια αρχίζει νά λαμβάνη σάρκα καί οστά. Τήν 15/27.2.78 αναχωρούν έξ Αττικής τά ατμόπλοια «’Ύδρα» καί «Βυζάντιον» μεταφέροντα έκστρατευτικόν έπαναστα-τικόν σώμα 500 ανδρών περίπου ύπό τον Λοχαγόν Κοσμάν Δουμπιώτην «Άρχηγον τής είς «Ολυμπον στρατείας»
Τό σώμα άπεβιβάσθη εις τήν παραλίαν τοϋ Λιτόχωρου τήν νύκτα τής 15-16 Φεβρουαρίου. Είς τάς 19.2/3.3.78, ήμέραν κατά τήν οποίαν ύπεγράφε-το ή Συνθήκη τοϋ Άγιου Στεφάνου, ύψοΰτο είς Λιτόχωρον ή σημαία τής ελευθερίας καί άπεστέλλετο είς τούς έν Θεσσαλονίκη προξένους προκήρυξις τής «Προσωρινής Κυβερνήσεως τής Μακεδονίας» διαδηλούσης τήν άπόφασιν τών Μακεδόνων νά αγωνισθούν διά τήν ενωσίν των μετά τής Μητρός Ελλάδος.
Ή άπόβασις τοϋ σώματος τοϋ Δουμπιώτου εις τήν παραλίαν του Λιτόχωρου προεκάλεσε τήν γενικήν κινητοποίησιν τών κατοίκων τών χωρίων τοϋ Όλύμπου καί τών Πιερίων. Εντός τριών ημερών έσχηματίσθη τοπική κυβέρ-νησις, άποκληθεϊσα «Προσωρινή Κυβέρνησις τής Μακεδονίας», μέ Πρόεδρον τον έκ Λιτόχωρου ίατρόν Εύάγγελον Κοροβάγκον.
Άπό τάς πρώτας ημέρας τό Λιτόχωρον, τά χωριά τοϋ Όλύμπου και τό Φρούριον τοϋ Πλαταμώνος περιήλθον είς χείρας τών επαναστατών. Ή Κατερίνη δμως παρέμεινεν ύπό τόν έλεγχον τών ‘Οθωμανών. ‘0 Δουμπιώτης, προφανώς έκ κακοΰ υπολογισμού, αφέθη νά όδηγηθή είς διαπραγματεύσεις διά τήν παράδοσιν τής κωμοπόλεως αυτής καίτοι εΐχεν άντιληφθή δτι οί ‘Οθωμανοί τής Κατερίνης καί ό Νικόλαος Μπίτσος, αδελφός τοϋ Διερμηνέως τοϋ Άγγλικοΰ Προξενείου Θεσσαλονίκης, προσεπάθουν διά τών διαπραγματεύσεων νά κερδίσουν χρόνον μέχρις δτου αφιχθούν τουρκικαί ενισχύσεις.
Είς τόν Κολινδρόν ό Επίσκοπος Κίτρους Νικόλαος, μέ τήν σύμπραξιν τών οπλαρχηγών Βαγγέλη Χοστέβα καί Παναγιώτη Καλογήρου άνεπέτασσαν τήν σημαίαν τής Επαναστάσεως καί εντός ολίγου ολόκληρος ή περιοχή Κυλίνδρου – Πιερίων ευρέθη έν έξεγέρσει. Τά δπλα, τά όποια είχε προσκομίσει ό Δουμπιώτης, διενεμήθησαν είς τούς προστρέξαντας χωρικούς. Απεδείχθησαν όμως τελείως ανεπαρκή. Εκατοντάδες ήσαν οί χωρικοί οί όποιοι ήναγκάσθησαν νά απέλθουν είς τάς οικίας των άοπλοι καί νά στερήσουν τοιουτοτρόπως τήν Έπανάστασιν πολυτίμου ανθρωπίνου δυναμικού
Ή μή έγκαιρος κατάληψις τής Κατερίνης, ή έλλειψις ίκανοΰ άριθμοϋ όπλων καί ή απερίσκεπτος ενέργεια τοϋ Δουμπιώτου νά διάσπαση τάς δυνάμεις του καί νά έκστρατεύση κατά τής μακρινής Τόχοβας, άντρον τών Κιρκασίων, οί όποιοι έπί έτη κατεδυνάστευαν τούς χωρικούς, απέβησαν ολέθρια τακτικά σφάλματα. «Η Τουρκική Διοίκησις Θεσσαλονίκης, ευθύς ώς άνηγγέλθη ή άπόβασις σώματος Ελλήνων εθελοντών, μετεκάλεσε τόν εύρισκόμενον είς Κόσσοβον Στρατηγόν Άσσάφ πασάν καί τοϋ ανέθεσε τήν καταστολήν τής Επαναστάσεως. Εντός ολίγου σημαντικαί στρατιωτικαί δυνάμεις συνεκεντρώθησαν διά ξηράς καί θαλάσσης είς τήν περιοχήν Κατερίνης, ένώ τουρκικά αποσπάσματα έκ Θεσσαλίας ήρχισαν νά πιέζουν τούς έπαναστάτας έκ νότου.
Τήν νύκτα τής 3ης πρός 4ην Μαρτίου, τό Λιτόχωρον, άφεθέν άνευ υπερασπιστών, κατελήφθη ύπό τών Τούρκων καί έπυρπολήθη σχεδόν ολοσχερώς. Ή απώλεια τοϋ Λιτόχωρου υπήρξε διττώς καταστρεπτική, διότι επέφερε κατακόρυφον πτώσιν τοϋ ήθικοΰ τών εθελοντών καί χωρικών καί διότι έστέρησε τούς έπαναστάτας τών αναμενόμενων πολεμοφοδίων. Τήν νύκτα τής καταλήψεως τοϋ Λιτόχωρου, τό έλληνικόν άτμόπλοιον «Βυζάντιον» άπεβίβαζεν είς τήν κενήν επαναστατών παραλίαν τοϋ Λιτόχωρου φορτία πολεμοφοδίων, τά όποια δμως επρόκειτο νά πέσουν μετ’ ολίγον είς χείρας τών καραδοκούντων Τούρκων.
Παρά τάς τοπικάς επιτυχίας τών επαναστατών είς τήν περιοχήν Πιερίων, ή ύπό τών Τούρκων κατάληψις τών παραλίων άπό τών εκβολών τοϋ Αλιάκμονος μέχρι τών εκβολών τοϋ Πηνειοΰ, άπέκοψε τήν άσφαλεστέραν όδόν ανεφοδιασμού. Είς τοΰτο συνέτεινε μεγάλως καί ή άνάπτυξις καθ’ δλον τό μήκος τών ακτών τοϋ τούρκικου στόλου, ό όποιος έτέλη ύπό τάς διαταγάς τοϋ Άγγλου Χόβαρτ πασά.
Μετά τήν πυρπόλησιν τοϋ Λιτόχωρου καί τήν άπώλειαν τών πολεμοφοδίων, ή ‘Επανάστασις έλαβε μορφήν ανταρτοπόλεμου. Τό εν μετά τό άλλο τά επαναστατημένα χωρία ήρχισαν νά καταλαμβάνονται ύπό τοϋ τούρκικου στρατοΰ καί νά πυρπολώνται, ένώ οί έπαναστάται ήναγκάζοντο νά τραποΰν πρός τάς δυτικάς καί νοτίους υπώρειας τοϋ Όλύμπου. Κατά τόν ΰποχωρητικόν έλιγμόν έσημείωσαν μερικάς τοπικάς επιτυχίας είς συμπλοκάς μέ τουρκικά αποσπάσματα, άλλά ή πίεσις ήτο τοιαύτη ώστε τελικώς ό Δουμπιώτης απεφάσισε νά κινηθή πρός τά Χάσια διά νά ένωθή μέ τάς διά Θεσσαλίας άποστελ λομένας ύπό τής Μακεδόνικης Επιτροπής ενισχύσεις. Κατά τό μεσολαβήσαν άπό τής αποστολής τοϋ σώματος Δουμπιώτου διάστημα ή Μακεδόνικη Επιτροπή, παρά τάς δυσχέρειας τάς οποίας αντιμετώπιζε διά τήν ταχεΐαν κα-τάρτισιν νέων σωμάτων, έκινήθη δραστηρίως καί επέτυχε νά άποστείλη εντός τοϋ Μαρτίου τρία σώματα ύπό τούς Γιαννακόν ‘Ολύμπιον, Κ. Κριεμάδην καί Χρ. Γεωργιάδην . Τελικώς, αί άνάγκαι τής Επαναστάσεως τής Θεσσαλίας έπέβαλον είς τούς έν λόγω οπλαρχηγούς νά μήν προχωρήσουν βορειότερον, άλ¬λα νά παράσχουν τήν συνδρομήν των είς τούς έκεΐ έπαναστάτας.
Έν όψει τής διαμορφωθείσης καταστάσεως ό Δουμπιώτης έλαβε τήν άπόφασιν νά κατέλθη είς Θεσσαλίαν, μέ τήν ελπίδα νά έπανέλθη είς Μακεδονίαν, άφοϋ λάβη ενισχύσεις καί πολεμοφόδια. Είς τό Σμόκοβον συνηντήθη μέ τόν Μακεδόνικης καταγωγής Λοχαγόν Ίσχόμαχον, Άρχηγόν τής Θεσσαλικής Επαναστάσεως. «Ηδη όμως εΐχον φθάσει ειδήσεις ότι μέ τήν έγκρισιν τής Ελληνικής Κυβερνήσεως εΐχεν άναληφθή πρωτοβουλία έκ μέρους τής Αγγλίας πρός κατάπαυσιν τής Επαναστάσεως καί παροχήν άμνηστείας.
Είς τάς 19.4/1.5.1878 μέ τήν μεσολάβησιν τών Άγγλων Προξένων Μέρλιν έξ Αθηνών καί Μπλούντ έξ Άνδριανουπόλεως απεφασίσθη διακοπή των εχθροπραξιών καί εντός ολίγου οί πλείστοι τών εθελοντών επέστρεψαν είς τό ελεύθερον Βασίλειον.
Μεταξύ αυτών ήσαν ό Δουμπιώτης μέ τά υπολείμματα του σώματος του, ό Επίσκοπος Κίτρους Νικόλαος καί ό Ευάγγελος Κοροβάγκος, Πρόεδρος τής «Προσωρινής Κυβερνήσεως τής Μακεδονίας», μέ αρκετούς Μακεδόνας πρόσφυγας. Είς τήν περιοχήν ‘Ολύμπου-Πιερίων, έν μέσω τών καπνιζόντων ερειπίων τών άπογυμνοιθέντων χωρίων, παρέμειναν έλάχισται ολιγομελείς ένοπλοι ομάδες. Άλλά ό άγων είς τόν «Ολυμπον είχε πλέον λήξει.
Ή αποτυχία τής Επαναστάσεως τοϋ Όλύμπου θά πρέπει ν’ άποδοθή πρωτίστως είς τήν άκολουθηθεϊσαν πολιτικήν όλων τών άπό τοϋ θέρους τοϋ 1875 ελληνικών κυβερνήσεων, αί όποϊαι όχι μόνον δέν παρεΐχον ύποστήριξιν άλλά, αντιθέτως, ένήργουν κατασταλτικώς είς πάσαν πρωτοβουλίαν διά τήν προετοιμασίαν τοϋ αγώνος. «Οταν τελικώς ό Κουμουνδούρος έδωσε τό σύνθημα διά τήν έναρξιν της Επαναστάσεως, αί έν Αθήναις έπαναστατικαί έπιτροπαί — ή Μακεδόνικη καί ή Κεντρική — έκινήθησαν δραστηρίως διά τήν προετοιμασίαν καί άποστολήν σωμάτων εθελοντών είς Μακεδονίαν.
Ή έκ τών διεθνών εξελίξεων ύπαγορευθεϊσα ταχύτης ενεργείας άπέληξεν είς σειράν καταστρεπτικών σφαλμάτων. Βασικώτερον όλων ύπήρξεν ή μή ταυτόχρονος μέ τήν άποστολήν τοϋ σώματος τοϋ Δουμπιώτου προώθησες μεγάλου άριθμοΰ όπλων και πολεμοφοδίων προς έξοπλισμόν τών εντοπίων, παρ’ όλον δτι είς τήν δικαιοδοσίαν τών έν Αθήναις επαναστατικών επιτροπών ύπήρχον Εκαναί ποσότητες καί όπλων καί πολεμοφοδίων.
Ή μη ταυτόχρονος έξέγερσις τής Χαλκιδικής έξ άλλου επέδρασε δυσμενώς είς τήν διεξαγωγήν τών επιχειρήσεων είς «Ολυμπον. Δέν δύναται δμως νά θεωρηθή διά τοϋτο υπεύθυνος ή Μακεδόνικη Επιτροπή, ή οποία άπό τής πρώτης στιγμής επελήφθη τοΰ έ’ργου τής καταρτίσεως μεγάλου σώματος ειδικώς διά Χαλκιδικήν. Έάν τελικώς δέν απεστάλη τό σώμα, τούτο οφείλεται είς τήν ταχεΐαν κατάρρευσιν τής Επαναστάσεως τοΰ Όλύμπου .
Έν τούτοις θά πρέπει νά καταχωρηθή είς τό παθητικόν τής Μακεδόνικης Επιτροπής καί τοΰ Δουμπιώτου ή μή διάθεσις μικρού τμήματος εθελοντών, ύπό εμπειρον άξιωματικόν τοΰ σώματος, πρός ένίσχυσιν καί καθοδήγησιν τών Δυτικομακεδόνων επαναστατών, οί όποιοι ήδη άπό τά τέλη Φεβρουαρίου ειχον συγκεντρωθή είς τό Βούρινον ορός . Ώς θά άναφερθή έν συνεχεία, ή έγκατάλειψις τών Δυτικομακεδόνων υπήρξε καταστρεπτική Οχι μόνον διά τήν εκβασιν τής Επαναστάσεως τοΰ Όλύμπου, άλλά καί ολοκλήρου τοΰ αγώνος είς τήν Θεσσαλίαν καί ενδεχομένως καί είς τήν «Ηπειρον.
Έκ τών υπαρχόντων στοιχείων προκύπτει δτι δέν θά ήτο δυσχερές διά τούς έπαναστάτας τής Δ. Μακεδονίας νά καταλάβουν τάς κυριωτέρας διαβάσεις άπό Μοναστηρίου μέχρι Σερβίων καί νά παρεμποδίσουν τήν κάθοδον τούρκικου στρατοΰ έκ τής Βορείου Μακεδονίας καί τοΰ Κοσσυφοπεδίου. Αναμφιβόλως μία γενική έξέγερσις είς τήν δύσβατον όρεινήν χώραν τής Δ. Μακεδονίας θά επέφερε μεγάλην άμηχανίαν είς τούς Τούρκους καί θά ήνάγκαζε είς καθήλοσιν σημαντικάς τουρκικάς δυνάμεις προοριζομένας διά τήν καταστολήν τής Θεσσαλικής Επαναστάσεως.
Έκτος τών στρατηγικής φύσεως αδυναμιών καί σφαλμάτων έπεσυνέβησαν καί πλείστα όσα τακτικής μορφής τά όποια έπετάχυναν τήν κατάρρευσιν τής εξεγέρσεως τοΰ Όλύμπου. Μεταξύ αυτών θά πρέπει νά αναφερθούν ή μή έξασφάλισις τής γραμμής ανεφοδιασμού διά θαλάσσης ή διά ξηράς, ή έλλειψις ταχείας επικοινωνίας μέ τάς Αθήνας, ή διάσπασις τοΰ σώματος τοΰ Δουμπιώτου προς έπίτευξιν σκοπών ήσσονος σημασίας, ή έγκατάλειψις τοϋ Λιτόχωρου άνευ φρουράς καί αρκετά άλλα. Έκ τής δλης διεξαγωγής τοΰ α¬γώνος προκύπτει δτι δέν ύφίστατο έκ τών προτέρων έπιτελικόν σχέδιον καθορίζον τούς αντικειμενικούς σκοπούς τοΰ σώματος, ό δέ Δουμπιώτης δέν φαίνεται νά ήτο προετοιμασμένος διά τήν διεξαγωγήν ανορθόδοξου αγώνος, ώς άπήτουν αί περιστάσεις.
Πάντως δι’ ‘ολα τά ανωτέρω υπάρχει το βασικόν έλαφρυντικόν, δτι ή Έπανάστασις τοΰ Όλύμπου — όπως άλλωστε καί αί επαναστάσεις Ηπείρου καί Θεσσαλίας — εΐχεν άρχήθεν όργανωθή ώς επιβοηθητική τής ενεργείας τοΰ τακτικοΰ στρατού ό όποιος θά είσέβαλλε είς τήν Θεσσαλίαν.
Ό στρατός όμως άνεκλήθη, ώς εΐδομεν, ένώ διά λόγους γενικωτέρας πολιτικής σκοπιμότητας, ή Κυβέρνησις Κουμουνδούρου επέτρεψε καί ενίσχυσε κρυφίως τήν εναρξιν καί έπέκτασιν τών επαναστάσεων. Έγνώριζε βεβαίως ό Κουμουνδοΰρος ότι διά μόνης τής αποστολής ολίγων σωμάτων εθελοντών έκ τής ελευθέρας Ελλάδος καί τής ταυτοχρόνου εξεγέρσεως τών υποδούλων Ελλήνων δέν ήτο δυνατή ή άπελευθέρωσις ούτε τής Θεσσαλίας, ούτε τής Ηπείρου, ουτε τής Μακεδονίας. «Ηλπιζεν δμως ό πολύπειρος γηραιός πολιτικός, δτι έκ τής επιτυχούς διεξαγωγής τοΰ αγώνος ή τής τυχόν βιαίας καταστολής του θά έδημιουργοΰντο εύνοϊκαί υπέρ τοΰ Ελληνισμού εντυπώσεις είς τό έξωτερικόν, γεγονός τό όποιον θά ενίσχυε τήν διπλωματικήν θέσιν τής Ελλάδος κατά τήν ένοπιον τοϋ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου προβολήν τών ελληνικών εθνικών διεκδικήσεων.
Ή εύστροφος πλήν όμως ταχεία διαφοροποίησις τής πολιτικής τής Κυβερνήσεως Κουμουνδούρου δέν εΐχεν ώς συνέπειαν καί τήν άνάλογον προσαρμογήν τής οργανώσεως καί τής διευθύνσεως τοΰ επαναστατικού αγώνος. Ώς έκ τούτου ή καταστολή τής Επαναστάσεως είς σχετικώς σύντομον χρόνον πρέπει νά θεωρηθή ώς φυσιολογικόν έπακόλουθον.
*Οι Παραπομπές και τα έγγραφα εποχής περιέχονται στο βιβλίο.
του Ευάγγελου Κωφού
Η Επανάστασις της Μακεδονίας κατά το 1878, ΣΕΛ 30-37
ΙΜΧΑ, 1969
Πηγή: Ακρίτας της Μακεδονίας, Αβέρωφ
