14 Ιουνίου 2019

Γράφει ο Αρματιστής

(Ταξίαρχος ε.α. Βασίλειος Λουμιώτης)

Η διεξαγωγή της μάχης στο Κέντρο Αντιστάσεως (Κ.Α.) Καμελάρ από τη 10η μέχρι τη 16η ώρα της 13ης Αυγούστου 1922 υπό την ευθύνη του Συνταγματάρχη Ν. Πλαστήρα

ΣΥΝΟΨΗ

Η παρουσίαση της μάχης στο Κ.Α. Καμελάρ για το διάστημα από τη 10η μέχρι τη 16η ώρα και η ανάλυση όλων των ενδιαφερόντων γεγονότων της μάχης γίνεται με βάση την Έκθεση Πεπραγμένων Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας (Έκθεση Πλαστήρα) και υπό το φως σημαντικών πληροφοριών που προέρχονται από όλες τις διαθέσιμες πρωτογενείς πηγές για τη μάχη, όπως οι εκθέσεις ή οι καταθέσεις άλλων στρατιωτικών διοικητών που από θέσεις ευθύνης βρίσκονταν στο πεδίο της μάχης, ως επίσης και από τα αναφερόμενα στην επίσημη Τουρκική στρατιωτική ιστορία για τα αφορώντα τις Τουρκικές δυνάμεις. Τα γεγονότα παρουσιάζονται με λεπτομέρεια κι εν συνεχεία αναλύονται διεξοδικά.

Κρίσιμο στοιχείο για την κατανόηση των αναφερόμενων στο κείμενο αποτελούν οι εντολές που ανατέθηκαν στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα την 8η ώρα από το Α΄ Σώμα Στρατού και τη 10η ώρα από την IV Μεραρχία δια των οποίων εντελλόταν όπως μετά Τάγματος, Πυροβολαρχίας και της διοίκησης του Αποσπάσματός του να ανέλθει στο όρος Καλετζίκ, παρά τη θέση διοικήσεως του Κ.Α. Καμελάρ, να αναλάβει τη διοίκηση όλων των δυτικά του Μαύρου Βράχου Δυνάμεων και να ενεργήσει δραστήρια για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του εν λόγω Κ.Α.

Από την ανάλυση προκύπτει ότι από την Έκθεση Πλαστήρα απουσιάζουν οι αναφορές που θα προσδιόριζαν με την όσο γίνεται μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια τις συνθήκες διεξαγωγή της μάχης. Γενικά η Έκθεση Πλαστήρα χαρακτηρίζεται από αοριστία, κενά, απόκρυψη γεγονότων και τέλος έρχεται σε αντίθεση με όσα κατέθεσε στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. (Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων Μικράς Ασίας) ο διοικητής του 1ου Τάγματος του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. Ο λόγος που αυτό συμβαίνει είναι ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας απέφυγε επίμονα να εκτελέσει την εντολή που του είχε ανατεθεί, προφασιζόμενος ήσσονος σημασίας εξελίξεις, και ταυτόχρονα αποκρύπτοντας συστηματικά από την IV Μεραρχία τη μη εκτέλεση της εντολής του. Από την έκθεσή του λείπουν κεντρικά στοιχεία της μάχης, όπως ο εχθρός και οι εχθρικές ενέργειες, με αποτέλεσμα να αμφισβητείται η παρουσία του στο Καλετζίκ και ειδικότερα στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ όπου διεξαγόταν η κύρια αμυντική μάχη μετά την κατάληψη από τους Τούρκους της πρώτης αμυντικής γραμμής. Γενικά εγείρονται ερωτηματικά σχετικά με το πού βρισκόταν κατά τη διάρκεια της μάχης ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας και εάν διεύθυνε τη μάχη. Τέλος, από τα γεγονότα προκύπτει ότι στην έκθεσή του, ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας καταφέρεται αδικαιολόγητα -σε βαθμό συκοφαντικό- εναντίον του 35ου Συντάγματος και ειδικότερα κατά του Ι/35 Τάγματος, παρά το γεγονός ότι το Τάγμα αυτό ματώνοντας ακαταπαύστως, σήκωσε μόνο του και χωρίς καμία ενίσχυση το βάρος της άμυνας του Κέντρου Αντιστάσεως Καμελάρ από την έναρξη της Τουρκικής επιθέσεως μέχρι και τη 12η ώρα, όταν και ενισχύθηκε το πρώτον με το 2ο Τάγμα του 11ου Συντάγματος Πεζικού.

Παρεμπιπτόντως, τόσο από την ίδια την έκθεση όσο και από τις υπόλοιπες πρωτογενείς πηγές προκύπτει άμεσα ότι η μάχη δεν έχει σχέση με την απόδοσή της σε πολλά, περισσότερο ή λιγότερο «σοβαρά» βιβλία, από την «ημιεπίσημη» προπολεμική Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια μέχρι δημοφιλείς βιογραφίες του Πλαστήρα.

Το κείμενο είναι δύσκολο και μεγάλο. Για αυτό το λόγο θα δημοσιευτεί σε δύο συνέχειες με απόσταση λίγων ημερών μεταξύ των δύο δημοσιεύσεων. Η παρούσα πρώτη δημοσίευση (Μέρος ΙΙβi) περιλαμβάνει το «ιστορικό» μέρος, δηλαδή τα αναφερόμενα στις διάφορες πρωτογενείς πηγές, η δε δεύτερη δημοσίευση (Μέρος ΙΙβii) θα περιλαμβάνει την ανάλυση (σχολιασμό) του «ιστορικού», τις διαπιστώσεις και τα συμπεράσματα. 

Φωτογραφία 15: Έχει ληφθεί από το ύψωμα Ποϊραλικαγιά. Διακρίνεται η λοφοσειρά Ερκμέν Τεπέ και το ύψωμα 1687, ενώ λίγο ανατολικότερα μόλις που διακρίνεται η κορυφή του υψώματος 1675. Επί των δύο αυτών υψωμάτων στοιχιζόταν η δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ, επί της οποίας είχε συμπτυχθεί το Ι/35 Τάγμα μετά την κατάληψη των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ τεπέ και Μαύρου Βράχου.

Γενικά

Όπως ήδη έχει αναφερθεί στο Μέρος ΙΙα του κειμένου μας, η περιγραφή της μάχης στο Κ.Α. Καμελάρ μετά την 10η ώρα της 13ης Αυγούστου είναι εξαιρετικά δυσχερής εξ αιτίας κυρίως της απουσίας οποιασδήποτε σαφούς αναφοράς στην Έκθεση Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας (Έκθεση Πλαστήρα) σε όλα εκείνα τα ζητήματα που προσδιορίζουν με ακρίβεια τις συνθήκες διεξαγωγής της μάχης, όπως είναι ο εχθρός, η διάταξη των φιλίων και των εχθρικών δυνάμεων, τα δυναμικά γεγονότα της μάχης, η διοίκηση και η διεύθυνση της μάχης, καθώς και οι εκδοθείσες αναφορές και διαταγές. Το ζήτημα δυσχεραίνεται ακόμη περισσότερο εξ αιτίας των αντιφάσεων-ασυμφωνιών που παρατηρούνται μεταξύ της Έκθεσης Πλαστήρα και των άλλων διαθέσιμων πηγών. Κρίσιμης σημασίας κρίνεται η απουσία οποιασδήποτε έκθεσης, αναφοράς ή κατάθεσης για τη μάχη που διεξήχθη στο Καλετζίκ που να έχει υποβληθεί ή κατατεθεί από αξιωματικό ή υπαξιωματικό του 1ου Τάγματος του 35ου Συντάγματος (Ι/35 Τάγμα) και του 2ου Τάγματος του 11ου Συντάγματος (ΙΙ/11 Τάγμα), δηλαδή των δύο Ταγμάτων που αμύνθηκαν στο Καλετζίκ.

Προκειμένου να κατανοηθούν τα όσα θα αναφερθούν στο παρόν κείμενο αναφορικά με τη δράση του Αποσπάσματος Πλαστήρα απαιτούνται:

• Η ύπαρξη μίας σχετικής αντίληψης του εδαφικού ανάγλυφου του πεδίου της μάχης. Προς τούτο είναι απαραίτητη η μελέτη του Σχεδιαγράμματος υπ’ αριθμό 8 του παρόντος κειμένου σε συνδυασμό με τις φωτογραφίες Νο 2, 3 και 7, καθώς και τα Σχεδιαγράμματα υπ’ αριθμό 3, 5 και 7 του Μέρους ΙΙα.
• Η ύπαρξη μίας γενικής γνώσης των όσων έχουν αναφερθεί στο Μέρος ΙΙα του κειμένου.
• Η μελέτη του παρόντος κειμένου με τη βοήθεια των σχεδιαγραμμάτων που περιλαμβάνονται στο κείμενο.
• Η μελέτη των εντολών που ανατέθηκαν στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα αρχικά από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία στη συνέχεια.

Η κατανόηση των διαλαμβανομένων στο κείμενο χωρίς τη χρήση των σχεδιαγραμμάτων του κειμένου είναι δυσχερής και τούτο επειδή είναι αρκετά δύσκολο να αντιληφθεί κάποιος, και ειδικά ο μη στρατιωτικός, τη θέση των αντιπάλων δυνάμεων στο Κ.Α. Καμελάρ τη 10η ώρα της 13ης Αυγούστου, το που και πότε εγκαταστάθηκαν οι ενισχύσεις που έφθασαν στον εν λόγω Κ.Α. μετά τη 10η ώρα, καθώς και οι κατευθύνσεις επί των οποίων ενεργούσαν οι Τουρκικές δυνάμεις. Η χρήση της κλίμακας που υπάρχει σε κάθε σχεδιάγραμμα θα διευκολύνει έτι περισσότερο την κατανόηση των σημαντικότερων ζητημάτων.

Στο τέλος του κειμένου παρατίθεται μία συνοπτική ανακεφαλαίωση των σημαντικότερων ζητημάτων που αναπτύχθηκαν στο όντως εκτεταμένο κείμενο. Χρήσιμες θα φανούν σε κάθε αναγνώστη του κειμένου οι πληροφορίες που υπάρχουν στις υποσημειώσεις.

Πήγες – Τεκμήρια

Βασική πηγή για την ανάλυση της μάχης επί του Κ.Α. Καμελάρ μετά τη 10η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου 1922 αποτελεί η με ημερομηνία 21 Οκτωβρίου 1923 Έκθεση Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας (Έκθεση Πλαστήρα) που υπέβαλε στην Ανακριτική Επιτροπή του Στρατηγού Κωνσταντίνου Μαζαράκη Αινιάν ο διοικητής του Αποσπάσματος Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας.

Η Έκθεση Πλαστήρα αποτελεί την κύρια διαθέσιμη πρωτογενή πηγή που αναφέρεται στα της διεξαγωγής της Μάχης στο Κ.Α. Καμελάρ από την 10η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου μέχρι και την υποχώρηση από την τοποθεσία το πρωί της 14ης Αυγούστου. Κατόπιν τούτου θα αποτελέσει αντικείμενο της εξέτασής μας αφ’ ενός μεν για να αντιληφθούμε τα κύρια γεγονότα της μάχης που διεξαγόταν από την 5η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου στο αναφερόμενο Κ.Α. και αφ’ ετέρου δε για να διαπιστώσουμε αν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εκτέλεσε τις εντολές που του ανατέθηκαν αρχικά από το Α΄ Σώμα Στρατού και στη συνέχεια από την IV Μεραρχία, δια των οποίων διατασσόταν μετά Τάγματος και Πυροβολαρχίας του Αποσπάσματός του να ανέλθει παρά τη θέση του Σταθμού Διοικήσεως του Κ.Α. Καμελάρ, να αναλάβει τη διοίκηση όλων των δυτικά του Μαύρου Βράχου δυνάμεων και να ενεργήσει δραστήρια για την ανακατάληψη των απολεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ.

Η παρουσίαση της Έκθεσης Πλαστήρα γίνεται  στην απλή δημοτική γλώσσα, χωρίς όμως να παραλείπεται ούτε λέξη από το πρωτότυπο κείμενο. Τα σημαντικά σημεία της Έκθεσης παρουσιάζονται  εντός εισαγωγικών και με κεκλιμένη γραμματοσειρά στο πρωτότυπο κείμενο. Το ίδιο γίνεται και για όλες τις χρησιμοποιούμενες πρωτογενείς πηγές.

Τα διαλαμβανόμενα στην «Έκθεσή Πλαστήρα» επιβάλλεται να ιδωθούν κάτω και από την εξής οπτική. Η Έκθεση συντάχθηκε από το Συνταγματάρχη Ν. Πλαστήρα και υποβλήθηκε στην Ανακριτική Επιτροπή Επιχειρήσεων Μικράς Ασίας (στο εξής Ανακριτική Επιτροπή Στρατηγού Κ. Μαζαράκη) που συγκροτήθηκε το Φεβρουάριο του 1923 κατόπιν της υπ’ Αρ. 1134/15.2.23 απόφασης της Επαναστάσεως του 1922, αδιαφιλονίκητος Αρχηγός της οποίας ήταν ο Συνταγματάρχης Ν. Πλαστήρας. Αποστολή της Ανακριτικής Επιτροπής ήταν να ενεργήσει διοικητικές ανακρίσεις για τα γεγονότα της δεύτερης περιόδου της Μικρασιατικής Εκστρατείας, δηλαδή για την περίοδο από την 1η Νοεμβρίου 1920 μέχρι την καταστροφή. Η Επιτροπή έλαβε την εντολή να αρχίσει τις εργασίες της από την τελευταία και σπουδαιότερη φάσης της εκστρατείας, δηλαδή τις επιχειρήσεις του Αυγούστου του 1922. Όπως γίνεται αντιληπτό η Ανακριτική Επιτροπή θα υπέβαλε το πόρισμά της στον διατάξαντα τη συγκρότησή της. Δηλαδή στην Επαναστατική Επιτροπή, Αρχηγός της οποίας ήταν ο Πλαστήρας. Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας δεν ήταν μόνο ο Αρχηγός της Επαναστάσεως, αλλά και ο απόλυτος αρχηγός του κράτους και αν δεν θέλουμε να κρυβόμαστε πίσω από το δάκτυλό μας ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ήταν ο αρχηγός μίας στρατιωτικής δικτατορίας που κυβερνούσε τη Χώρα στηριζόμενη στις λόγχες του Στρατού. Το πόρισμα της Ανακριτικής Επιτροπής Μαζαράκη δεν υποβλήθηκε στην Τακτική δικαιοσύνη.

Το 1925 συγκροτήθηκε από το Υπουργείο Στρατιωτικών η «Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων Μ. Ασίας» (Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α.), στη θέση της καταργηθείσας Ανακριτικής Επιτροπής Επιχειρήσεων Μικράς Ασίας. Τακτικά μέλη της επιτροπής ήταν οι Αντιστράτηγοι Κωνσταντίνος Μοσχόπουλος, Εμ. Ζυμβρακάκης, Π. Σπηλιάδης, Δ. Ιωάννου, οι Υποστράτηγοι Κ. Γουβέλης, Ι. Νεγρεπόντης, Ν. Μιχαλόπουλος και οι Αεροπαγίτες Ι. Χατζησαράντος και Κ. Κυριλλόπουλος. Πρόεδρος της Επιτροπής ορίστηκε ο Αντιστράτηγος Κ. Μοσχόπουλος. Καταθέσεις αξιωματικών που δόθηκαν στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. θα χρησιμοποιηθούν στο παρόν κείμενο.

Συμπληρωματικά και για την διευκρίνιση των διαλαμβανομένων στην Έκθεση Πλαστήρα θα χρησιμοποιηθούν και οι ακόλουθες πρωτογενείς πηγές:

• Η Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας Πεζικού που συντάχθηκε από τον διοικητή της Μεραρχίας Υποστράτηγο Δημήτριο Δημαρά στις 15 Μαρτίου 1924, μετά την επάνοδό του από την αιχμαλωσία. Τα ελάχιστα αναφερόμενα στην υπόψη Έκθεση για τη μάχη του Καμελάρ προέρχονται από τις εξαιρετικά περιορισμένες τηλεφωνικές αναφορές που υποβλήθηκαν στην IV Μεραρχία από τον Συνταγματάρχη Ν. Πλαστήρα.
• Η Έκθεση Πεπραγμένων του 35ου Συντάγματος Πεζικού που συντάχθηκε τον Ιανουάριο του 1926 από τον διοικητή του 35ου Συντάγματος Πεζικού την περίοδο των επιχειρήσεων του Αυγούστου του 1922
• Η Κατάθεση του Αρχηγού Πυροβολικού της IV Μεραρχίας Αντισυνταγματάρχη ΠΒ Αθανασίου Πουρνάρα στις 9 Μαρτίου 1926 στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α..
• Η Κατάθεση του Ταγματάρχη Πεζικού Ανδρέα Τσιρώνη διοικητή του 1ου Τάγματος του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α., στις 22 Δεκεμβρίου 1925.
• Η Κατάθεση του Ταγματάρχη Αναστασίου Τούντα, διοικητή Πυροβολαρχίας του Αποσπάσματος Πλαστήρα, στην Ανακριτική Επιτροπή Μαζαράκη στις 1 Ιουνίου 1923.
• Η Έκθεση Πεπραγμένων Πυροβολικού Κ.Α. Καμελάρ συνταχθείσα από τον Υπολοχαγό Πυροβολικού Σπ. Ραυτόπουλο.
• Η «Έκθεση Στρατηγού Ι. Νεγρεπόντη για τις ευθύνες Υποστράτηγου Δημαρά».
• Η κατάθεση στην Ανακριτική Επιτροπή του Στρατηγού Μαζαράκη του επανελθόντος από την αιχμαλωσία Έφεδρου Ανθυπασπιστή Πεζικού Πολύδωρα Παναγιώτη που υπηρετούσε στην 3η Διμοιρία του 7ου Λόχου του 2ου Τάγματος του 11ου Συντάγματος Πεζικού (ΙΙ/11 Τάγμα).
• Ο τόμος της Τουρκικής Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού που αναφέρεται στην τελική Τουρκική επίθεση του Αυγούστου 1922 κατά της Στρατιάς Μικράς Ασίας.

Πλέον των παραπάνω υπάρχει μία ακόμη Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας που συντάχθηκε από τον Επιτελάρχη της Μεραρχίας Ταγματάρχη Τσολάκογλου στις 18 Ιανουαρίου 1923, όταν ο διοικητής της IV Μεραρχίας Υποστράτηγος Δημαράς βρισκόταν εν αιχμαλωσία. Η υπόψη Έκθεση έχει ταυτόσημο σχεδόν κείμενο με αυτό του διοικητή της IV Μεραρχίας, αλλά κατά την άποψη του γράφοντος είναι μειωμένης αξιοπιστίας σε διάφορα επίμαχα ζητήματα όπως θα προσδιοριστεί στη συνέχεια.

Στη μέχρι τώρα ανάλυση των διαφόρων φάσεων και πτυχών της Μικρασιατικής Εκστρατείας έχουμε χρησιμοποιήσει ως βασική πηγή την Ιστορία της Μικρασιατικής Εκστρατείας της ΔΙΣ/ΓΕΣ, την οποία έχουμε επανειλημμένως χαρακτηρίσει αξιόπιστο και σοβαρό έργο. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, και λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα του θέματος, έχει συγκεντρωθεί και αναλυθεί το σύνολο των διαθέσιμων πρωτογενών πηγών που αναφέρονται στη μάχη που διεξήχθη στο Κ.Α. Καμελάρ. Είναι βέβαιο ότι η ΔΙΣ δεν χρησιμοποίησε για την παρουσίαση και την ανάλυση της μάχης στο Κ.Α. Καμελάρ όλες τις διατιθέμενες πρωτογενείς πηγές που χρησιμοποιούνται στο παρόν άρθρο. Από την ανάλυση των στοιχείων κατέστη σαφές ότι το κείμενο το αναφερόμενο στη μάχη του Κ.Α. Καμελάρ του 7ου τόμου της ΔΙΣ/ΓΕΣ δεν αποδίδει με ακρίβεια και αξιοπιστία τα γεγονότα της μάχης και κυρίως παραλείπει να αναφερθεί στις ασάφειες στις αντιθέσεις στις αοριστίες και στα κενά που παρουσιάζει η Έκθεση Πλαστήρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμη και το Σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 12 του 7ου τόμου της ΔΙΣ που αναφέρεται στη μάχη που διεξήχθη στο Κ.Α. Καμελάρ περιέχει πολλά και σημαντικά λάθη αναφορικά με τις δυνάμεις που βρίσκονταν στο εν λόγω Κ.Α.. Ειδικότερα υπάρχει πλήρης αναντιστοιχία μεταξύ του κειμένου και του σχεδιαγράμματος. Κατόπιν τούτων προκρίθηκε η ανάλυση της μάχης να γίνει με βάση τις πληροφορίες που υπάρχουν στις πρωτογενείς πηγές και όχι με βάση τη δευτερογενή παρουσίαση της ΔΙΣ.

Η επικρατούσα Τακτική Κατάσταση τη 10η πρωινή ώρα στο δεξιό της IV Μεραρχίας και στο υπάρχον κενό μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών

Η κύρια προσπάθεια της 1ης Τουρκικής Στρατιάς εκδηλώθηκε κατά του δεξιού της IV Μεραρχίας, όπου το Κ.Α. Καμελάρ, και του υπάρχοντος διακένου του Καγιαντιμπί μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών, όπου σε ένα μέτωπο πλάτους 8 περίπου χιλιομέτρων επιτέθηκαν εναντίον δύο Ελληνικών Ταγμάτων τρεις Τουρκικές Μεραρχίες Πεζικού υποστηριζόμενες από 82 πυροβόλα διαφόρων διαμετρημάτων (βλέπε σχεδιάγραμμα 8). Ανάλογη συγκέντρωση επιτιθεμένων δυνάμεων Πεζικού και ειδικότερα Πυροβολικού σε τόσο περιορισμένο μέτωπο ουδεμία άλλη φορά υπήρξε κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας.

Σχεδιάγραμμα 8: Παρουσιάζεται η γενική τακτική κατάσταση στο δεξιό της IV Μεραρχίας (Κ.Α. Καμελάρ) και στο μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών υφιστάμενο κενό τη 10η ώρα της 13ης Αυγούστου. Απεικονίζονται: α) Οι επιτιθέμενες 5η, 11η και 23η Τουρκικές Μεραρχίες. β) Η κατάληψη της πρώτης αμυντικής γραμμής του Κ.Α. Καμελάρ (υψώματα Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ Τεπέ και Μαύρος Βράχος) και του Μπελέν Τεπέ. γ) Η συνέχιση της άμυνας από το Ι/35 Τάγμα Πεζικού στη δεύτερη αμυντική γραμμή του Κ.Α. Καμελάρ (υψ. 1687 και 1675). δ) Η άφιξη του Συνταγματάρχη Πλαστήρα περί την 9η ώρα στο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ. ε) Οι περίπου θέσεις των ενισχύσεων που κινούνταν προς το Κ.Α. Καμελάρ. στ) Η καταθλιπτική υπεροχή του Τουρκικού Πυροβολικού έναντι του αντίστοιχου Ελληνικού.

Κύριος αντικειμενικός σκοπός της Τουρκικής διοίκησης ήταν η κατάληψη του ορεινού όγκου του Καλετζίκ και προς την κατεύθυνση αυτή συνέκλιναν οι προσπάθειες των 5ης και 11ης Μεραρχιών που υποστηρίχθηκαν αρχικά από τα πυρά 42 πυροβόλων, εκ των οποίων τα 14 βαρέα και στη συνέχεια από τα πυρά 54 πυροβόλων.  Η πτώση του Καλετζίκ θα άνοιγε τον δρόμο στις Τουρκικές Μεραρχίες να προωθηθούν ταχέως προς βορρά επί του μεγάλου ορεινού αντερείσματος, που δια των υψωμάτων Βελισαρίου και Μπελ Τεπέ κατέρχεται στη περιοχή των υψωμάτων της στενωπού Κιοπρουλού, προκειμένου να αποκόψουν τις βορείως και ανατολικά του Αφιόν Καραχισάρ δυνάμεις του Α΄ Σώματος Στρατού από τις συγκοινωνίες τους προς τη Σμύρνη, με αποτέλεσμα αυτές να υποχρεωθούν να υποχωρήσουν ταχέως και υπό πίεση προς τα Δυτικά. Οι καταστάσεις αυτής της μορφής έχουν συνήθως ως αποτέλεσμα οι διοικήσεις και κυρίως οι αδύναμες να τίθενται εκτός ισορροπίας και να αντιδρούν στις παρουσιαζόμενες προκλήσεις σπασμωδικά και ενδεχομένως υπό το κράτος πανικού και φόβου.

Στο δεξιό της IV Ελληνικής Μεραρχίας η 5η Τουρκική Μεραρχία είχε καταλάβει από πολύ νωρίς την πρώτη γραμμή αντιστάσεως του Κ.Α. Καμελάρ, αλλά την 8η πρωινή ώρα η επίθεσή της είχε αναχαιτιστεί από τους αμυνόμενους (Ι/35 Τάγμα Πεζικού) στη δεύτερη αμυντική γραμμή του Κ.Α. (γραμμή υψωμάτων 1687 και 1675). Οι Τουρκικές δυνάμεις καθηλώθηκαν επί των θέσεων που είχαν καταλάβει, ήτοι επί της γραμμής των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά (υψ. 1710), Κιουτσούκ Τεπέ (ύψ 1675) και Μαύρου Βράχου. Σχετικά βλέπε σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 8.

Φωτογραφία 16. Έχει ληφθεί από το ύψωμα Κιουτσούκ τεπέ. Τα υψώματα Ποϊραλικαγιά και Κιουτσούκ τεπέ καταλήφθηκαν από την 5η Τουρκική Μεραρχία κατά την πρώτη φάση της Τουρκικής επίθεσης. Στο βάθος φαίνεται το ύψωμα 1675 που μαζί με το ύψωμα 1687 αποτέλεσε τους αντικειμενικούς σκοπούς της δεύτερης φάσης της Τουρκικής επίθεσης στην οποία συμμετείχε και η 11η Τουρκική Μεραρχία. (Η φωτογραφία είναι ευγενική παραχώρηση του κ. Halil Onur Buyuran)

Η επίθεση της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας άρχισε την 9η πρωινή ώρα, αρκετά μετά την κατάληψη της πρώτης γραμμής άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ, και κατευθύνθηκε δια του κύριου όγκου της προς τις νοτιοδυτικές αντηρίδες του Καλετζίκ. Η επίθεση της Μεραρχίας κατά του υψώματος 1687 (1310) μολονότι υποστηρίχθηκε από τα πυρά 20 και πλέον πυροβόλων εξελίχθηκε με μεγάλη βραδύτητα λόγω της σφοδρής αντίδρασης των αμυνομένων Ελληνικών δυνάμεων στη δεύτερη αμυντική γραμμή του Κ.Α. Καμελάρ και ειδικά αυτών που ήταν εγκατεστημένες επί του υψώματος 1687 (1310 κατά τους Τούρκους). Το ύψωμα 1687 αποτελούσε τον κύριο αντικειμενικό σκοπό (ΑΝΣΚ 3) της δεύτερης φάσης της Τουρκικής επίθεσης. Δηλαδή της συνδυασμένης επίθεσης των 5ης και 11ης Τουρκικών Μεραρχιών για την ολοκλήρωση της κατάληψης του Καλετζίκ.

Στην περιοχή του υπάρχοντος διακένου μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών καταλήφθηκε από τους Τούρκους περί τη 0930 ώρα το επί του υψώματος Μπελέν Τεπέ Κ.Α. Καγιαντιμπί. Το ΙΙΙ/4 Τάγμα υποχώρησε σε μία γραμμή αντερεισμάτων νότια του χωριού Καγιαντιμπί. Τη 10η περίπου ώρα το ΙΙΙ/4 Τάγμα ενισχύθηκε με το 2ο Τάγμα του 22ου Συντάγματος Πεζικού της VII Μεραρχίας (ΙΙ/22 Τάγμα) υπό τον Ταγματάρχη Τρικαλιώτη, ο οποίος τέθηκε υπό τις διαταγές του Ταγματάρχη Πρεμέτη.

Μετά την απώλεια της πρώτης γραμμής άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ οι αμυνόμενες δυνάμεις του Ι/35 Τάγματος συμπτύχθηκαν βαθμιαία στη δεύτερη αμυντική γραμμή που στοιχιζόταν στα υψώματα 1687 και 1675 και συνέχισαν τη μάχη. Μέχρι τη 10η πρωινή ώρα η αμυντική μάχη συνέχισε να διεξάγεται μόνο από το Ι/35 Τάγμα Πεζικού που είχε ενισχυθεί λίγο πριν την έναρξη της Τουρκικής επίθεσης με τον 11/35 Λόχο Πεζικού. Τη 10η πρωινή ώρα το ΙΙ/11 Τάγμα Πεζικού υπό τον Ταγματάρχη Κόκκινο δεν είχε φθάσει ακόμη στο Κ.Α. Καμελάρ προς ενίσχυση των αμυνομένων, παρ’ όλο που είχε τεθεί σε κίνηση από τη 0630 ώρα για να ανέλθει στο Καλετζίκ. Επίσης τη 10η ώρα ουδεμία δύναμη του Αποσπάσματος Πλαστήρα, που με διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού διατέθηκε στην IV Μεραρχία, δεν είχε φθάσει ακόμη στην περιοχή του Κ.Α. Καμελάρ και πολύ περισσότερο δεν είχε ανέλθει στη δεύτερη γραμμή άμυνας επί του Καλετζίκ. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας που είχε προηγηθεί των δυνάμεών του προς αναγνώριση της κατάστασης –όπως ο ίδιος αναφέρει στην Έκθεσή του- θα πρέπει να είχε φθάσει στο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ τη 9η ώρα το αργότερο, αλλά δεν ανήλθε στη δεύτερη γραμμή αντιστάσεως του Καλετζίκ όπου διεξαγόταν η κύρια μάχη (βλέπε σχεδιάγραμμα 8).

Η διεξαγωγή της μάχης στο Κ.Α. Καμελάρ για το διάστημα 10η – 16η ώρα της 13ης  με βάση τις πληροφορίες της Τουρκικής ΔΙΣ

Επανερχόμενοι στο Μέρος ΙΙα και στο τμήμα του κειμένου «Η Επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ τη 13η Αυγούστου με βάση τα αναφερόμενα στην Τουρκική ΔΙΣ» θα θυμίσουμε ότι η 5η Τουρκική Μεραρχία μετά την κατάληψη, περί τη 0645 ώρα, των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά (1710), Κιουτσούκ Τεπέ και του Μαύρου Βράχου καθηλώθηκε την 8η περίπου ώρα επί των καταληφθεισών θέσεων εξ αιτίας της ισχυρής αντίδρασης του αμυνόμενου επί της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ (γραμμή υψωμάτων 1687 και 1675) Ι/35 Τάγματος, καθώς και του Πυροβολικού του Κ.Α. Καμελάρ (Πυροβολαρχία Υπολοχαγού Ραυτόπουλου και Ουλαμός Λοχαγού Λεκανίδη) και ότι κατόπιν τούτου διοικητής της 5ης Μεραρχίας ζήτησε από τον διοικητή του IV Τουρκικού Σώματος Στρατού να επιταχύνει η 11η Μεραρχία την εκδήλωση της επίθεσής της προκειμένου να καταστεί δυνατή η ολοκλήρωση της κατάληψης του Καλετζίκ (βλέπε σχεδιάγραμμα 8).

Σχεδιάγραμμα 9. Απόσπασμα από σχεδιάγραμμα της Τουρκικής ΔΙΣ στο οποίο απεικονίζεται η επικρατούσα τακτική κατάσταση της 12η ώρα.

Η επίθεση της 11ης Μεραρχίας κατά του Καλετζίκ άρχισε την 9η ώρα με το 127ο Σύνταγμα να προελαύνει δυτικά του υψώματος Τοκλού Τεπέ προκειμένου να επιτεθεί κατά των νοτιοδυτικών αντηρίδων του υψώματος 1687 (1310) και το 70ο Σύνταγμα να προελαύνει προς βορρά προς τα υψώματα Karabilegim Deliktas (βλέπε σχεδιάγραμμα 9). Το 127ο Σύνταγμα υποστηριζόταν από τα πυρά του οργανικού πυροβολικού της Μεραρχίας (3 Πυροβολαρχίες των 75 χλστ.), που είχε επανέλθει υπό τις διαταγές της, καθώς και από τα πυρά δύο Πυροβολαρχιών της 7ης Μεραρχίας του εφεδρικού ΙΙ Σώματος Στρατού, πλην όμως η επίθεσή του εξελισσόταν βραδέως εξ αιτίας της ισχυρής Ελληνικής αντίδρασης.

Από τα αναφερόμενα στην Τουρκική ΔΙΣ σε συνδυασμό και με τις προκύπτουσες πληροφορίες από το σχεδιάγραμμα 9 είναι προφανές ότι στο 127ο Σύνταγμα πεζικού είχε ανατεθεί η κυρία προσπάθεια της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας και στο 70ο Σύνταγμα η δευτερεύουσα.

Το 127ο Σύνταγμα περί τη 12η ώρα είχε φθάσει στη γραμμή χαράδρα Ακ Ντερέ – ύψωμα Ποϊραλικαγιά και κατόρθωσε να λάβει στενή επαφή με τις επί του υψώματος 1687 αμυνόμενες Ελληνικές δυνάμεις περί την 14η ώρα. [Τουρκική ΔΙΣ, σελ. 135-136]

Η σχετική αναφορά της Τουρκικής ΔΙΣ περί της άφιξης του 127ου Συντάγματος εγγύς των συρματοπλεγμάτων του Καλετζίκ ταυτίζεται χρονικά και με την αναφορά στην έκθεση του Πλαστήρα περί της συγκέντρωσης Τουρκικών δυνάμεων προ του Σ.Σ. Καλετζίκ τη 1330 ώρα. («Επειδή αντελήφθημεν ότι ο εχθρός συγκεντρώνει τμήματα προ του Σημείου Στηρίγματος Καλετζίκ διετάχθη περί τη 13ην και 30΄ ώραν το 1ον τάγμα να καταλάβη δι’ ενός λόχου το Β.Δ. του Καλετζίκ αντέρεισμα διά την υποστήριξιν του δεξιού πλευρού»).

Το 127ο Σύνταγμα επιτέθηκε με την υποστήριξη του Πυροβολικού της 11ης Μεραρχίας και τη 1430 ώρα απέκοψε τα προ του υψώματος 1687 συρματοπλέγματα και δια εφόδου κατέλαβε τα χαρακώματα της πρώτης γραμμής. Τα επί των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά και Κιουτσούκ Τεπέ ευρισκόμενα τρία Τουρκικά Τάγματα υπό τη διοίκηση του διοικητή της Ταξιαρχίας Πεζικού [1] της 5ης Μεραρχίας για άγνωστους λόγους δεν συμμετείχαν στην επίθεση. Επωφεληθέντες οι Έλληνες από την αδράνεια της 5ης Μεραρχίας αντεπιτέθηκαν (σύμφωνα με την Τουρκική ΔΙΣ) δια του εφεδρικού 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, απώθησαν το 127ο Σύνταγμα και ανακατέλαβαν τα χαρακώματα της πρώτης γραμμής του υψώματος 1310 (1687). Το 127ο Σύνταγμα με δυσκολία κατόρθωσε να κρατηθεί σε απόσταση 100-150 μέτρων προ των Ελληνικών χαρακωμάτων.

Στην Έκθεση Πλαστήρα ουδεμία αναφορά γίνεται περί αυτής της Τουρκικής επίθεσης. Ενδεχομένως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας να την συγχέει με αυτή που στην Έκθεσή του αναφέρει ότι έγινε τη 1610 ώρα, κατά την οποία αντεπιτέθηκε εξ ιδίας πρωτοβουλίας ο 3ος Λόχος Ευζώνων υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο, αντεπίθεση που θα εξετάσουμε στο Μέρος ΙΙβiii.

Το 70ο Σύνταγμα φέρεται από την Τουρκική ΔΙΣ ότι κατέλαβε τα υψώματα Deliktas (ύψ. 1535) και Karabilegim (βλέπε Σχεδιάγραμμα 9), πράγμα που σημειώνεται και στα αντίστοιχα σχεδιαγράμματα που συνοδεύουν το κείμενο. Στο σημείο αυτό η Τουρκική ΔΙΣ κάνει λάθος και τούτο επειδή επί των υπόψη υψωμάτων εγκαταστάθηκε το 2ο Τάγμα Ευζώνων του Ταγματάρχη Παλάντζα και μετά τη 12η ώρα επί του υψώματος 1535 τάχθηκε η Πυροβολαρχία Τούντα του Αποσπάσματος Πλαστήρα, σύμφωνα πάντα με τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα. Στην περίπτωση που οι Τούρκοι είχαν καταλάβει το ύψωμα 1535 θα ήταν αδύνατη η άνοδος του Αποσπάσματος Πλαστήρα στο δεξιό της IV Μεραρχίας και τούτο επειδή ο κατέχων το ύψωμα 1535 ελέγχει την αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ και την ημιονική οδό που ακολουθώντας την εν λόγω χαράδρα ανέρχεται στο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ (βλέπε σχεδιάγραμμα 8). Η άποψη ότι τα υψώματα Deliktas και Karabilegim δεν είχαν καταληφθεί από τους Τούρκους υποστηρίζεται και από το σχεδιάγραμμα 10 παρακάτω και τούτο επειδή –όπως είχαμε αναφέρει στο Μέρος ΙΙα- μετά την κατάληψη της πρώτης γραμμής άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ όλα τα φυλάκια που βρίσκονταν δυτικότερα του υψώματος Ποϊραλικαγιά εγκαταλείφθηκαν. Στο σχεδιάγραμμα 9 φαίνεται ότι επί του υψώματος Karabilegim βρίσκονταν εγκατεστημένα αμυντικά Ελληνικά τμήματα και αυτά δεν μπορεί να είναι άλλα από αυτά του Αποσπάσματος Πλαστήρα που έφτασε στο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ μετά τη 1030 ώρα.

Στο Μέρος ΙΙα είχαμε αναφέρει ότι η μόνη αναφορά που υπάρχει στην Τουρκική ΔΙΣ για τις ενέργειες του 70 Συντάγματος είναι ότι αυτό «μέχρι της νυκτός της 13ης Αυγούστου συνέχιζε την ανταλλαγήν πυρών μετά του εχθρού τούτου». Η εν λόγω αναφορά ταυτίζεται και με τα αναφερόμενα στην κατάθεση του διοικητή της Πυροβολαρχίας που τάχθηκε στο ύψωμα 1535,Ταγματάρχη Πυροβολικού Τούντα. Οι αναφορές της Τουρκικής ΔΙΣ και του Ταγματάρχη Τούντα παραπέμπουν στη διεξαγωγή αγώνα τριβής και τίποτε περισσότερο, όπως θα αναφέρουμε στη συνέχεια.

Σχεδιάγραμμα 10. Παρουσιάζεται το σχέδιο πυρός Πυροβολικού της δεύτερης φάσης της Τουρκικής επίθεσης για την ολοκλήρωση της κατάληψη του Καλετζίκ. Το Πυροβολικό δυτικά της γραμμής των υψωμάτων Bey tepe και Haticekiran υποστήριζε την επίθεση της 11ης Μεραρχίας, ενώ αυτό που βρισκόταν ανατολικότερα υποστήριζε την επίθεση της 5ης Μεραρχίας. Κύριοι ΑΝΣΚ της Τουρκικής επίθεσης είναι τα υψώματα 1310 που αντιστοιχούν στα υψώματα 1687 και 1675. Η επίθεση του 70ου Συντάγματος προς τα υψώματα Karabilegim και Deliktas υποστηριζόταν από μία μόνο Πυροβολαρχία. Τα σημειούμενα υψώματα 2, 1 και Kalecik Sivrisi αντιστοιχούν στα υψώματα Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ Τεπέ και Μαύρος Βράχος. Στο σχεδιάγραμμα έχουν σημειωθεί από το γράφοντα με κανονική έντονη γραφή ορισμένα σημεία που αναφέρονται στο κείμενο. (Το σχεδιάγραμμα είναι ευγενική παραχώρηση του κ. Serdar Aydin)

Η διεξαγωγή της μάχης στο Κ.Α. Καμελάρ από τη 10η μέχρι τη 16η ώρα της 13ης Αυγούστου 1922 επί τη βάσει των αναφερομένων στην Έκθεση Πεπραγμένων του Αποσπάσματος Πλαστήρα

Δύναμη και Θέση του Αποσπάσματος Πλαστήρα

Το Απόσπασμα Πλαστήρα είχε αποσπαστεί αρκετό καιρό πριν την Τουρκική επίθεση από τη ΧΙΙΙ Μεραρχία, μετακινήθηκε στην περιοχή του Αφιόν Καραρχισάρ και τέθηκε υπό την τακτική διοίκηση του Α΄ Σώματος Στρατού, του οποίου αποτελούσε και τη μοναδική εφεδρεία. Το Απόσπασμα το πρωί της 13ης Αυγούστου 1922 ήταν εγκατεστημένο ως εξής:

• Η διοίκηση του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, τα 1ο και 2ο Τάγματα Ευζώνων, o Λόχος Επιτελείου και τα Μεταγωγικά Σώματος στο Χωριό Έρικμαν (4 χλμ βόρεια του υψώματος 1710). Σχετικά βλέπε σχεδιάγραμμα 8.
• Το 3ο Τάγμα Ευζώνων στο Αφιόν Καραχισάρ ως φρουρά της πόλης υπό τη διοίκηση του Α΄ Σώματος Στρατού.
• Η ΧΙΙΙα Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού (Μ.Ο.Π.) και τα κλιμάκια Συζυγαρχιών της ΧΙΙΙ Μοίρας Συζυγαρχιών στο χωριό Τσακιρσάζ, βορειοδυτικά του Έρικμαν.

Η δύναμη του Αποσπάσματος ανερχόταν:

• 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων: 58 αξιωματικοί και 2.500 οπλίτες
• ΧΙΙΙα Μ.Ο.Π.: 11 αξιωματικοί και 380 οπλίτες
• Κλιμάκια ΧΙΙΙ Μοίρας Συζυγαρχιών: 1 αξιωματικός και 95 οπλίτες.

Μπορούμε να εκτιμήσουμε με αρκετή ακρίβεια ότι η δύναμη του κάθε Ευζωνικού Τάγματος ανερχόταν σε 700 οπλίτες περίπου, με την υπόλοιπη δύναμη να κατανέμεται στο Μικρό Επιτελείο και στα Μεταγωγικά Σώματος του Συντάγματος.

Συνέχεια εκ της Εκθέσεως Πλαστήρα – Το Απόσπασμα Πλαστήρα επί του Καμελάρ

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει την Έκθεση Πεπραγμένων του ότι από την 4η πρωινή ώρα ακούγονταν πυκνοί κανονιοβολισμοί και τυφεκιοβολισμοί από την κατεύθυνση του Καλετζίκ Νταγ. Κατόπιν πληροφοριών που έλαβε από το Α΄ Σώμα Στρατού ότι ο εχθρός επετίθετο κατά της IV Μεραρχίας έθεσε το Απόσπασμα του σε συναγερμό το οποίο «την 6ην πρωινή ώραν ήτο έτοιμον προς εκκίνησιν, εν αναμονή διαταγών.».

Τη 0805 ώρα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έλαβε την υπ΄ αριθμό 3267/3 τηλεφωνική διαταγή του Α΄ Σώματος δια της οποίας διατασσόταν μετά Τάγματος, Πυροβολαρχίας και της διοικήσεως του Αποσπάσματός του να κινηθεί προς τις θέσεις εφεδρείας του Υποτομέα Καλετζίκ –βρίσκονταν βορείως του χωριού Κιουτσούκ Καλετζίκ- και να ενεργήσει υπό τις διαταγές της IV Μεραρχίας. Σε περίπτωση απολύτου ανάγκης ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μπορούσε να χρησιμοποιήσει και το υπόλοιπο του Αποσπάσματός του:

«IV Μεραρχίαν. Απόσπασμα ΧΙΙΙης. Τάγμα και Πυρ/χία Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας μετά Διοικήσεως αποσπάσματος να κινηθή προς  θέσεις εφεδρείας υποτομέως Καλετζίκ όθεν ενεργήσωσιν υπό διαταγάς IV Μεραρχίας. Εν περιπτώσει απολύτου ανάγκης Διοικητής αποσπάσματος δύναται χρησιμοποιήσει και υπόλοιπον αποσπάσματός του. Ώρα 8η. Α΄ Σ. Στρατού. Τρικούπης»). [2], [3], [4]

Κατόπιν της παραπάνω διαταγής το 2ο Τάγμα Ευζώνων του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων (ΙΙ/42 Τάγμα) υπό τον Ταγματάρχη Νικόλαο Παλάντζα και η Πυροβολαρχία Βλαχάβα της ΧΙΙΙα ΜΟΠ τέθηκαν σε κίνηση τη 0810 ώρα προκειμένου δια της ημιονικής οδού που ακολουθούσε τη χαράδρα Μοναστήρ Ντερέ να ανέλθουν στο Κ.Α. Καμελάρ. [5]

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας προηγήθηκε του 2ου Τάγματος του προκειμένου να αναγνωρίσει τις κατεχόμενες θέσεις από την IV Μεραρχία και τη γενική τακτική κατάσταση. Όταν έφθασε στο δεξιό του Τομέα της IV Μεραρχίας (εκτιμάται ότι θα έφθασε περί την 9η ώρα), παρατήρησε ότι Τουρκική δύναμη 500 ανδρών διέρρεε δια της βαθιάς γραμμής που άρχιζε από το ύψωμα Καραθανάση προς το Καγιαντιμπί (το αναφέρει ως Καγιά Ντεπέ) και τη χαράδρα Ακ Ντερέ, με σκοπό την πλευροκόπηση της παράταξης της IV Μεραρχίας. Κατόπιν τούτου αποφάσισε να καταλάβει με ένα Λόχο του αναμενόμενου 2ου Τάγματος Ευζώνων και την Πυροβολαρχία τα υψώματα 1000 μέτρα ανατολικά του χωριού Καγιαντιμπί, επεκτείνοντας έτσι το δεξιό της IV Μεραρχίας, ενώ το υπόλοιπο του Τάγματος θα το τηρούσε ως εφεδρεία όπισθεν του δεξιού του Ι/35 Τάγματος (που αμυνόταν επί της δεύτερης αμυντικής γραμμής του Κ.Α. Καμελάρ), με την εντολή να ενεργήσει ανάλογα με τη κατάσταση.[6]

Φωτογραφία 17. Η φωτογραφία έχει ληφθεί από τη νοτιοδυτική πλευρά του υψώματος Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710). Στη φωτογραφία προσδιορίζεται η (περίπου) θέση στην οποία αποφάσισε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας να εγκατασταθεί ένας Λόχος Ευζώνων του 2ου Τάγματος Ευζώνων και η Πυροβολαρχία Βλαχάβα. Το πιθανότερο η εγκατάσταση έγινε νότια των Βράχων του Καγιαντιμπί — στο αριστερό της φωτογραφίας. (Η φωτογραφία είναι ευγενική παραχώρηση του κ. Halil Onur Buyuran)

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει επίσης στην Έκθεσή του ότι αντιλήφθηκε ότι στο αριστερό της Ι Μεραρχίας διεξαγόταν σφοδρός αγώνας. [7]

Επίσης ειδοποίησε το παραμένον στο χωριό Έρικμαν Ι/42 Τάγμα (1ο Τάγμα Ευζώνων του 5/42 Σ.Ε.) υπό τον Ταγματάρχη Τσιρώνη μετά της Πυροβολαρχίας (Τούντα) της ΧΙΙΙα Μ.Ο.Π. να ανέλθει επί του Κ.Α. Καμελάρ, προτιθέμενος, όπως αναφέρει στην έκθεσή του, «να ενεργήσωμεν αντεπίθεσιν δια του υπάρχοντος κενού μεταξύ IV και Ι Μεραρχίας».

Σχόλιο:

[Η πρόθεση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να χρησιμοποιήσει το 1ο Τάγμα Ευζώνων για να εκτελέσει αντεπίθεση δια του υπάρχοντος κενού μεταξύ των I και IV Μεραρχιών  βρισκόταν εκτός της εντολής που του ανατέθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού, δια της οποίας εντελλόταν ο ίδιος μετά Τάγματος και Πυροβολαρχίας του Αποσπάσματός του να ανέλθει στις θέσεις εφεδρείας του Υποτομέα Καλετζίκ. Η εντολή του Σώματος δεν ήταν άνευ σημασίας για να την παραβλέψει. Η ενίσχυση του Ι/35 Τάγματος επιβαλλόταν να γίνει άμεσα και αποτελούσε ζήτημα πολύ σοβαρότερης σημασίας από την κάλυψη της περιοχής των Βράχων του Καγιαντιμπί, που θα πρέπει να επισημανθεί ότι βρισκόταν και εκτός του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας, ή την εκτέλεση αντεπίθεσης δια του υπάρχοντος διακένου μεταξύ των Ι και IVΜεραρχιών. Είχαν περάσει ήδη τέσσερις ώρες από την έναρξη της Τουρκικής επίθεσης και οι αποφάσεις και οι ενέργειες του Συνταγματάρχη Πλαστήρα επιβαλλόταν να αποβλέπουν αποκλειστικά και μόνο στην σταθεροποίηση της γραμμής άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ και ιδιαίτερα της αμυντικής γραμμής του όρους Καλετζίκ. Η μη ενίσχυση του Καλετζίκ μπορούσε να είχε δραματικές συνέπειες για την ακεραιότητα του μετώπου του Α΄ Σώματος Στρατού. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας σκέφτεται να ενεργήσει εκτός και πέραν της εντολής που του ανατέθηκε χωρίς ακόμη να έχει ανέλθει στη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ όπου διεξαγόταν η κύρια μάχη και χωρίς να έχει αναγνωρίσει την επικρατούσα τακτική κατάσταση στην περιοχή που το Α΄ Σώμα Στρατού τον διέταζε να εγκαταστήσει τη διοίκησή του, ως επίσης ένα Τάγμα και μία Πυροβολαρχία του Αποσπάσματός του. Σε κάθε περίπτωση εγείρονται σοβαρά ερωτηματικά για το εάν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αντιλαμβανόταν αφ’ ενός μεν τις υποχρεώσεις που του επέβαλε επιτακτικά η εντολή που του ανατέθηκε και αφ’ ετέρου δε την κρίσιμη σημασία που είχε η διατήρηση του Καλετζίκ υπό την κατοχή των Ελληνικών όπλων για την ακεραιότητα της όλης αμυντικής τοποθεσίας της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ.] 

Συνέχεια εκ της Εκθέσεως Πλαστήρα

Στη συνέχεια ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας προσπάθησε  να συνδεθεί  δια των εγκαταλειμμένων τηλεφώνων στο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ με το 35ο Σύνταγμα και την IV Μεραρχία, αλλά αυτό στάθηκε αδύνατο, αφού οι τηλεφωνικές γραμμές είχαν αποκοπεί από τις πρωινές ώρες (εξ αιτίας ασφαλώς του εχθρικού βομβαρδισμού) και δεν είχαν επισκευαστεί, ούτε λήφθηκε μέριμνα να επισκευαστούν μέχρι το βράδυ, ο δε διοικητής του 35ου Συντάγματος βρισκόταν σε απόλυτη άγνοια των συμβαινόντων στο Σύνταγμά του. [8]

Περί τη 10η ώρα περιήλθε στον Πλαστήρα η εκδοθείσα την 8η πρωινή ώρα διαταγή επιχειρήσεων της IV Μεραρχίας η οποία επαναλάμβανε και πάλι τα περιλαμβανόμενα στη διαταγή του Α΄ Σώματος περί ανόδου του Συνταγματάρχη Πλαστήρα μετά Τάγματος και Πυροβολαρχίας του Αποσπάσματός του στη θέση του Σταθμού Διοικήσεως του Κ.Α. Καμελάρ και επιπλέον ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας διατασσόταν να αναλάβει την διοίκηση όλων των δυτικά του Μαύρου Βράχου δυνάμεων της Μεραρχίας και να ενεργήσει δραστήρια για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ.

«Στρατηγείον 13 Αυγούστου 1922 ώρα 8η. Αρ. Ε.Π. 5414/1291/3 Διαταγή Επιχειρήσεων. Δια της υπ’ αριθ. 3267/3 διαταγής Α΄ Σ. Στρατού το Απόσπασμα Πλαστήρα τίθεται υπό τας διαταγάς μου. Τάγμα του 5/42 Συν/τος μετά της Διοικήσεως του Συν/τος και Πυρ/χίας δια Μοναστίρ Ντερέ θα ανέλθη επί του Καμελάρ Νταγ (όπου η Διοίκησις του ομονύμου Κέντρου αντιστάσεως. Πάσαι αι δυνάμεις αι Δ. Μαύρου Βράχου (ναι) τεθήσονται υπό τας διαταγάς Συν/χου Πλαστήρα όστις θέλει ενεργήσει δραστηρίως προς ανακατάληψιν των απωλεσθεισών θέσεων. Ανατολικώς Μαύρου Βράχου αι υπόλοιπαι δυνάμεις υπό τας διαταγάς Αντ/χου Παπαπαναγιώτου. Ο ειρημένος Αντ/χης θα ανέλθη εις το Κέντρον Αντιστάσεως Καμελάρ και προσανατολίση τον Συν/χην Πλαστήραν επί καταστάσεως, συνδέων τούτον μεθ’ όλων των τμημάτων του. … Ο Στρατηγός Διοικητής της Μεραρχίας Δ. Δημαράς.»

Σημείωση:

[Είναι πρόδηλο και πέραν πάσης αμφισβήτησης ότι η εντολή που δόθηκε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα από την IV Μεραρχία προσδιόριζε με απόλυτη σαφήνεια τις επιβαλλόμενες και απορρέουσες υποχρεώσεις του. Ο Πλαστήρας μετά της δύναμης του Αποσπάσματός του που αναμενόταν θα έπρεπε να ανέλθει στη θέση του Σταθμού Διοικήσεως του Ι/35 Τάγματος επί του Καλετζίκ, επί του οποίου όφειλε να εγκαταστήσει το Σταθμό Διοικήσεως του. Ο Στρατηγός Δημαράς επαναλάμβανε την εντολή που δόθηκε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα από το διοικητή του Α΄ Σώματος Στρατού. Ο Πλαστήρας θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει και την υπόλοιπη δύναμη του Αποσπάσματός του, καθώς και τη δύναμη του αναμενόμενου ΙΙ/11 Τάγματος για να εξασφαλίσει την ισχυρή κατοχή του Καλετζικ και ισχυροποιούμενης της άμυνας του Καλετζίκ να αντεπιτεθεί και να ανακαταλάβει τις απωλεσθείσες θέσεις του Κ.Α. Καμελάρ. Επομένως το μείζον ήταν η εξασφάλιση της κατοχής του Καλετζίκ δια της εγκατάστασης επ’ αυτού ισχυρών δυνάμεων και το έλασσον η κάλυψη του δεξιού της IV Μεραρχίας. Προς τούτο και δια των εντολών που ανατέθηκαν στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα οι διοικητές του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας δήλωναν την ισχυρή βούλησή τους για την εγκατάσταση επί της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ μίας δύναμης τριών Ταγμάτων Πεζικού υπό την άμεση διοίκηση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα (Ι/35 Τάγμα (+), ΙΙ/11 Τάγμα, Τάγμα Ευζώνων) και 2,5 Πυροβολαρχιών. Όσο αφορά τις απορρέουσες υποχρεώσεις του Πλαστήρα ήταν η εξασφάλιση συνδέσμου και επικοινωνίας με τις επί του Καλετζίκ αμυνόμενες δυνάμεις του Ι/35 Τάγματος και το Πυροβολικό, η αντικατάσταση των πλέον καταπονημένων δυνάμεων του Ι/35 Τάγματος, η διακομιδή των τραυματιών και ο ανεφοδιασμός με πυρομαχικά. Η άνευ δισταγμού ή αντιλογίας εκτέλεση δοθείσας εντολής, τόσο στον καιρό της ειρήνης, κυρίως όμως σε καιρό πολέμου, αποτελεί δόγμα σε όλους τους σοβαρούς Στρατούς και η μη εκτέλεσή της σε καιρό πολέμου αποτελεί βαρύτατο στρατιωτικό έγκλημα που επισύρει την ποινή του θανάτου ή της ισόβιας κάθειρξης (ανυπακοή ενώπιον του εχθρού). Κατόπιν τούτων απομένει να εξεταστεί αν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εκτέλεσε την εντολή που έλαβε.]

Φωτογραφία 18: Ελληνικά χαρακώματα στο ύψωμα 1687. Το πιθανότερο πρόκειται περί ορύγματος συγκοινωνίας.

Συνέχεια εκ της Εκθέσεως Πλαστήρα – Άφιξη τη 1030 ώρα του 2ου Τάγματος Ευζώνων

Περί τη 1030 ώρα έφθασε επί της τοποθεσίας το 2ο Τάγμα Ευζώνων υπό τον Ταγματάρχη Παλάντζα μετά της Πυροβολαρχίας υπό το Λοχαγό Βλαχάβα, τους δόθηκαν από τον Πλαστήρα οι δέουσες εντολές και κατευθυνόμενοι από τον Υπασπιστή του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων κατέλαβαν τις ορισθείσες από τον Πλαστήρα θέσεις.[9] Το Τάγμα δια ενός Λόχου και της πυροβολαρχίας άρχισε να πλαγιοβάλει την Τουρκική δύναμη που είχε συγκεντρωθεί στη χαράδρα  Ακ Ντερέ, προξένησε σε αυτή σοβαρές απώλειες και σταμάτησε τη διαρροή άλλων εχθρικών τμημάτων. Στη συνέχεια έγινε αντιληπτό ότι οι θέσεις στο άκρο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ είχαν εγκαταληφθεί αδικαιολογήτως [10] από τα τμήματα του Ι/35 Τάγματος και κατόπιν τούτου ο διοικητής του 2ου Τάγματος Ευζώνων αναγκάστηκε να εγκαταστήσει επ’ αυτών Λόχο Ευζώνων μετά Διμοιρίας πολυβόλων, διότι διαφορετικά η θέση του Τάγματος θα ήταν δυσχερής.[11] Σχετικές πληροφορίες στο σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 10.

Σχόλια:

[1) Εκτιμάται ότι η εγκατάσταση του Λόχου Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα στην περιοχή των Βράχων του  Καγιαντιμπί θα συντελέστηκε περί τη 12η ώρα. 2) Η εγκατάσταση της αναφερόμενης δύναμης 2 χιλιόμετρα εκτός του δεξιού ορίου του τομέα της IV Μεραρχίας και του Κ.Α. Καμελάρ είναι εξαιρετικά προβληματική και άπορος επειδή αποκλίνει απόλυτα από τη ρητή εντολή που δόθηκε στον Πλαστήρα από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία να ανέλθει ο ίδιος μετά Τάγματος και Πυροβολαρχίας του Αποσπάσματός του στο Καλετζίκ. Παρά ταύτα η ακραία αυτή ενέργεια του Πλαστήρα, που κατά τα φαινόμενα έγινε ερήμην της IV Μεραρχίας και από πολλούς μπορεί να αμφισβητηθεί, επιβεβαιώνεται από τον Πλαστήρα και σε άλλο σημείο της Έκθεσής του όπου αναφέρει ότι «Άμα τη επελεύσει του σκότους τα δύο Τάγματά μας εγκατέστησαν προφυλακάς μάχης … το δε δεξιόν συνεδέθη δεξιά και με Τάγμα του 23ου Συν/τος (VII Μεραρχίας) ευρισκόμενον Νοτίως Καγιά Ντεπέ.». 3) Είναι προφανές ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εγκαθιστώντας ένα Λόχο Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί, ένα Λόχο Ευζώνων με πολυβόλα στην περιοχή του υψώματος 1535 και τηρώντας το υπόλοιπο του 2ου Τάγματος Ευζώνων όπισθεν του υψώματος 1535 δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανατέθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία δια της οποίας εντελλόταν όπως με «Τάγμα του 5/42 Συν/τος μετά της Διοικήσεως του Συν/τος και Πυρ/χίας δια Μοναστίρ Ντερέ να ανέλθη επί του Καμελάρ Νταγ όπου η Διοίκησις του ομωνύμου Κέντρου αντιστάσεως.»]

Σχεδιάγραμμα 11: Απεικονίζεται η επικρατούσα κατάσταση στο Κ.Α. Καμελάρ μετά τη 1030 ώρα. Παρουσιάζονται: α) Η εγκατάσταση ενός Λόχου Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα στην περιοχή του Καγιαντιμπί, ενός Λόχου Ευζώνων περί το ύψωμα 1535 και η τήρηση του υπολοίπου του ΙΙ/42 Τάγματος σε εφεδρεία. β) Η εγκατάσταση του Σταθμού Διοικήσεως του 5/42 Σ.Ε. στην αρχή της χαράδρας Μοναστίρ Ντερέ. γ) Η κύρια προσπάθεια των Τούρκων που απέβλεπε στην κατάληψη της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ. δ) Η συνεχιζόμενη διεξαγωγή της μάχης στο Καλετζίκ μόνο από το Ι/35 Τάγμα, το οποίο παρά τη δυσχερή κατάσταση στην οποία βρισκόταν δεν έτυχε ενισχύσεως από τις δυνάμεις του Αποσπάσματος Πλαστήρα, όπως προέβλεπε η εντολή που ανατέθηκε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Τάγματος.

Συνέχεια εκ της Εκθέσεως Πλαστήρα

Ενώ συνέβαιναν τα παραπάνω, ο Πλαστήρας μετέβη για αναγνώριση των δυτικώς του Μαύρου Βράχου Σημείων Στηρίγματος (ουσιαστικά το Κ.Α. Καμελάρ είχε περιοριστεί στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ, ήτοι στα υψώματα 1687 και 1675), επιθεώρηση των κατεχόντων αυτά τμημάτων του 35ου Συντάγματος που είχαν τεθεί υπό τις διαταγές του και για να συναντηθεί με τον διοικητή του 35ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχη Παπαπαναγιώτου όπως όριζε η διαταγή της Μεραρχίας. Η άνοδος του Πλαστήρα στο Καλετζίκ (εφόσον έγινε) τοποθετείται μετά την άφιξη του 2ου Τάγματος Ευζώνων, ήτοι μετά τη 10η και 30΄ ώρα. Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος δεν βρισκόταν επί του Καλετζίκ, αλλά ύστερα από επίμονες αιτήσεις του Πλαστήρα απέστειλε τον Υπασπιστή του, ο οποίος όμως δεν μπόρεσε να του παράσχει πλήρη ενημέρωση για την επικρατούσα τακτική κατάσταση.[12] Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας από την αναγνώριση που εκτέλεσε διαπίστωσε τα εξής:

• Τα τμήματα του Ι/35 Τάγματος είχαν εγκαταλείψει τις προωθημένες θέσεις τους από το πρωί (αυτό όμως του ήταν γνωστό αφού διατασσόταν να ανακαταλάβει τις απολεσθείσες θέσεις).
• Το Τουρκικό πυροβολικό έβαλε σφοδρώς κατά των θέσεων του Ι/35 Τάγματος.
• Τα τμήματα που κατείχαν τα «Σημεία Στηρίγματος» δεν διέθεταν σύνδεσμο με το 35ο Σύνταγμα και το ηθικό τους «ήταν λίαν καταπεπτωκός».[13], [14], [15] 

Σχόλιο:

[Από τις παραπάνω αναφορές προκύπτει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας από την αναγνώριση που εκτέλεσε στη δυτικά του Μαύρου Βράχου περιοχή θα πρέπει να αντιλήφθηκε ότι η κατάσταση που επικρατούσε στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ ήταν εξαιρετικά δυσμενής για την εξέλιξη της αμυντικής μάχης. Αν και θεωρώ ότι η αναφορά του στο «λίαν καταπεπτωκός ηθικό» των ανδρών του 35ου Συντάγματος λέγεται με σκοπό απαξιωτικό, εν τούτοις η κατάσταση ασφαλώς και δεν ήταν ενθαρρυντική. Το Ι/35 Τάγμα αμυνόταν στη δεύτερη αμυντική γραμμή του Καλετζίκ, βαλλόταν σφοδρώς από το Τουρκικό Πυροβολικό και κατά την άποψη του Πλαστήρα το ηθικό των ανδρών του ήταν «λίαν καταπεπτωκός». Με άλλα λόγια και σύμφωνα με την εκτίμηση του Πλαστήρα το Ι/35 Τάγμα μπορούσε να καταρρεύσει σε σύντομο χρόνο και κατόπιν τούτου επιβαλλόταν η άμεση ενίσχυσή του, αν όχι η αντικατάστασή του. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποφεύγει βεβαίως να αναφέρει στην Έκθεσή του ότι το Ι/35 Τάγμα αντιμετώπιζε τον εχθρό μόνο του και χωρίς να έχει τύχει ενισχύσεως από την έναρξη της Τουρκικής επίθεσης την 5η πρωινή ώρα, ότι ο ίδιος δεν ανέβασε ούτε έναν από τους Ευζώνους του στο Καλετζίκ αν και είχε διαταχθεί να ανεβάσει ένα ολόκληρο Τάγμα Ευζώνων και τέλος ότι το Ι/35 Τάγμα είχε χάσει τους ηγήτορές του και είχε υποστεί πολύ μεγάλες απώλειες σε αξιωματικούς και οπλίτες. Αποφεύγει επίσης να αναφέρει στην Έκθεσή του αν ήρθε σε επαφή με τον τραυματία Λοχαγό Ανδρεάδη που είχε αναλάβει τη διοίκηση του Τάγματος, αν ενημερώθηκε από αυτόν για την τακτική κατάσταση και την εν γένει κατάσταση του Τάγματος και τέλος το ποιες ήταν οι διαταγές του προς το Λοχαγό Ανδρεάδη. Ο καθείς μπορεί να εκτιμήσει τους λόγους για τους οποίους αποφεύγει να το κάνει. Ανεξάρτητα της απουσίας των παραπάνω αναφορών από την Έκθεση Πλαστήρα, ο οποιοσδήποτε που διαθέτει μία στοιχειώδη αντίληψη και θα διαβάσει την Έκθεση Πεπραγμένων του θα ανέμενε να ακούσει και την απόφαση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα καθώς και τις ενέργειες στις οποίες προέβη για να αντιμετωπίσει την όντως δυσμενή κατάσταση υπό την οποία βρίσκονταν οι μαχητές του Ι/35 Τάγματος που μάχονταν κάτω υπό δυσχερείς συνθήκες για να κρατήσουν υπό την κατοχή τους το Καλετζίκ, που κατά τη γνώμη του ιδίου αποτελούσε το σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ. Όπως δηλαδή έπραξε για να αντιμετωπίσει την Τουρκική δύναμη των 500 ανδρών που από το ύψωμα Καραθανάση διέρρεαν και χάνονταν στη χαράδρα Ακ Ντερέ. Δυστυχώς ο Πλαστήρας ουδέν αναφέρει για τις αποφάσεις που έλαβε για να αντιμετωπίσει την κατάσταση που επικρατούσε επί του Καλετζίκ και όπως θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια ουδέν έπραξε. Ανέβηκε στο Καλετζίκ και αποχώρησε από αυτό ως ένας ουδέτερος παρατηρητής και όχι ως ο υπεύθυνος διοικητής Συνταγματάρχης του Κ.Α. Καμελάρ.]

Στη συνέχεια της Έκθεσής του ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει ότι: «κατόπιν αιτήσεως μας αποστέλλεται παρά της Μεραρχίας μία διλοχία του 11ου Συν/τος υπό τον λοχαγόν Κόκκινον επί του Κέντρου αντιστάσεως Καμελάρ. Το ηθικόν των ανδρών της διλοχίας  ήτο πολύ καλόν και επ’ αυτών στηρίζομεν την αντί πάσης θυσίας τήρησιν του Κέντρου τούτου.».[16], [17] 

Παρένθεση στην Έκθεση Πλαστήρα – Η συμμετοχή του ΙΙ/11 Τάγματος στη μάχη του Κ.Α. Καμελάρ

Η παραπάνω αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα είναι προφανέστατα αόριστη και δεν δίνει απάντηση για το αν η κατ’ αυτόν «Διλοχία του 11ου Συντάγματος» είχε φθάσει στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ κατά το χρόνο που και ο ίδιος βρισκόταν στην περιοχή του υψώματος, αν συναντήθηκε με το διοικητή της Ταγματάρχη Κόκκινο που τον αναφέρει ως Λοχαγό, αν του έδωσε διαταγές και ποιες ήταν αυτές, αν η κατ’ αυτόν «Διλοχία» βρισκόταν στα χαρακώματα και σε ποιο τομέα της δεύτερης αμυντικής γραμμής του Κ.Α. Καμελάρ και τέλος αν έθεσε υπό τις διαταγές του Ταγματάρχη Κόκκινου το Ι/35 Τάγμα που διοικούνταν από το Λοχαγό Ανδρεάδη.

Επί των παραπάνω ερωτημάτων δεν υπάρχει απάντηση στην Έκθεση Πλαστήρα και γενικά επικρατεί απόλυτη άγνοια για τα πεπραγμένα του ΙΙ/11 Τάγματος κατά τη μάχη του Κ.Α. Καμελάρ. Άλλωστε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θα αναφερθεί και πάλι στην Έκθεσή του για την κατ’ αυτόν «Διλοχία του 11ου Συντάγματος» τη 1830 ώρα.

Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος που από το παρατηρητήριό του έβλεπε τη μάχη που διεξαγόταν στο Καλετζίκ αναφέρει στην Έκθεσή του ότι:

«Μέχρι της 14ης ώρας η κατάστασις παρέμενε πάντοτε η αυτή. Το εν Καμελάρ Τάγμα (Ι/35) ενισχυθέν και υπό του Τάγματος του 11ου Συν/τος εμάχετο απεγνωσμένως και λυσωδώς κρατούν καθηλωμένον τον εχθρόν. Το εχθρικόν Πυρ/κόν μετά σατανικής ευστοχίας ηλάττωνεν τας τάξεις τους Τάγματος μας. Πάντες οι Διοικηταί λόχων ετέθησαν εκτός μάχης. Τέταρτος κατά σειράν παρελάμβανεν την Διοίκησιν αυτού ο λοχαγός Βογιώτης Λαζ. φονευθείς και ούτος την πρωίαν της επομένης.»

Η μόνη ανευρεθείσα μέχρι τώρα πληροφορία για τo χρόνο εμπλοκής του ΙΙ/11 Τάγματος στη μάχη του Καλετζίκ προέρχεται από τον Έφεδρο Ανθυπασπιστή Πεζικού Πολύδωρα Παναγιώτη που υπηρετούσε στην 3η Διμοιρία του 7ου Λόχου [18] του 2ου Τάγματος του 11ου Συντάγματος (ΙΙ/11 Τάγμα), ο οποίος επανελθών από την αιχμαλωσία έδωσε κατάθεση στην Ανακριτική Επιτροπή του Στρατηγού Μαζαράκη για τις συνθήκες υπό τις οποίες αιχμαλωτίστηκε. Αναφέρει σχετικά για τη συμμετοχή του στη μάχη του Καλετζίκ:

«Την 13ην Αυγούστου το τάγμα ημών εις ουν την δύναμιν ανήκον ευρίσκετο εφεδρεία προκαλήψεως του 35ου Συν/τος 4ης Μεραρχίας περί την 6ην πρωΐνήν καθ’ ον χρόνον η επίθεσις του εχθρού είχεν εκδηλωθή ελάβομεν την διαταγήν, το τάγμα μας ν’ αναχωρήση διά την πρώτην γραμμήν και τεθή υπό τας διαταγάς του 35ου Συν/τος εις Τομέα Καλετζίκ εισήλθομεν εντός των χαρακωμάτων περί την 12ην περίπου π.μ. οπότε ο εχθρός είχεν καταλάβει την πρώτην γραμμήν από πρωΐας και υπεχωρήσαμεν την 14ην Αυγούστου και ώραν 9ην προς 10ην και συνεκεντρώθημεν έξωθεν του Αφιόν Καραχισάρ η δύναμις της διμοιρίας μου ανήρχετο εις (12) άνδρας παρεμείναμεν υπό τον Λοχαγόν Παπανικολάου Νικόλ. όστις παρέλαβε την διοίκησιν του λόχου την 11ην νυχτερινήν του διοικητού του λόχου φονευθέντος.»

Με βάση τα αναφερόμενα από το διοικητή του 35ου Συντάγματος Πεζικού Αντισυνταγματάρχη Παπαπαναγιώτου και τα σημειούμενα τμήματα με έντονη γραφή στην αναφορά του Ανθυπασπιστή Π. Πολύδωρα προκύπτουν τα εξής ενδιαφέροντα συμπεράσματα:

• Από το Κισλατζίκ ξεκίνησε το ΙΙ/11 Τάγμα Πεζικού και επί του Καλετζίκ έφθασε ολόκληρο το ΙΙ/11 Τάγμα και όχι κάποια «Διλοχία του 11ου Συντάγματος» που αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του.
• Το ΙΙ/11 Τάγμα εισήλθε στη μάχη περί τη 12η ώρα και το πιθανότερο ο Πλαστήρας δεν συναντήθηκε με το διοικητή της.
• Το ΙΙ/11 Τάγμα βράδυνε πάρα πολύ να φθάσει στο Καλετζίκ με αποτέλεσμα να εισέλθει καθυστερημένα στον αγώνα. [19]  
• Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας λίγο μετά τη 12η ώρα είχε στη διάθεσή του δύο ανέπαφα Τάγματα, το ΙΙ/11 Τάγμα και το 1ο Τάγμα Ευζώνων που έφθασε τη 1230 ώρα και επομένως μπορούσε είτε να αντεπιτεθεί όπως οριζόταν στην αποστολή του, είτε να αναθέσει την άμυνα του Καλετζίκ στα δύο ως άνω ανέπαφα Τάγματα.
• Μέχρι τη 12η ώρα το Ι/35 Τάγμα συνέχιζε να διατηρεί υπό την κατοχή του το Καλετζίκ χωρίς άλλη εξωτερική βοήθεια.

Σχόλια:

[1) Τη 12η ώρα κανένα τμήμα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων δεν είχε ανέλθει ακόμη στο Καλετζίκ και κανένας Εύζωνας του Πλαστήρα δεν βρισκόταν στα χαρακώματα της 2ης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ όπου διεξαγόταν η κύρια μάχη. Το Καλετζίκ -το σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ κατά το Συνταγματάρχη Πλαστήρα- μέχρι τη 12η ώρα, ήτοι 7 ώρες μετά την έναρξη της Τουρκικής επίθεσης, συνέχιζε να παραμένει υπό την κατοχή των Ελληνικών όπλων χάρη στην αυτοθυσία των ανδρών του 1ου Τάγματος του 35ου Συντάγματος Πεζικού. Περί αυτού ούτε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει κάτι διαφορετικό στην Έκθεσή του. 2) Μολονότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας βρίσκεται στην περιοχή του Κ.Α. Καμελάρ από την 9η πρωινή περίπου ώρα, ουδεμία συγκεκριμένη πληροφορία διαθέτουμε από την Έκθεσή του σχετικά με τη μάχη που διεξάγεται το χρονικό διάστημα 0900-1230 ώρα στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ (υψώματα 1687 και 1675), αλλά και στο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ, δηλαδή στην περιοχή του υψώματος 1535 όπου ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε εγκαταστήσει το 2ο Τάγμα Ευζώνων μείον το Λόχο που είχε στείλει στην περιοχή του Καγιαντιμπί. Ομοίως ουδεμία πληροφορία διαθέτουμε από την Έκθεση Πλαστήρα και για τις ενέργειες των Τουρκικών δυνάμεων.]

Συνέχεια εκ της Εκθέσεως Πλαστήρα – Άφιξη τη 1230 ώρα του 1ου Τάγματος Ευζώνων

Τη 12η ώρα ο Υπασπιστής του 5/42 Σ. Ευζώνων αναμένοντας στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ την άφιξη του 1ου Τάγματος Ευζώνων, αντιλαμβάνεται ότι ο διοικητής του 3ου Λόχου του Ι/35 Τάγματος (3/35 Λόχος) που ήταν ταγμένος δυτικά του Σ.Σ. Καλετζίκ,[20] μετά τεσσάρων αξιωματικών του Λόχου και  επικεφαλής απάντων των ανδρών του, κατέρχονταν  πανικόβλητοι  με κατεύθυνση προς το χωριό Έρικμαν δια της οδού Μοναστήρ Ντερέ, χωρίς να υποστούν ουδεμία πίεση (από τον εχθρό) και με τη ψευδή δικαιολογία ότι ο Λόχος στερούταν φυσιγγίων, ενώ  ο οποιοσδήποτε μπορούσε να δει στη θέση διοικήσεως του Λόχου σωρεία κιβωτίων φυσιγγίων.[21] Ο Υπασπιστής του 5/42 Σ.Ε. κατόρθωσε να επαναφέρει τον 3/35 Λόχο στις θέσεις του με την υπόσχεση ότι θα τον αντικαταστήσει σε μίση ώρα με Λόχο του Ι/42 Τάγματος Ευζώνων που αναμενόταν.

Την 1230 ώρα περίπου έφθασε στο Σταθμό Διοικήσεως του Αποσπάσματος Πλαστήρα, που βρισκόταν στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ,[22] το 1ο Τάγμα Ευζώνων υπό τον Ταγματάρχη Ανδρέα Τσιρώνη μετά της Πυροβολαρχίας Τούντα.  Ο Πλαστήρας που είχε λάβει γνώση της κατάστασης του 3/35 Λόχου διέταξε την αντικατάστασή του με Λόχο του 1ου  Τάγματος Ευζώνων, το δε υπόλοιπο του εν λόγω Τάγματος να παραμείνει όπισθεν των θέσεων σε εφεδρεία. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης αναφέρει στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ότι αντικατέστησε τον 3/35 Λόχο με ένα Ουλαμό  Ευζώνων (δύο Διμοιρίες) και πολυβόλα. Η Πυροβολαρχία τάχθηκε επί του υψώματος 1535 και άρχισε να πλαγιοβάλει το Σ.Σ. Καλετζίκ. Σχετικές πληροφορίες στο σχεδιάγραμμα 10.[23] 

Σχόλια:

[1) Κατόπιν της εγκατάστασης του Σταθμού Διοικήσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ και όχι επί του Καλετζίκ όπως προέβλεπε η εντολή που ανατέθηκε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα, της διάθεσης ενός Λόχου ή Ουλαμού Ευζώνων του 1ου Τάγματος Ευζώνων επί του Καλετζίκ προς αντικατάσταση του 3/35 Λόχου, της τήρησης του υπολοίπου του 1ου Τάγματος Ευζώνων σε εφεδρεία –όπισθεν κάποιων θέσεων που δεν προσδιορίζονται- και της εγκατάστασης της Πυροβολαρχίας Τούντα στο ύψωμα 1535, καθίσταται πρόδηλο ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε αποφασίσει αμετάκλητα να μην εκτελέσει τις εντολές του Α΄ Σώματος και της IV Μεραρχίας δια  των οποίων εντελλόταν όπως με «Τάγμα του 5/42 Συν/τος μετά της Διοικήσεως του Συν/τος και Πυρ/χίας δια Μοναστήρ Ντερέ να ανέλθη επί του Καμελάρ Νταγ (όπου η Διοίκησις του ομονύμου Κέντρου αντιστάσεως).». 2) Κατά την άποψη του γράφοντος είναι προφανές ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανατέθηκε επειδή θέλησε να προστατεύσει το Σύνταγμά του από τη φθορά. Ήταν έμπειρος αξιωματικός και ήταν αδύνατο να μη διαπίστωσε ότι η κύρια και αιματηρή μάχη διεξαγόταν επί του Καλετζίκ και ότι για την κατάληψη του Καλετζίκ συνέκλιναν όλες οι προσπάθειες του αντιπάλου. Προκειμένου να καλύψει την απόφασή του για τη μη εμπλοκή του Αποσπάσματός του στην κρίσιμη μάχη που διεξαγόταν επί του Καλετζίκ απέφυγε να κάνει στην Έκθεσή του έστω και μία ελάχιστη αναφορά για την εν λόγω μάχη, για τον ηρωικό αγώνα των ανδρών του Ι/35 Τάγματος, για τις μεγάλες απώλειες του Τάγματος, για τον τραυματία Λοχαγό Ανδρεάδη που διοικούσε το Τάγμα, για τον όγκο των εχθρικών πεζικών δυνάμεων που βρίσκονταν προ του Καλετζίκ και αυτών που επιτίθονταν προς τις νοτιοδυτικές αντηρίδες του υψώματος 1687, ως επίσης και για το ότι τα πυρά πενήντα και πλέον πυροβόλων ανέσκαπταν τη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ. Στην περίπτωση που κάποιοι πιστεύουν ότι η διαπίστωση του γράφοντος δεν ισχύει, τότε θα πρέπει να εξεταστεί το επίπεδο της αντιληπτικής ικανότητας του Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Δηλαδή αν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας κατανοούσε τις υποχρεώσεις που του επέβαλαν οι εντολές που του ανατέθηκαν και αν μπορούσε να διαβάσει τη μάχη που διεξαγόταν προ των οφθαλμών του.]

Σχεδιάγραμμα 12: Παρουσιάζονται: α) Η διάταξη των Ελληνικών και Τουρκικών δυνάμεων μετά τη 12η ώρα. β) Η εκτιμώμενη θέση του Ι/42 Τάγματος Ευζώνων και η τάξη της Πυροβολαρχίας Τούντα στο ύψωμα 1535. γ) Η εκτιμώμενη θέση του 3/35 Λόχου που αντικαταστάθηκε από Ουλαμό Ευζώνων του Τάγματος Τσιρώνη. δ) Η είσοδος τη 12η ώρα του ΙΙ/11 Τάγματος στη μάχη. ε) Η διεξαγωγή της μάχης στο Καλετζίκ μέχρι και τη 12η ώρα χωρίς τη συμμετοχή τμημάτων του 5/42 Σ.Ε.. στ) Η άφιξη του ενισχυμένου 127ου Συντάγματος της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας περί τη 14η ώρα προ των συρματοπλεγμάτων της δεύτερης αμυντικής γραμμής του Καλετζίκ. Είναι προφανές ότι το αριστερό πλευρό του 127ου Συντάγματος ήταν ευάλωτο σε προσβολή από τις δυνάμεις του Αποσπάσματος Πλαστήρα που βρίσκονταν στην περιοχή του υψώματος 1535.

Τη 13η περίπου ώρα αποκαταστάθηκε από συνεργεία του Αποσπάσματος Πλαστήρα  η τηλεφωνική επικοινωνία με την IV Μεραρχία και αναφέρθηκε στη Μεραρχία και το Α΄ Σώμα Στρατού η γενική κατάσταση και επανειλημμένα ζητήθηκε από τον Πλαστήρα να του αποσταλεί από το Αφιόν το 3ο  Τάγμα Ευζώνων  υπό τον Ταγματάρχη Τερτίκα με την πρόθεση να το χρησιμοποιήσει «ίνα αντικαταστήσωμεν δι’ αυτού το επί του Καλετζίκ 1ον Τάγμα 35ου Συντάγματος επί του οποίου ουδεμίαν εμπιστοσύνην είχομεν, επρόκειτο δε περί του σπουδαιότερου σημείου της οχυρώσεως Αφιόν Καραχισάρ.».[24]

Σχόλια:

[1) Τα ερωτήματα που τίθεται εν προκειμένω (προς το Συνταγματάρχη Πλαστήρα) είναι εύλογα και είναι τα εξής: Αφού κύριε Συνταγματάρχα «ουδεμίαν εμπιστοσύνη είχατε» στο αξιόμαχο του Ι/35 Τάγματος για ποιο λόγο συνεχίζατε να του εμπιστεύεστε την άμυνα του Καλετζίκ και δεν το αντικαταστήσατε αμέσως με το 1ο Τάγμα Ευζώνων που μόλις είχε φθάσει στην τοποθεσία και ήταν ανέπαφο και ακμαίο; Για ποιο λόγο κρατήσατε το 1ο Τάγμα Ευζώνων σε εφεδρεία ενώ κινδύνευε να καταρρεύσει η άμυνα του Καλετζίκ, πράγμα που θα είχε σαν αποτέλεσμα να καταρρεύσει και το σύνολο της τοποθεσίας της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ; Επειδή ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν δύναται να απαντήσει, παρακαλούνται να απαντήσουν οι βιογράφοι του, οι αγιογράφοι του και οι υμνητές του. 2) Ουδεμία άλλη πληροφορία υπάρχει στην Έκθεση Πλαστήρα όσο αφορά το ακριβές περιεχόμενο της αναφοράς του προς τη Μεραρχία και ειδικά όσο αφορά τη διάθεση του 2ου Τάγματος Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα για την επέκταση του δεξιού της Μεραρχίας μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί, την πρόθεσή του να εκτοξεύσει αντεπίθεση δια του υπάρχοντος διακένου μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών και την τήρηση μέρους του 1ου Τάγματος Ευζώνων σε εφεδρεία. 3) Την περίοδο της Εκστρατείας φαίνεται ότι υπήρχε σε χρήση ένα τυποποιημένο μπλοκ με σημειωμένες ενδείξεις αποστολέα – αποδέκτη – ημερομηνία – ώρα που χρησιμοποιούνταν από τους διοικητές για να εκδίδουν και να μεταβιβάζουν σύντομες αναφορές, πληροφορίες και διαταγές πεδίου μάχης. Από το μπλοκ του Συνταγματάρχη Πλαστήρα έχουν αποκοπεί όλες οι διαταγές του οι πριν την υπ’ αριθμό 17 που εκδόθηκε τη 1830 ώρα. Είναι άγνωστο από ποιον έχουν αφαιρεθεί. Είναι όμως ενδιαφέρον ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν μνημονεύει στην Έκθεσή του καμία απολύτως διαταγή του από τις εκδοθείσες πριν 1830 ώρα, ενώ μνημονεύει όλες τις μετά την υπ’ αριθμό 17 διαταγές του. Κατόπιν τούτου στερούμεθα δικών του εγγράφων τεκμηρίων για τα πεπραγμένα του για το διάστημα από την 8η πρωινή ώρα μέχρι τη 1830 ώρα και βασιζόμαστε μόνο στα αναφερόμενα στην Έκθεσή του και στις άλλες συναφείς Εκθέσεις Πεπραγμένων για να μπορέσουμε να οδηγηθούμε σε κατά το δυνατό ασφαλή συμπεράσματα.]

Συνέχεια εκ της Εκθέσεως Πλαστήρα

Στον ίδιο χρόνο ο Πλαστήρας ανέφερε στη Μεραρχία (σύμφωνα με την Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας) ότι επιφυλασσόταν «να ενεργήση βραδύτερον την αντεπιθετικήν επιχείρησιν προς ανάκτησιν των απολεσθεισών θέσεων και περαιτέρω εκμετάλλευσιν της επιτυχίας του δια καταδιώξεως.».

Φωτογραφία 19: Παρουσιάζεται η περιοχή μεταξύ των υψωμάτων 1710 και 1530 όπου επετίθετο το ενισχυμένο 127ο Σύνταγμα Πεζικού της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας με σκοπό την κατάληψη του υψώματος 1687. Σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα στην περιοχή του υψώματος 1535 είχε ταχθεί το 2ο Τάγμα Ευζώνων (μείον το Λόχο που είχε εγκατασταθεί στην περιοχή των Βράχων Καγιαντιμπί) και η Πυροβολαρχία Τούντα που πλαγιόβαλε το Καλετζίκ.

Τη 1330 ώρα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας επειδή αντιλήφθηκε ότι οι Τούρκοι συγκέντρωναν ισχυρές δυνάμεις προ του Σ.Σ. Καλετζίκ (εννοεί το ύψωμα Καλετζίκ), διέταξε το 1ο Τάγμα Ευζώνων να καταλάβει με Λόχο το βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα, προκειμένου να καλύψει το δεξιό του. («Επειδή αντελήφθημεν ότι ο εχθρός συγκεντρώνει τμήματα προ του Σ.Σ. Καλετζίκ διετάχθη περί την 13ην και 30΄ ώραν το 1ον Τάγμα να καταλάβη δι’ ενός λόχου το Β.Δ. του Καλετζίκ αντέρεισμα δια την υποστήριξιν του δεξιού πλευρού»). Σε επόμενο σημείο της Έκθεσής του θα προσδιορίσει ότι ο Λόχος που εγκαταστάθηκε στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα ήταν ο 3ος υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο.

Ο αγώνας εξακολουθούσε να διεξάγεται εφ’ ολοκλήρου του μετώπου του Αποσπάσματος Πλαστήρα, όχι όμως με μεγάλη ένταση, μέχρι της 16ης ώρας.

Σχόλια:

[1) Όπως προκύπτει από αναφορά στην Έκθεση Πλαστήρα για επιχειρησιακό γεγονός που συνέβη τη 1610 ώρα, και θα εξετάσουμε στο άρθρο ΙΙβiii, ο Λόχος Ευζώνων που εγκαταστάθηκε στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα ήταν ο 3ος Λόχος υπό τον Λοχαγό Γεωργουσόπουλο. 2) Ο διοικητής του 1ου Τάγματος Ευζώνων, Ταγματάρχης Τσιρώνης, στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ουδεμία μνεία κάνει περί του αναφερομένου από το διοικητή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ζητήματος. Δηλαδή ότι έλαβε διαταγή του Πλαστήρα να εγκαταστήσει ένα Λόχο του στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα και ότι σε εκτέλεση αυτής της διαταγής εγκατέστησε τον 3ο Λόχο του υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο. Μολονότι ο Τσιρώνης ήταν εν γνώσει της Έκθεσης Πλαστήρα και των αναφερομένων για τον 3ο Λόχο του, η σιωπή του επ’ αυτού του ζητήματος είναι ηχηρή και θέτει εκ των πραγμάτων υπό αμφισβήτηση την εγκατάσταση του 3ου Λόχου Ευζώνων στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα, τουλάχιστο στο χρόνο που αναφέρει ο Πλαστήρας. Το ζήτημα είναι σημαντικό και θα το εξετάσουμε στο Μέρος ΙΙβii.]

Κύριες διαπιστώσεις που προκύπτουν από την Έκθεση Πλαστήρα

Από τα αναφερόμενα στην Έκθεση του Μικτού Αποσπάσματος της ΧΙΙΙ Μεραρχίας (Έκθεση Πλαστήρα) προκύπτει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εκτέλεσε τις εντολές που του ανατέθηκαν αρχικά από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV  Μεραρχία στη συνέχεια. Ειδικότερα:

Δεν εγκατέστησε τη διοίκησή του επί του Καλετζίκ, όπως προέβλεπε η εντολή που του ανατέθηκε, από όπου θα διέθετε πλήρη σχεδόν παρατήρηση και έλεγχο του Κ.Α. Καμελάρ, πράγμα που θα του επέτρεπε να διευθύνει αποτελεσματικά την κύρια μάχη που διεξαγόταν επί της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ με την επιτόπου παρουσία του, αλλά και αυτή που διεξαγόταν δυτικότερα στην περιοχή του υψώματος 1535. Όλως αντιθέτως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εγκατέστησε το Σταθμό Διοικήσεως του στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ, δηλαδή σε υψόμετρο 1460 μέτρων περίπου, από όπου ουδεμία εποπτεία του πεδίου της μάχης διέθετε και ειδικότερα της κύριας μάχης που διεξαγόταν επί του Καλετζίκ.

Δεν ανέβασε το μείζον μέρος των δύο Ταγμάτων Ευζώνων που διέθετε επί του Καλετζίκ, όπως κατά τρόπο ρητό του καθορίστηκε στην εντολή που του ανατέθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία.

Ουδεμία πυροβολαρχία της ΧΙΙΙα ΜΟΠ έταξε επί του Καλετζίκ, όπως προέβλεπε η εντολή του. Όλως αντιθέτως έταξε τη μεν 1η Πυροβολαρχία περί το ύψωμα 1535, τη δε 2η εγγύς των Βράχων του Καγιαντιμπί, δηλαδή σε απόσταση 4 περίπου χιλιομέτρων από τη δεύτερη αμυντική γραμμή του Καλετζίκ.

Ουδεμία σημαντική απόφαση έλαβε και σε καμία ενέργεια δεν προέβη μέχρι τη 16η ώρα για να ενισχύσει τις δυνάμεις που αμύνονταν επί του όρους Καλετζίκ, μολονότι αντιλαμβανόταν ότι το εν λόγω ορεινό συγκρότημα υψωμάτων αποτελούσε το «σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης» του Αφιόν Καραχισάρ. Όλως αντιθέτως οι ενέργειές του κατέτειναν αφ’ ενός μεν στην κάλυψη του δεξιού του που αντιμετώπιζε ήσσονος σημασίας απειλή και αφ’ ετέρου δε στην προστασία των Ευζωνικών του Ταγμάτων από την αιματηρή μάχη που διεξαγόταν επί του Καλετζίκ.

Δεν ενήργησε δραστήρια για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων, όπως καθοριζόταν στην εντολή του, μολονότι τη 12η ώρα είχε στη διάθεσή του δύο ανέπαφα Τάγματα. Το ΙΙ/11 Τάγμα και το 1ο Τάγμα Ευζώνων.

Δεν αιτήθηκε από την IV Μεραρχία τη διάθεση πυρών από το πεδινό και βαρύ πυροβολικό της για την υποστήριξη του διεξαγόμενου επί του Καλετζίκ αγώνα.

Γενικώς από την Έκθεσή του απουσιάζουν εκτιμήσεις, αποφάσεις και ενέργειες που να αποδεικνύουν ότι η μάχη διευθυνόταν με στιβαρό και αποφασιστικό τρόπο από το Συνταγματάρχη Ν. Πλαστήρα.

Πληροφορίες για τη διεξαγωγή της μάχης στο Κ.Α. Καμελάρ από τη 10η – 16η ώρα από την Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας

Στην Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας αναφέρονται τα εξής:

• Οι προθέσεις του εχθρού είχαν καταστεί από πολύ ενωρίς καταφανείς, αφ’ ενός μεν εκ της συγκεντρώσεως μεγάλων δυνάμεων Πεζικού κατά του δεξιού του Τομέα της Μεραρχίας, αφ’ ετέρου δε εκ της εξαιρετικής δραστηριότητας του Πυροβολικού του κατά του σημείου αυτού. Επομένως ο εχθρός επιζητούσε να καταλάβει το δεξιό του Υποτομέα Καλετζίκ και το μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών κενό, ώστε να απειλήσει πλευρικά και τις δύο Μεραρχίες, πράγμα που επιβεβαίωνε τις προβλέψεις της Μεραρχίας. Επί του σημείου αυτού είχαμε παρατηρήσει στο Μέρος ΙΙα ότι ο διοικητής της IV Μεραρχίας αναφέρει τα παραπάνω με βάση την εκ των υστέρων γνώση του για τη μάχη, δεδομένου ότι μέχρι την 9η περίπου ώρα ουδεμία επιθετική ενέργεια του εχθρού είχε εκδηλωθεί στην περιοχή μεταξύ του υψώματος Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710) και του Μπελέν Τεπέ, που οριζόταν ως το κενό μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών. Η επίθεση της 11ης Μεραρχίας άρχισε εκδηλούμενη μετά την 9η πρωινή ώρα με την κυρία της προσπάθεια να κατευθύνεται κατά του υψώματος 1687 (1310) και τη δευτερεύουσα προς την περιοχή του υψώματος 1535 (βλέπε σχεδιαγράμματα 8, 9 και 10). Επίσης και οι προβλέψεις της Μεραρχίας ουδεμία αξία είχαν από τη στιγμή που δεν ελήφθησαν έγκαιρα τα αναγκαία μέτρα για την αντιμετώπιση αυτών των προβλέψεων. Το ΙΙ/11 Τάγμα εισήλθε στη μάχη μόλις τη 12η ώρα, το δε 2ο Τάγμα Ευζώνων έφθασε στο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ μόλις τη 1030 ώρα και δεν ανέβηκε στο Καλετζίκ όπως προέβλεπε η διαταγή της Μεραρχίας. Η κατάσταση σώθηκε χάρη στην αντοχή που επέδειξε το Ι/35 Τάγμα και όχι χάρη των προβλέψεων της IV Μεραρχίας.

• Οι δυνάμεις της Μεραρχίας που τάχθηκαν υπό τις διαταγές του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ήταν το Ι/35 Τάγμα Πεζικού (Ταγματάρχης Τζόκας) πλέον Λόχου του ΙΙΙ/35 Τάγματος, το 2ο Τάγμα του 11ου Συντάγματος και μία Πυροβολαρχία Ορειβατικού Πυροβολικού (Λεκανίδου) πλέον Ουλαμού Ορειβατικού Πυροβολικού (Ραυτοπούλου).

Σχετικά με την επικρατούσα κατάσταση στο δεξιό της IV Μεραρχίας μετά τη 10η πρωινή ώρα, στην Έκθεση Πεπραγμένων της Μεραρχίας σημειώνεται ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας, αφού προσανατολίστηκε επί της επικρατούσας κατάστασης στο Κ.Α. Καμελάρ, ασχολήθηκε με την τακτοποίηση των υπαχθεισών υπό τις διαταγές του δυνάμεων (αυτές που αναφέρθηκαν προηγουμένως) και τη συγκράτηση της δεύτερης αμυντικής γραμμής. Προφανώς αυτά θα αναφέρθηκαν στη Μεραρχία από τον Συνταγματάρχη Πλαστήρα μετά τη 13η περίπου ώρα που αποκαταστάθηκαν οι τηλεφωνικές επικοινωνίες του Κ.Α. Καμελάρ με την IV Μεραρχία. Είναι ενδιαφέρον ότι για τα παραπάνω ζητήματα ο Πλαστήρας δεν είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικός στην δική του Έκθεσή. Από την άνοδό του στο Καλετζίκ «προς επιθεώρηση των δυτικά του Μαύρου Βράχου Σημείων Στηρίγματος» ουδέν θετικό προέκυψε για την ενίσχυση των αμυνομένων. Το μόνο που αναφέρει στην Έκθεσή του σχετικά με την τακτοποίηση των υπαχθεισών υπό τις διαταγές του δυνάμεων, είναι η αντικατάσταση του 3/35 Λόχου από Λόχο Ευζώνων (ο διοικητής του 1ου Τάγματος Ευζώνων αναφέρεται σε Ουλαμό Ευζώνων). Επί της διάταξης των λοιπών δυνάμεων που βρίσκονταν και μάχονταν επί του Καλετζίκ, δηλαδή του Ι/35 Τάγματος (συν τον 11/35 Λόχο, πλην τον 3/35 Λόχο) και του ΙΙ/11 Τάγματος, ουδεμία σχετική πληροφορία υπάρχει στην Έκθεση Πλαστήρα περί αναδιατάξεων – τακτοποιήσεων και ενεργειών του για τη συγκράτηση της 2ης γραμμής άμυνας.

Ο διοικητής της IV Μεραρχίας ουδέν σχετικό αναφέρει στην Έκθεσή του περί ενημέρωσής του από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα αναφορικά με την  εγκατάσταση του 2ου Τάγματος Ευζώνων και μίας Πυροβολαρχίας του Αποσπάσματός του από το ύψωμα 1535 μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί για την κάλυψη του δεξιού της Μεραρχίας.

Ο διοικητής της Μεραρχίας σημειώνει στην Έκθεσή του ότι ο Πλαστήρας του ανέφερε ότι επιφυλασσόταν «να ενεργήση βραδύτερον την αντεπιθετικήν επιχείρησιν προς ανάκτησιν των απολεσθεισών θέσεων και περαιτέρω εκμετάλλευσιν της επιτυχίας του διά καταδιώξεως». Παραμένει άγνωστο αν η αναφορά αυτή λέχθηκε σε τηλεφωνική επικοινωνία ή υποβλήθηκε κανονική αναφορά.

Επί του σημείου αυτού η IV Μεραρχία σημειώνει ότι για την επιτυχία της παραπάνω αντεπίθεσης είχε γίνει αναγνώριση των αρμοδίων οργάνων των Ι και IV Μεραρχιών υπό τον Επιτελάρχη του Α’ Σώματος Στρατού (συμμετέχοντος και του Συνταγματάρχη Πλαστήρα) στο διάκενο μεταξύ των δύο Μεραρχιών και, σύμφωνα με τη συνταχθείσα μελέτη (με βάση τα πορίσματα της αναγνώρισης) που εγκρίθηκε από το Α’ Σώμα Στρατού, θα έπρεπε δυνάμεις της Ι Μεραρχίας να συγκλίνουν (να ενεργήσουν) από Καγιαντιμπί προς Τεκέ Γιαϊλά προκειμένου να απειλήσουν τα πλευρά και τα νώτα εχθρικών δυνάμεων που θα ενεργούσαν προ του μετώπου του δεξιού της IV Μεραρχίας. Κατόπιν τούτου ειδοποιήθηκε η Ι Μεραρχία να εκτελέσει την προβλεπόμενη ενέργεια όπως προβλεπόταν από την εγκριθείσα μελέτη (προς υποστήριξη της αντεπίθεσης του Αποσπάσματος Πλαστήρα), πλην όμως αυτή ανέφερε ότι, κατόπιν της απώλειας του  Κ.Α. Τηλκί Κηρί Μπελ, προπαρασκεύαζε αντεπίθεση δια του 22ου Συντάγματος Πεζικού της VII Μεραρχίας [25] και δεν διέθετε άλλες δυνάμεις για να ενεργήσουν από Καγιαντιμπί προς Τεκέ Γιαϊλά.  Κατόπιν τούτου η IV Μεραρχία θα έπρεπε (γράφει ο Μέραρχος) να αντιμετωπίσει την κατάσταση δια των ιδίων της δυνάμεων στηρίζουσα τις ελπίδες της στην αντεπίθεση που θα εκτελούσε ο Πλαστήρας.

Η Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας που συντάχθηκε από τον Επιτελάρχη της Ταγματάρχη Γ. Τσολάκογλου

Ο Επιτελάρχης της IV Μεραρχίας Ταγματάρχης Γ. Τσολάκογλου στη συνταχθείσα από αυτόν Έκθεση Πεπραγμένων της Μεραρχίας του αναφέρει –εν αντιθέσει προς το διοικητή της Μεραρχίας- ότι η Μεραρχία ενημερώθηκε από τον Πλαστήρα για την επέκταση του δεξιού της μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί. Η ακριβής αναφορά έχει ως ακολούθως:

«Το Απόσπασμα Πλαστήρα από της 10ης ώρας της 13ης Αυγούστου καθ’ ην ανέλαβεν την διοίκησιν του από Μαύρου Βράχου και Δυτικώς αντιμετώπισε επανειλημμένως επιθετικά κύματα του εχθρού μετά λύσης επιτιθεμένου υποστηριζομένου υπό υπερέχοντος Πυροβολικού, επεξέτεινε το δεξιό του μέχρι Βράχου Καγιαντιμπί καθ’ ου δεν διέθετε δυνάμεις η απησχολημένη εις το Τηλκί Κηρί Μπελ Ι Μεραρχία, ανεσυνέτασσε τα κλονισθέντα τμήματα και προπαρασκεύαζε την αντεπίθεσίν του μέχρι επελεύσεως του σκότους.»

Ο Ταγματάρχης Τσολάκογλου αποφεύγει να αναφερθεί στην Έκθεσή του στα εξής ζητήματα:

1. Αν η επέκταση του δεξιού της IV Μεραρχίας μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί έγινε με την έγκριση της Μεραρχίας.
2. Αν η επέκταση του δεξιού της Μεραρχίας από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα έγινε σε βάρος της εντολής που του ανατέθηκε, ήτοι να ενισχύσει με δυνάμεις του Αποσπάσματός του την άμυνα του Καλετζίκ και να αναλάβει ο ίδιος προσωπικά τη διεύθυνση της διεξαγόμενης μάχης στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ.
3. Αν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εκτέλεσε στο ακέραιο την εντολή που του ανατέθηκε και ειδικότερα αν ενήργησε δραστήρια για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ.
4. Αν η συνέχιση της παραμονής της δύναμης που εγκατέστησε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί ήταν αναγκαία από τη στιγμή που στον ίδιο χώρο (αυχένας Γκεϊσλάρ) εγκαταστάθηκε τις απογευματινές ώρες της 13ης Αυγούστου Τάγμα του 23ου Συντάγματος της VII Μεραρχίας που ενεργούσε υπό τις διαταγές της Ι Μεραρχίας.

Προκειμένου να κριθεί η αξιοπιστία των όσων αναφέρονται από τον Ταγματάρχη Τσολάκογλου, θα αναφερθεί το τι έγραψε ο Ταγματάρχης Τσολάκογλου για τις επόμενες δύο ημέρες της μάχης και το τι κατέθεσε αργότερα στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α.:

Για τη 14η Αυγούστου: «Εις τον Υποτομέα Πλαστήρα από πρωίας ο εχθρός επιτίθεται δι’ υπεραρίθμων δυνάμεων επίεζεν ισχυρώς τα στρατεύματά μας χωρίς μέχρι της 8ης ώρας να κερδίσει ουδέ σπιθαμήν».Ο Τσολάκογλου αποκρύπτει ότι την 7η ώρα ο Υποτομέας Πλαστήρα είχε καταρρεύσει λόγω της κατάληψης του Καλετζίκ από τους Τούρκους.

Για τη 14η και 15η Αυγούστου: Ο Ταγματάρχης Τσολάκογλου αποκρύπτει εντελώς στην Έκθεσή του ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν κατέλαβε τις ορισθείσες θέσεις νότια του Κιοπρουλού για να προκαλύψει από νότο την IV Μεραρχία που βρισκόταν στην περιοχή Κιοπρουλού. Αποκρύπτει ακόμη ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε εξαφανιστεί από προσώπου γης, ότι διέκοψε κάθε σύνδεσμο και επικοινωνία με τη Μεραρχία και ότι απέφυγε να την ενημερώσει για τη μη κάλυψή της από νότο, αλλά και για τη θέση στην οποία βρισκόταν το Απόσπασμά του. Παρά ταύτα γράφει ότι «δι ετέρου Αξιωματικού αποσταλλέντος εις το Απόσπασμα Πλαστήρα προς Κιοπρουλού και Νοτιοδυτικώς του χωρίου τούτου μετεβίβασε διαταγήν δια τον σύνδεσμον μετά της Ι Μεραρχίας». Ο Τσολάκογλου αποφεύγει να αναφέρει αν λήφθηκε η διαταγή αυτή από την Ι Μεραρχία, που βεβαίως δεν λήφθηκε και αν οι αξιωματικοί του επιτελείου που εστάλησαν προς αναζήτηση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα κατόρθωσαν να το συναντήσουν.

Αιτιολογώντας μάλιστα τη διάλυση της IV Μεραρχίας το πρωί της 15ης Αυγούστου εξ αιτίας της μη κάλυψής της στα υψώματα νοτίως Κιοπρουλού από το Απόσπασμα Πλαστήρα γράφει στην Έκθεσή που συνέταξε ότι:

«Η κατάστασις φαίνεται δημιουργηθείσα εκ της μη λήψεως των διαταγών του Α΄ Σώματος Στρατού παρά της Ιης Μεραρχίας ή εκ της πιέσεως ην ο εχθρός ήσκει κατ’ αυτής αναγκασθείσης να συμπτυχθή εγκαιρότερον της μεσημβρίας τουλάχιστον.».

Αποκρύπτει δηλαδή ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα δεν κατέλαβε τις ορισθείσες θέσεις στα υψώματα νοτίως Κιοπρουλού για να προκαλύψει τη Μεραρχία από νότο.

Βεβαίως αυτά γράφονταν στη Ξάνθη τη 18η Ιανουαρίου 1923 όταν απόλυτος και ανέλεγκτος Αρχηγός του κράτους ήταν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας και διοικητής της Στρατιάς Έβρου ο Υποστράτηγος Θ. Πάγκαλος.

Την 25η Ιανουαρίου 1926, όταν ο Αντισυνταγματάρχης ε.α. Γ. Τσολάκογλου καλείται να καταθέσει στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. και ερωτώμενος από τον Αντιστράτηγο Σπηλιάδη εάν η μη προκάλυψη της IV Μεραρχίας στα υψώματα νότια του Κιουπρουλού συνετέλεσε στον αιφνιδιασμό της απάντα τα εξής:

«Φρονώ αδιστάκτως ότι η μη εκτέλεσις της διαταγής ταύτης εκ μέρους του κ. Πλαστήρα εδημιούργησε κενόν όπερ εξεμεταλλεύθησαν οι Τούρκοι και αιφνιδίασαν εξ εγγυτάτης αποστάσεως την IV Μεραρχίαν· αποτέλεσμα δε του αιφνιδιασμού τούτου υπήρξεν η διάλυσις της IV Μεραρχίας …» 

Κατόπιν των παραπάνω θεωρώ την Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας που συντάχθηκε από τον Επιτελάρχης της Ταγματάρχη Γ. Τσολάκογλου τη 18η Ιανουαρίου 1923 μη αξιόπιστο τεκμήριο για τα αφορώντα τουλάχιστον τις ενέργειες του Συνταγματάρχη Πλαστήρα.

Γενικές διαπιστώσεις που προκύπτουν από την Έκθεση της IV Μεραρχίας τη συνταχθείσα από το διοικητή της

Η διοίκηση της IV Μεραρχίας μέχρι και τη 16η ώρα παρέμεινε ουσιαστικά αδρανής στο Στρατηγείο της στο Αφιόν αναμένοντας μοιρολατρικά την έκβαση της διεξαγόμενης μάχης στο Καλετζίκ, ή το πότε θα ευαρεστηθεί ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας να της αναφέρει τις ενέργειες του για την εκτέλεση της εντολής που του έδωσε. Πιθανόν αυτό να οφείλεται σε μία μάλλον εμπεδωμένη αντίληψη στον Ελληνικό Στρατό της εποχής (στο σημερινό;) ότι οι ανώτατες ηγεσίες θα πρέπει να βρίσκονται σε απόσταση από το πεδίο της μάχης, ώστε παραμένοντας ανεπηρέαστες  από τις συγκινήσεις του διεξαγόμενου αγώνα να μπορούν να αποφασίζουν με νηφαλιότητα.

Απουσιάζουν από τη διοίκηση της Μεραρχίας αποφάσεις και κινήσεις προς την κατεύθυνση της αποτελεσματικής διεύθυνσης και υποστήριξης της διεξαγόμενης μάχης στο Καλετζίκ. Τέτοιες θα μπορούσαν να ήταν η μετάβαση του Αρχηγού Πεζικού της Μεραρχίας επί του Καλετζίκ, ώστε να αναλάβει αυτός τη διεύθυνση της μάχης και η διάθεση των πυρών του Βαρέως Πυροβολικού της για την υποστήριξη της αμυντικής μάχης στο υπόψη ύψωμα.

Πληροφορίες για τη διεξαγωγή της μάχης στο Κ.Α. Καμελάρ από την κατάθεση στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. του διοικητή του 1ου Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχη Ανδρέα Τσιρώνη

Ο Ταγματάρχης Ανδρέας Τσιρώνης κλήθηκε να καταθέσει στην Α.Ε.ΕΔ.Μ.Α. (Ανακριτική Επιτροπή υπό το Στρατηγό Κ. Μοσχόπουλο) τη 18η Δεκεμβρίου 1925, δηλαδή 18 μήνες μετά τη δημοσίευση της Έκθεσης Πλαστήρα στον τύπο της εποχής, και επομένως γνώριζε το τι ανέφερε στην Έκθεσή του ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας περί της δράσης του 1ου Τάγματος Ευζώνων του οποίου ήταν διοικητής. Παρά ταύτα τα κατατιθέμενα από τον Τσιρώνη στην Επιτροπή έρχονται σε αντίθεση με κάποια ζητήματα εκ των αναφερόμενων στην Έκθεση Πλαστήρα και αποδομούν ενδιαφέροντα σημεία της εν λόγω Έκθεσης. Κατά τούτο η κατάθεσή του έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον επειδή τα αναφερόμενα σε αυτή προέρχονται από ένα αξιωματικό Πλαστηριακών πεποιθήσεων.

Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης απαντώντας σε ερώτηση αναφορικά με το πότε ενίσχυσε το 35ο Σύνταγμα και ποιες διαταγές έλαβε από τον διοικητή του, αναφέρει τα εξής ανατρεπτικά:

«Ενίσχυσα το 35ον Συν/μα εις το δεξιόν της παρατάξεώς του περί την 12ην ώραν της 13ης Αυγούστου. Η μεν πρώτη διαταγή μοι εδόθη προφορικώς καθ’ οδόν ότε επανερχόμην εξ Αφιόν Καραχισάρ και ήτις ήτο η εξής. Διαταγαί εδόθησαν εις τον Επιτελή σας, πηγαίνετε να παραλάβετε το Τάγμα και θα μεταβήτε στο δεξιό της παρατάξεως, ένθα εστάλη και ο Ταγματάρχης Παλάντζας με το Τάγμα του. Την 10ην ώραν αν ενθυμούμαι καλώς να εκκινήσετε. Εκεί θα σας δώσω διαταγάς λεπτομερείς. Τον Συν/χην Πλαστήραν συνήντησα καθ’ οδόν μεταβαίνοντα εις Αφιόν Καραχισάρ καθ’ ήν στιγμήν επανερχόμην εκείθεν .. την ώραν ακριβώς δεν ενθυμούμαι καθ’ ην τον συνήντησα. Όντως μεταβάς εις το Τάγμα μου εύρον τούτο έτοιμον προς εκκίνησιν. Την διαταχθείσαν ώρα εξεκίνησα και περί την 12ην έφθασα επί της γραμμής του μαχομένου Λόχου του 35ου Συν/τος. Κατά την εκεί μετάβασίν μου συνήντησα τον τότε Συνταγματάρχην κ. Πλαστήραν, όστις είχε επανέλθη από ώρας εξ Αφιόν Καραχισάρ, όστις μοι είπε· οι άνδρες του 35ου Συν/τος φεύγουσι οι άτιμοι, πήγαινε εις την θέσιν και υπέδειξε την θέσιν, να προβής εις την αντικατάστασιν του λόχου του 35ου Συν/τος … να είσαι έτοιμος να ενεργήσωμεν αντεπίθεσιν. Περί τούτου θα σε ειδοποιήσω.».[26]

Σχόλια:

[1) Από την παραπάνω αναφορά καθίσταται πρόδηλο ότι ο Ταγματάρχης Τσιρώνης διαψεύδει τα αναφερόμενα από το διοικητή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα αναφορικά με το ότι προηγήθηκε του 2ου Τάγματος Ευζώνων (Παλάντζα) προκειμένου να αναγνωρίσει την επικρατούσα κατάσταση στο δεξιό της IV Μεραρχίας. Υπόψη ότι την εν λόγω αναφορά της Έκθεσης Πλαστήρα οι «βιογράφοι» του Πλαστήρα την ανέδειξαν σε μία πράξη απαράμιλλου θάρρους και ύψιστου ηρωισμού. Γράφει επ’ αυτού ο βιογράφος του Πλαστήρα Κ. Χατζηαντωνίου: «Ο Πλαστήρας έφθασε στη δεύτερη γραμμή στις 10 το πρωί, ολομόναχος για να διαπιστώσει ότι τα ορύγματα ήταν άδεια, … απέναντι τα ακροβολισμένα κεμαλικά τμήματα πλησίαζαν διστακτικά … δύο σφαίρες σφύριξαν και τρύπησαν το αμπέχωνο του Μαύρου Καβαλάρη …». Το τελευταίο ούτε ο Πλαστήρας δεν το αναφέρει, αλλά έτσι στήνονται οι Ελληνικές μυθολογίες και δημιουργούνται οι ημίθεοι. 2) Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης αναφέρει ρητώς και ευθέως ότι ο διοικητής του Συνταγματάρχης Πλαστήρας αφού απέστειλε τον Ταγματάρχη Παλάντζα με το Τάγμα του στο δεξιό της IV Μεραρχίας, μετέβη στο Αφιόν Καραχισάρ —και επομένως δεν ανήλθε στο Κ.Α. Καμελάρ όπως αναφέρει στην Έκθεσή του. Ο ίδιος δε (ο Τσιρώνης) τον συνάντησε καθ’ οδόν ενώ επέστρεφε από το Αφιόν Καραχισάρ στο χωριό Έρικμαν. 3) Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης αναφέροντας στην κατάθεσή του ότι «κατά την εκεί μετάβασίν μου συνήντησα τον τότε Συνταγματάρχην κ. Πλαστήραν, όστις είχε επανέλθη από ώρας εξ Αφιόν Καραχισάρ», επαναβεβαιώνει τα όσα ανέφερε σχετικά με τη μετάβαση του Πλαστήρα στο Αφιόν Καραχισάρ. 4) Ο λόγος της μετάβασης του Πλαστήρα στο Αφιόν παραμένει άγνωστος, όπως και ο λόγος που ο Τσιρώνης 3 ώρες μετά την έναρξη της μάχης βρισκόταν στο Αφιόν Καραχισάρ. Ο λαός μας για αυτά τα ζητήματα έχει πολλές και σοφές παροιμίες.]

Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης καταθέτει ότι τη 12η περίπου ώρα έφθασε «επί της γραμμής του μαχομένου Λόχου του 35ου Συντάγματος» και αντικατέστησε τους άνδρες του Λόχου του 35ου Συντάγματος με έναν δικό του Ουλαμό (δύο Διμοιρίες) [27] και δια πολυβόλων, τους δε άνδρες του Λόχου του Ι/35 Τάγματος τους συγκέντρωσε πίσω σε εφεδρεία και τους εφοδίασε δια των δικών τους φυσιγγίων που ήταν εγκατεσπαρμένα στην περιοχή. Αναφέρει ακόμη ότι βρήκε  «τον διοικητή του Λόχου του 35ου Συντάγματος τεταραγμένον και αγνοούντα ποίας θέσεις κατείχον οι άνδρες του πλην όσων έβλεπε τας θέσεις δεξιά και αριστερά του πλησίον του, καίτοι ευρίσκετο επί της πρώτης γραμμής και με άριστον παρατηρητήριον, όχι όμως ασφαλές. Η γραμμή αυτή ήτο ανενόχλητος.[28] Μόνον φυσικά προκαλύμματα εχρησιμοποίουν οι άνδρες».[29]

Φωτογραφία 20: Λήψη από το νοτιοδυτικό τμήμα του υψώματος 1687 (1310 κατά τους Τούρκους), όπου στηριζόταν η δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ. Το ύψωμα 1687 αποτέλεσε τον κύριο ΑΝΣΚ της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας. Στην περιοχή που βλέπουμε πρέπει να ήταν εγκατεστημένος ο 3/35 Λόχος. 

Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης αναφέρει επίσης στην κατάθεσή του ότι κατά το χρόνο που γινόταν η αντικατάσταση του 3/35 Λόχου -δηλαδή στο διάστημα 1200-1230 ώρα περίπου- δια του 1ου Λόχου του κατέλαβε θέσεις επί του αριστερού υψώματος που το είχαν εγκαταλείψει άνδρες άλλου Λόχου του Ι/35 Τάγματος ύστερα από σφοδρό κανονιοβολισμό του υψώματος από τον εχθρό. Η ανακατάληψη του υψώματος έγινε από τους άνδρες του Τσιρώνη (του 1ου Λόχου του ασφαλώς) και του 35ου Συντάγματος (του Λόχου που εγκατέλειψαν τις θέσεις τους ασφαλώς) τους οποίους (οι άνδρες του Τσιρώνη τους) εξανάγκασαν να ανακαταλάβουν τις θέσεις τους, τις οποίες «εύρον κενάς εχθρού». Το ακριβές κείμενο έχει ως εξής:

«Κατά το διάστημα τούτο δι’ ενός λόχου μου, του πρώτου, κατέλαβον θέσεις  επί του αριστερού υψώματος, οπόθεν είχον τραπή προς τα οπίσω άνδρες ετέρου λόχου του 35ου Συν/τος κατόπιν σφοδρού κανονιοβολισμού του υψώματος τούτου υπό του εχθρού, της ανακαταλήψεως τούτου γενομένης δι’ ανδρών ιδικών μου και του 35ου Συν/τος ους εξηνάγκασαν ανακαταλάβωσι τας θέσεις ας εύρον κενάς εχθρού. Ητοιμαζόμην προς αντεπίθεσιν.».

Σχόλια:

[1) Η παραπάνω αναφορά είναι εντελώς αόριστη από τη στιγμή που δεν προσδιορίζεται ο Λόχος του Ι/35 Τάγματος που εγκατέλειψε τις θέσεις του, αλλά και η κατεύθυνση παρατήρησης του Τσιρώνη για να γίνει αντιληπτό ποιο ήταν το αριστερό ύψωμα. Πέραν της αοριστίας της αναφοράς, αυτό που έχει σημασία είναι ότι ο Τσιρώνης αναφέρει ότι τη 12η ώρα ανέβασε στο Καλετζίκ ένα Ουλαμό ενός Λόχου του που δεν τον προσδιορίζει για να αντικαταστήσει τον 3/35 Λόχο και τον 1ο Λόχο του. Όλως αντιθέτως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του ότι ο 3/35 Λόχος αντικαταστάθηκε από Λόχο του Τσιρώνη και ότι τη 1330 ώρα διέταξε τον Τσιρώνη να εγκαταστήσει ένα Λόχο του στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα, που στη συνέχεια της Έκθεσής του προσδιορίζεται ότι ήταν ο 3ος Λόχος του Λοχαγού Γεωργουσόπουλου. Σύμφωνα επίσης με την Έκθεσή Πλαστήρα τη 1230 ώρα το Τάγμα του Τσιρώνη (πλην του Λόχου που αντικατέστησε τον 3/35 Λόχο) βρισκόταν όπισθεν κάποιων μη προσδιοριζόμενων θέσεων ως εφεδρεία. Θα θυμίσω επίσης ότι ο Πλαστήρας είχε την πρόθεση να χρησιμοποιήσει το Τάγμα του Τσιρώνη για να εκτελέσει αντεπίθεση δια του υπάρχοντος διακένου μεταξύ των Ι και  IV Μεραρχιών. Αλλά και ο Τσιρώνης το ίδιο αναφέρει στην κατάθεσή του. «Ητοιμαζόμην προς αντεπίθεσιν». Στη συνέχεια θα προσδιορίσουμε περί ποίας αντεπίθεσης προετοιμαζόταν. Σε κάθε περίπτωση αντεπίθεση εναντίον των δυνάμεων μίας Μεραρχίας που υποστηριζόταν από 20 πυροβόλα δεν μπορούσε να γίνει από ένα Λόχο Ευζώνων. Οι αναφερθείσες αντιφάσεις μεταξύ της Έκθεσης Πλαστήρα και της κατάθεσης Τσιρώνη είναι σημαντικές και περίεργες και θα τις αναλύσουμε διεξοδικά στα άρθρα ΙΙβii και ΙΙβiii. 2) Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης στην κατάθεσή του δεν αναφέρει ότι έλαβε διαταγή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να εγκαταστήσει Λόχο του Τάγματός του στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα. Είναι δυνατό ο Τσιρώνης που θυμάται τόσες άλλες μικρολεπτομέρειες για τη δράση του Τάγματός του να λησμόνησε ότι έταξε στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα τον 3ο Λόχο του Τάγματός του;[30] Σε κάθε περίπτωση ο διοικητής του Τάγματος γνωρίζει καλύτερα από το διοικητή του Συντάγματος το πότε που και δια ποίων δυνάμεων ενήργησε το Τάγμα του και στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν επιβεβαιώνει τα αναφερόμενα από τον Πλαστήρα περί εγκατάστασης του 3ου Λόχου του Τάγματός του στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα.]

Ακολούθως ο Ταγματάρχης Τσιρώνης κλήθηκε από τον Πλαστήρα ό οποίος του έκανε λόγο περί της προβλεπομένης αντεπιθέσεως και ότι αναμένει διαταγές (για να την εκτοξεύσει).[31] Ο Πλαστήρας όμως δεν εννοούσε την αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απολεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ, αλλά άλλη, την οποία και προσδιόρισε στη συνέχεια λέγοντάς του «ότι εις τι δάσος δεξιά ημών ευρισκόμενον εις τον χώρον του διακένου Ι και IV Μεραρχίας συνεκεντρούτο δύναμις, μεθ’ ής θα ενεργούμεν ταυτοχρόνως. Εγώ ουδαμού διέκρινα την ύπαρξιν Ταγμάτων εις το δάσος».[32] Ο Τσιρώνης καταθέτει ότι ο Πλαστήρας δυσφορούσε «δια τον ατελή σύνδεσμον μετά του 35ου Συν/τος παρά του οποίου δεν ηδύνατο να έχη πληροφορίας σαφείς της καταστάσεώς του».[33] Τη 14η ώρα ο Ταγματάρχης Τσιρώνης τραυματίστηκε, ενώ εν τω μεταξύ είχε στείλει σχετικό σημείωμα στο Τάγμα Παλάντζα σχετικά με την επικείμενη αντεπίθεση.[34] Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης παρέμεινε στο πεδίο της μάχης μέχρι την 18η ώρα μαχόμενος. Παρά ταύτα ουδεμία πληροφορία αναφέρει στην κατάθεσή του σχετικά με τη δράση του 3ου Λόχου του που σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα είχε ταχθεί στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα, για το που βρισκόταν και το τι έκανε το Τάγμα του, για τη διεξαγόμενη μάχη στην οποία τραυματίστηκε και για την κατεύθυνση και το σκοπό της αντεπίθεσης που θα εκτελούσε.

Σχόλια:

[1) Από την παραπάνω αναφορά του Ταγματάρχη Τσιρώνη προκύπτει ότι βρισκόταν σε εξέλιξη προετοιμασία αντεπίθεσης από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα δια του υπάρχοντος κενού μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών χωρίς όμως προσδιορίζεται η κατεύθυνση και ο σκοπός αυτής της αντεπίθεσης και ειδικότερα αν αυτή θα είχε σαν σκοπό την ανακατάληψη των από πρωίας απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ. Κατόπιν τούτων φαίνεται ότι ο Πλαστήρας όχι μόνο δεν είχε παραιτηθεί των αρχικών προθέσεών του αλλά θα πρέπει να είχε έρθει σε κάποιου είδους συνεννόηση (;) για την εκτέλεση αυτής της αντεπίθεσης με το Ταγματάρχη Πρεμέτη, διοικητή των ΙΙΙ/4 και ΙΙ/22 Ταγμάτων της Ι Μεραρχίας που αμύνονταν νότια του Καγιαντιμπί. Βεβαίως γεννάται το ερώτημα το πως προέκυψε η συνεννόηση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα με τα Τάγματα της Ι Μεραρχίας ερήμην των Ι και IV Μεραρχιών. Το ενδιαφέρον της όλης υπόθεσης είναι ότι ο Τσιρώνης αδυνατούσε να δει τα Τάγματα που του έδειχνε ο Πλαστήρας. 2) Η αναφερόμενη συνεννόηση του Πλαστήρα με το διοικητή των ΙΙΙ/4 και ΙΙ/22 Ταγμάτων, Ταγματάρχη Πρεμέτη, προϋπέθετε την μετακίνηση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στην περιοχή του Καγιαντιμπί — υπενθυμίζεται ότι ο διοικητής του 35ου Συντάγματος αναφέρει ότι ο Υπασπιστής του μετά από πολύωρη αναζήτηση συνάντησε τον Πλαστήρα στην περιοχή του Καγιαντιμπί. Κατόπιν τούτου προκύπτει το ερώτημα τι λόγους είχε ο Πλαστήρας να μετακινηθεί στην περιοχή του Καγιαντιμπί όταν ρητά είχε λάβει εντολή να εγκαταστήσει τη διοίκησή του επί του Καλετζίκ, που αποτελούσε το «σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ; Μήπως ο Πλαστήρας αδυνατούσε να κατανοήσει τις υποχρεώσεις που κατά τρόπο ρητό και κατηγορηματικό καθορίζονταν  στις εντολές που του ανατέθηκαν; 3) Η αναφορά του Ταγματάρχη Τσιρώνη ότι ο Πλαστήρας δυσφορούσε επειδή δεν μπορούσε να λάβει σαφείς πληροφορίες από το 35ο Σύνταγμα για την κατάσταση του είναι εξαιρετικά μειωτική για το διοικητή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Ασφαλώς ο Πλαστήρας δεν ενδιαφερόταν να μάθει την κατάσταση που επικρατούσε στο τμήμα του Υποτομέα Καλετζίκ που είχε μείνει υπό την ευθύνη του διοικητή του 35ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχη Παπαπαναγιώτου αλλά αυτή που επικρατούσε στη δυτικά του Μαύρου περιοχή και ειδικότερα στο πεδίο της μάχης του όρους Καλετζίκ. Τα ερωτήματα είναι εύλογα: α) Δικαιολογείται ένας Συνταγματάρχης μετά την παραμονή του επί ένα τετράωρο στο πεδίο της μάχης να επικαλείται άγνοια της επικρατούσας κατάστασης στην περιοχή ευθύνης του; β) Ο Πλαστήρας όταν ανήλθε στο Καλετζίκ για αναγνώριση των δυτικά του Μαύρου Βράχου Σημείων Στηρίγματος δεν μπόρεσε να αναγνωρίσει την επικρατούσα τακτική κατάσταση επί και προ της δεύτερης γραμμής αντιστάσεως του Καλετζίκ και χρειαζόταν τη βοήθεια του Αντισυνταγματάρχη Παπαπαναγιώτου; Ή μήπως η αναφερόμενη στην Έκθεσή του άνοδος του στο Καλετζίκ ουδέποτε έγινε; Άλλωστε από την Έκθεσή του προκύπτει ότι ανέβηκε στο Καλετζίκ και αποχώρησε από αυτό ως ένας ουδέτερος παρατηρητής και όχι ως ο υπεύθυνος διοικητής Συνταγματάρχης του Κ.Α. Καμελάρ.]

Πριν διακομιστεί ο Ταγματάρχης Τσιρώνης συναντήθηκε και πάλι με τον διοικητή του, Συνταγματάρχη Πλαστήρα, ο οποίος του είπε ότι η αντεπίθεση αναβλήθηκε για την επομένη, και στην ερώτηση του Τσιρώνη περί της αιτίας της αναβολής του είπε «περίπου μετ’ αγανακτήσεως —ξεύρω κι’ εγώ τι κάνουν αυτοί οι κύριοι;— εκδηλώσας τη δυσφορίαν του διά προσθήκης λέξεως περιφρονητικής. Προ παντός δε ο ατελής σύνδεσμος μετά της Μεραρχίας είχε προκαλέσει την αγανάκτησίν του.»[34] Πρόκειται περί μίας σημαντικής αναφοράς επειδή αποδεικνύει, όπως θα δείξουμε στα κείμενα που ακολουθούν, ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε αποφασίσει να μην εκτελέσει την αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ.

Από την κατάθεση του διοικητή της Πυροβολαρχίας της ΧΙΙΙα ΜΟΠ Λοχαγού ΠΒ Αναστασίου Τούντα στην Ανακριτική Επιτροπή του Στρατηγού Κ. Μαζαράκη Αινιάν

Ο Λοχαγός, την περίοδο των επιχειρήσεων, Αν. Τούντας ήταν ο διοικητής της Πυροβολαρχίας της ΧΙΙΙα ΜΟΠ που ανήλθε στο Κ.Α. Καμελάρ μαζί με το 1ο Τάγμα Ευζώνων περί τη 1230 ώρα της 13ης Αυγούστου. Ο αναφερόμενος Ταγματάρχης κλήθηκε για κατάθεση στην Ανακριτική Επιτροπή του Στρατηγού Κωνσταντίνου Μαζαράκη Αινιάν την 1η Ιουνίου 1923.

Αρχικά και πριν εξετάσουμε την ουσία της κατάθεσής του Ταγματάρχη Τούντα για τα γεγονότα της 13ης Αυγούστου θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα η πρώτη Πυροβολαρχία της ΧΙΙΙα ΜΟΠ που ανέβηκε στο Κ.Α. Καμελάρ ήταν αυτή υπό το Λοχαγό Βλαχάβα, η οποία με ένα Λόχο του 2ου Τάγματος Ευζώνων, του Ταγματάρχη Παλάντζα, τάχθηκε στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί. Δηλαδή στο άκρο δεξιό της γραμμής που κατέλαβε το Απόσπασμα Πλαστήρα και για την ακρίβεια εκτός του τομέα της IV Μεραρχίας. Η δεύτερη Πυροβολαρχία που έφθασε στο Κ.Α. Καμελάρ περί τη 1230 ώρα ήταν αυτή υπό το Λοχαγό Τούντα που τάχθηκε στο ύψωμα 1535 από το οποίο άρχισε να πλαγιοβάλει τις δυτικές αντηρίδες του Καλετζίκ και κατ’ επέκταση και το ενισχυμένο 127ο Τουρκικό Σύνταγμα που επετίθετο κατά του υψώματος 1687. Κατόπιν τούτων και σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα η μεν Πυροβολαρχία υπό το Λοχαγό Τούντα είχε ταχθεί στο αριστερό της παράταξης του Αποσπάσματος Πλαστήρα και εντός του τομέα της IV Μεραρχίας, η δε Πυροβολαρχία υπό το Λοχαγό Βλαχάβα στο δεξιό της παράταξης του Πλαστήρα, στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί και εκτός του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας. [Σημείωση: Το δεξιό και αριστερό μίας Μονάδας στη μάχη καθορίζεται με βάση το μέτωπο της Μονάδας προς τον εχθρό.]  Προς απόκτηση σχετικής αντίληψης για τα αναφερόμενα βλέπε τα σχεδιαγράμματα 9, 11 και 12, καθώς και τη φωτογραφία υπ’ αριθμό 17.

Τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, σχετικά με τις θέσεις που κατέλαβαν οι Πυροβολαρχίες της ΧΙΙΙα ΜΟΠ στο δεξιό της IV Μεραρχίας, ανατρέπονται από τα όσα κατέθεσε ο Ταγματάρχης Τούντας αναφερόμενος στα γεγονότα της κατάληψης του Καλετζίκ από τους Τούρκους το πρωί της 14ης Αυγούστου:

Την 7η περίπου ώρα της 14ης Αυγούστου«λόγω ανατροπής του 35ου Συν/τος το απόσπασμα (Πλαστήρα) ηναγκάσθη να συμπτύξη το αριστερόν του εις γραμμήν 800 περίπου μέτρα δυτικώς των αρχικών του θέσεων ως ατάκτως λόγω της επιδράσεως ην έσχε εκ της εν διαλύσει ανατροπής του 35ου Συν/τος. Περί την 15ην ώραν το δεξιόν του αποσπάσματος απαρτιζόμενον εξ’ ενός Τάγματος και Πυρ/χίας Τούντα συνεπτύχθη εν συνεχεία της γραμμής του αριστερού εν πλήρει τάξει.»

Σχόλια:

[1) Ο Ταγματάρχης Τούντας ευθέως και ρητώς αναφέρει ότι η Πυροβολαρχία του είχε ταχθεί στο δεξιό του Αποσπάσματος Πλαστήρα, δηλαδή στην περιοχή των βράχων του Καγιαντιμπί και όχι στο ύψωμα 1535. 2) Επομένως η αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ότι η Πυροβολαρχία Τούντα από τη θέση που είχε ταχθεί στο ύψωμα 1535 πλαγιόβαλε το Καλετζίκ δεν ισχύει. 3) Αφού η Πυροβολαρχία Τούντα δεν είχε ταχθεί στο ύψωμα 1535, μήπως σε αυτό είχε ταχθεί η Πυροβολαρχία Βλαχάβα; Άγνωστό. Η άποψή μου είναι ότι στο ύψωμα 1535 δεν είχε ταχθεί ούτε η Πυροβολαρχία Βλαχάβα. Αν υπήρχε μία Πυροβολαρχία ταγμένη στο ύψωμα 1535, ήτοι σε απόσταση 1000-1500 μέτρων από τις νοτιοδυτικές αντηρίδες του υψώματος 1687, το 127ο Τουρκικό Σύνταγμα ουδέποτε θα έφθανε στα συρματοπλέγματα του υψώματος 1687 και ούτε θα παρέμενε γαντζωμένο σε αυτά από το μεσημέρι της 13ης Αυγούστου μέχρι το πρωί της επομένης, δεχόμενο εκ των όπισθεν τα πυρά μίας Πυροβολαρχίας. 4) Η κατάθεση του Ταγματάρχη Τούντα αποτελεί ένα ακόμη στοιχείο, προερχόμενο «εκ των ένδον», που μειώνει την αξιοπιστία της Έκθεσης Πλαστήρα.]

Τα αναφερόμενα από τον Ταγματάρχη Τούντα στην κατάθεσή του για τη 13η και 14η Αυγούστου διευκρινίζουν μέσα  σε μία πρόταση και με εξαιρετική σαφήνεια τα αφορώντα τη δράση του Αποσπάσματος Πλαστήρα κατά τη 13η Αυγούστου:

«Το Απόσπασμα (Πλαστήρα) τεθέν εις την διάθεσιν της IV Μεραρχίας την πρωΐαν της 13ης Αυγούστου μέχρι της 9ης ώρας είχε καταλάβει θέσεις εις το δεξιόν της παρατάξεως της IV Μεραρχίας. Τας καταληφθείσας θέσεις του το Απόσπασμα ετήρησε μέχρι της 7ης ώρας της 14ης Αυγούστου υπό πίεσιν όχι πολύ σοβαράν.».

Σχόλια:

1. Το Απόσπασμα Πλαστήρα κατέλαβε θέσεις στο δεξιό της παράταξης της IV Μεραρχίας και όχι επί του Καλετζίκ. Αυτό το αναφέρει και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του.
2. Το Απόσπασμα Πλαστήρα διατήρησε τις θέσεις του υπό πίεση όχι πολύ σοβαρή. Είναι προφανές ότι αναφέρεται σε αγώνα τριβής. Ανταλλαγή πυρών μεταξύ των δύο αντιπάλων, ενίοτε σφοδρών. Η κύρια μάχη διεξαγόταν επί του Καλετζίκ και όχι στην περιοχή μεταξύ του υψώματος 1535 και των Βράχων του Καγιαντιμπί που είχε εγκαταστήσει ο Πλαστήρας το Απόσπασμά του. Σύμφωνα με τα αναφερόμενα στην Τουρκική ΔΙΣ οι 5η και 11η Τουρκικές Μεραρχίες εκτέλεσαν τέσσερις συντονισμένες επιθέσεις για την ολοκλήρωση της κατάληψης του Καλετζίκ κατά τη διάρκεια της 13ης Αυγούστου.
3. Βεβαιότατα αληθώς καταθέτει ο Ταγματάρχης Τούντας. Η κυρία επιθετική προσπάθεια της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας απέβλεπε στην άλωση του Καλετζίκ και για αυτό το λόγο η Μεραρχία είχε «ξεχάσει» το 70ο Σύνταγμα που «επετίθετο» κατά της παράταξης του Αποσπάσματος Πλαστήρα και η μόνη αναφορά που γίνεται στην Τουρκική ΔΙΣ περί των ενεργειών αυτού του Συντάγματος είναι ότι μέχρι το βράδυ αντάλλασσε πυρά με τις Ελληνικές δυνάμεις. Ότι δηλαδή καταθέτει και ο Τούντας.
4. Αλλά και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας τα ίδια περίπου αναφέρει στην Έκθεσή του: «Εκ του υψώματος Καραθανάση εξακολουθούν διαρρέοντα εχθρικά τμήματα προς την χαράδραν Ακ Ντερέ, τινά των οποίων εγκαθίσταντο προ του τομέως του 2ου Τάγματος (Παλάντζα δεξιά) και του 1ου Τάγματος Τσιρώνη (κέντρον) πιέζοντας ισχυρά τα Τάγματά μας και ιδία το δεξιόν».
5. Το πρωί της 14ης Αυγούστου επί του Καλετζίκ συνέχιζαν να βρίσκονται και να μάχονται οι δυνάμεις του 35ου Συντάγματος, οι οποίες είναι και αυτές που ανατράπηκαν. Είναι λογικό ότι αφού ο Τούντας βρισκόταν στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί δεν μπορούσε να γνωρίζει ότι επί του Καλετζίκ βρισκόταν και 3ος Λόχος Ευζώνων υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο.
6. Η κατάληψη του Καλετζίκ συμπαρέσυρε σε άτακτη ανατροπή και το αριστερό της παράταξης του Αποσπάσματος Πλαστήρα. Ο Τούντας εμμέσως πλην σαφώς επιβεβαιώνει ότι το Καλετζίκ αποτελούσε το ζωτικό έδαφος της IV Μεραρχίας και η ισχυροποίηση της άμυνάς του ήταν ζήτημα πολύ σοβαρότερης σημασίας από την κάλυψη της περιοχής δυτικά του υψώματος 1535, που βρισκόταν εκτός του τομέα ευθύνης της IV Μεραρχίας, ή την εκτέλεση κάποιας απροσδιόριστου σκοπού αντεπίθεσης δια του διακένου μετά των Ι και IV Μεραρχιών, που τελικά ουδέποτε εκτοξεύτηκε.

Από την Έκθεση Πεπραγμένων Πυροβολικού Κ.Α. Καμελάρ που συντάχθηκε από τον Υπολοχαγό ΠΒ Σπ. Ραυτόπουλο

Η Έκθεση του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου αποτελεί ένα σημαντικότατο τεκμήριο, μοναδικό για την αξία του επειδή προέρχεται από αυτόπτη παρατηρητή -και συμμετέχοντα- της μάχης που διεξήχθη στο Κ.Α. Καμελάρ και ειδικά τη μάχη που διεξήχθη επί του όρους Καλετζίκ. Οι πληροφορίες που περιέχονται στην Έκθεσή του δεν αναφέρονται μόνο στη δράση της Πυροβολαρχίας του, αλλά και στη δράση του Ι/35 Τάγματος, όπως και αυτής του Αποσπάσματος Πλαστήρα.

Όπως ήδη έχουμε περιγράψει στο άρθρο ΙΙα η «Μικτή Πυροβολαρχία» του Κ.Α. Καμελάρ εκ τεσσάρων πυροβόλων των 65 χλστ. υπό τον Υπολοχαγό Πυροβολικού Ραυτόπουλο ήταν ταγμένη στον αυχένα που σχηματιζόταν μεταξύ των υψωμάτων 1687 και Αλικαγιά. Σχετικά βλέπε το σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 11. Ο τομέας βολής της Πυροβολαρχίας άρχιζε από το ύψωμα Τοκλού Τεπέ και έφθανε μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί και ακόμη δεξιότερα.

Ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος από τη θέση τάξης της Πυροβολαρχίας του διέθετε ευρεία παρατήρηση προς το δεξιό (δυτικό) χαμηλό τμήμα του Κ.Α. Καμελάρ, που ξεκινούσε από το ύψωμα Τοκλού Τεπέ και έφθανε μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί, και ως εκ τούτου είδε και αναγνώρισε από πολύ νωρίς τις Τουρκικές δυνάμεις (της 11ης Μεραρχίας) που αναπτύσσονταν μεταξύ των υψωμάτων Τοκλού τεπέ και Καραθανάση και σε πυκνούς σχηματισμούς κατευθύνονταν κατά των νοτιοδυτικών αντηρίδων του υψώματος 1687 και δυτικότερα προς την κατεύθυνση του υψώματος 1535. Το ανωτέρω γεγονός το αναφέρει στην Έκθεσή του:

«Άμα τη εκδηλώσει της εξορμήσεως του εχθρικού πεζικού πάσα βολή αντιπυροβολικού εγκαταλήφθη απάσης της προσπαθείας της πυρ/χίας στραφείσας εναντίον του πεζικού του εχθρού, όπερ κατά μάζας αρκούντως πυκνάς εφέρετο εναντίον ημών και ιδία κατά του δεξιού αυτού, όπερ ηπείλη το μεταξύ IV και Ι Μεραρχιών κενόν.». Προφανώς στον ορίζοντα παρατηρήσεως του Ραυτόπουλου βρίσκονταν και οι δυνάμεις της 23ης Τουρκικής Μεραρχίας που από το ύψωμα Μπελέν τεπέ κατέρχονταν προς το Καγιαντιμπί.

Επίσης αναφέρει τα εξής:

Μετά την κατάληψη από τους Τούρκους της πρώτης αμυντικής γραμμής του Καλετζίκ και τη σύμπτυξη των Ελληνικών δυνάμεων στη δεύτερη, η βολή του Τουρκικού Πυροβολικού έγινε αραιότερη και μέχρι το μεσημέρι έβαλε με σκοπό την ενόχληση των αμυνομένων.

Μετά το μεσημέρι και λόγω του ότι ο εχθρός προσέγγισε ή κατέλαβε τις προκεχωρημένες γραμμές των αμυνομένων, οι πυροβολητές εξήγαγαν τα πυροβόλα από τα πυροβολεία προκειμένου να γίνει δυνατή η εκτέλεση βολής εναντίον των μάλλον προκεχωρημένων γραμμών του εχθρού.

Τη 14η ώρα ο Ραυτόπουλος έλαβε διαταγή από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα να είναι έτοιμος «να υποστηρίξη επιθετικήν ενέργειαν του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων (Συντ/ρχου Πλαστήρα), εις ό τακτικώς υπήχθη, εκ του δεξιού της ημετέρας παρατάξεως. Η επίθεσις όμως αυτή δεν έλαβε χώραν, τουναντίον δε μάλιστα καθ’ όσον το απόγευμα μέχρι της εσπέρας η πυρ/χία έβαλε κατά εχθρικών τμημάτων προχωρούντων εναντίον του ανωτέρω ρηθέντος συντάγματος, άτινα και κατόρθωσε να συγκρατήση επί του λόφου Κατσίμπαλη και της βαθείας χαράδρας της Ν.Δ. τούτου διερχομένης και καταλήγουσης εις Σινίρκιοϊ».[36] Προφανώς ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος αναφέρεται στην αντεπίθεση διά του διακένου μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών που σκεφτόταν να εκτελέσει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας, η οποία όπως αναφέρει δεν εκτελέστηκε.

Σχόλια – διαπιστώσεις:

• Ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος δεν επιβεβαιώνει τη διαπίστωση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα από την αναγνώριση που εκτέλεσε στο Καλετζίκ, ότι δηλαδή «ο εχθρός έβαλε σφοδρώς τας θέσεις δια πυρών Πυρ/κού».
• Ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος επιβεβαιώνει τη διαπίστωση του γράφοντος ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα είχε ταχθεί κάτω και δυτικά του Καλετζίκ, στα υψώματα αμέσως βόρεια της χαράδρας Ακ Ντερέ.
• Τα Τουρκικά τμήματα που ενεργούσαν από τη 14η ώρα και μετά κατά του Αποσπάσματος Πλαστήρα αναχαιτίστηκαν από τα πυρά της Πυροβολαρχίας του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου και συγκρατήθηκαν εντός της χαράδρας Ακ Ντερέ.
• Ουδεμία αναφορά κάνει περί ενίσχυσης της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ από δυνάμεις του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων.

Ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος βρισκόταν επί του δρομολογίου από το οποία ανέρχονταν στη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ, πρόσωπα, ενισχύσεις και εφόδια. Παρά ταύτα ουδεμία νύξη υπάρχει στην Έκθεσή του για τα εξής ζητήματα:

• Την άνοδο του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Καλετζίκ και αν ήρθε σε προσωπική επαφή μαζί του.
• Τη μαζική φυγή του 3ου Λόχου του Ι/35 Τάγματος.
• Την αντικατάσταση του 3ου Λόχου του Ι/35 Τάγματος από Ουλαμό Ευζώνων του Ταγματάρχη Τσιρώνη.
• Την εγκατάσταση του 3ου Λόχου Ευζώνων του Τάγματος Τσιρώνη στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα.
• Και τέλος ότι στο ύψωμα 1535 ήταν ταγμένη Πυροβολαρχία του Αποσπάσματος Πλαστήρα που προσέβαλε τα δυτικά πρανή του Καλετζίκ.

Η απουσία οποιασδήποτε αναφοράς  του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου στα παραπάνω σοβαρά ζητήματα  —που εκτυλίχτηκαν προ των οφθαλμών του και ήταν αδύνατο να διαφύγουν από την παρατήρησή του—  ασφαλώς και δεν σημαίνει ότι αυτά δεν συνέβησαν. Είναι πολλές όμως οι ενδείξεις που έχουν σωρευτεί και δείχνουν ότι ούτε ο Πλαστήρας, ούτε δυνάμεις του Αποσπάσματός του ανέβηκαν στο Καλετζίκ.[37]

Οι προβληματικές αναφορές του 7ου τόμου της ΔΙΣ/ΓΕΣ με τίτλο «Υποχωρητικοί Αγώνες των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού» στα αφορώντα τη συμμετοχή του Αποσπάσματος Πλαστήρα στη μάχη του Κ.Α. Καμελάρ

Στις σελίδες 67-68 του σχολιαζόμενου συγγράμματος αναφέρεται ότι η IV Μεραρχία είχε προ πολλού σχηματίσει την γνώμη ότι ενδεχομένη Τουρκική επίθεση κατά του μετώπου της θα στρεφόταν κατά του δεξιού της και σκόπευε να διαθέσει το Απόσπασμα Πλαστήρα εφ’ όσον της διετίθετο στο παραπάνω σημείο «προς απόφραξιν κυρίως του μεταξύ αυτής και της Ι Μεραρχίας υπάρχοντος κενού». Η εντός εισαγωγικών πρόταση έχει προστεθεί από το συγγραφέα και δεν υπάρχει στην Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας. Για την ακρίβεια των πραγμάτων στην Έκθεση Πεπραγμένων της Μεραρχίας αναφέρονται τα εξής: «Επειδή η Μεραρχία προ πολλού είχε μορφώσει την γνώμην ότι εν περιπτώσει εχθρικής επιθέσεως κατά του μετώπου της το κύριον σημείον της προσβολής θα ήταν αυτό το δεξιόν, εσκόπει να χρησιμοποιήσει του Απόσπασμα τούτο – εφ’ όσον ήθελε διατεθή εις αυτήν υπό του Α΄ Σ.Σ. – εις το σημείον αυτό.». Κατόπιν τούτου είναι προφανές ότι η φράση «προς απόφραξιν κυρίως του μεταξύ αυτής και της Ι Μεραρχίας υπάρχοντος κενού» προστέθηκε αυθαίρετα από το συγγραφέα του 7ου τόμου με σκοπό –κατά την άποψη- να δικαιολογηθεί η μη συμμόρφωση του Πλαστήρα με τις επιβαλλόμενες υποχρεώσεις του από τις αποστολές που του ανατέθηκαν από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία, και οι οποίες που προέβλεπαν ότι ο ίδιος μετά Τάγματος, της διοικήσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και Πυροβολαρχίας θα ανέλθει στο Καλετζίκ, παρά τη θέση διοικήσεως του Κ.Α. Καμελάρ. Με άλλα λόγια ο συγγραφέας του 7ου τόμου προλειαίνει το έδαφος ώστε οι μελετητές της μάχης του Κ.Α. Καμελάρ να αποδεχθούν ως ορθή και επιβαλλόμενη την απόφαση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να εγκαταστήσει το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα της ΧΙΙΙα ΜΟΠ στην περιοχή από το δεξιό της IV Μεραρχίας μέχρι και τους βράχους του Καγιαντιμπί, και να μην ενοσχύσει δι’ αυτών των τμημάτων την άμυνα του Καλετζίκ.

Η προσπάθεια του συγγραφέα του 7ου τόμου να καλύψει τις ενέργειες του Συνταγματάρχη Πλαστήρα αποκαλύπτεται και από το ότι ο ίδιος, στη σελίδα 52, αναφέρει ότι το Α΄ Σώμα Στρατού ζήτησε τη 12η Αυγούστου από το Β΄ Σώμα Στρατού να διατάξει την VII Μεραρχία να κινηθεί τις πρωινές ώρες της 13ης Αυγούστου –από το χωριό Εϋρέτ όπου βρισκόταν- και να συγκεντρωθεί στο δεξιό του τομέα της Ι Μεραρχίας, στην περιοχή Γκεϊσλάρ – Μπογιαλί. «Άμα τη αφίξει της εις τον χώρον τούτον (να είναι) έτοιμη να ενεργήση εις το μεταξύ Ι και IV Μεραρχιών διάκενο ερχομένη προς τούτο εις άμεσον συνεννόησιν μετά της Ι Μεραρχίας». Είναι προφανές ότι το Α΄ Σώμα Στρατού σχεδίαζε να χρησιμοποιήσει την VII Μεραρχία στο υπάρχον κενό μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών, πράγμα που ασφαλώς ήταν εν γνώσει της IV Μεραρχίας.

Σε κάθε περίπτωση, τα σχέδια και οι προθέσεις των διοικήσεων έχουν τη σημασία τους μέχρι την έναρξη των επιχειρήσεων. Από την έναρξη των επιχειρήσεων και στη συνέχεια, η μάχη διεξάγεται σύμφωνα με τις διαταγές που εκδίδονται από τις ανώτερες επιχειρησιακές διοικήσεις ώστε να αντιμετωπιστεί η διαρκώς μεταβαλλόμενη τακτική κατάσταση. Και στη συγκεκριμένη περίπτωση το πού, πώς και δια ποίων δυνάμεων έπρεπε να ενεργήσει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας καθοριζόταν ρητώς στην έγγραφη διαταγή που έλαβε από το Α΄ Σώμα Στρατού τη 0805 ώρα της 13ης Αυγούστου, το κείμενο της οποίας όμως ο συγγραφέας του 7ου τόμου παραλείπει να αναφέρει. Το κείμενο της διαταγής υπάρχει όμως στην Έκθεση Πλαστήρα.

Στη σελίδα 69 του 7ου τόμου σημειώνεται ότι το πρωί της 13ης Αυγούστου η IV Μεραρχία δια του Επιτελάρχη της ανέφερε στο Α΄ Σώμα Στρατού την τακτική κατάσταση και ζήτησε να της διατεθεί το Απόσπασμα Πλαστήρα προς ενίσχυση του δεξιού της και «την εξασφάλισιν του υπάρχοντος μεταξύ αυτής και της Ι Μεραρχίας κενού».

Η φράση όμως περί της εξασφάλισης «του υπάρχοντος μεταξύ αυτής και της Ι Μεραρχίας κενού» δεν υπήρχε στο αίτημα της Μεραρχίας, όπως προκύπτει από την Έκθεσή Πεπραγμένων της που συντάχθηκε από τον διοικητή της Υποστράτηγο Δημαρά και η οποία αναφέρει ότι «λίαν πρωί …η Μεραρχία δια του επιτελάρχου αυτής … ητήσατο όπως διατεθή εις αυτήν το Απόσπασμα Πλαστήρα προς ενίσχυσιν του δεξιού της, εις ό … η επέμβασις έδει να είναι άμεσος και κεραυνοβόλος.». Αλλά και στην Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας, που συντάχθηκε από τον Επιτελάρχη της Ταγματάρχη Γ. Τσολάκογλου, αναφέρεται ότι «την 6ην ώραν δια του Επιτελάρχου της Μεραρχίας … ητήσατο την ενίσχυσιν του Υποτομέως Καλετζίκ και ιδία Κ.Α. Καμελάρ δια των εις Έρικμαν δυνάμεων Αποσπάσματος Πλαστήρα, η επέμβασις των οποίων επεβάλετο ταχεία και κεραυνοβόλος.». Είναι πρόδηλο ότι η αίτηση που υποβλήθηκε από τον Επιτελάρχη της IV Μεραρχίας στο Α΄ Σώμα Στρατού για τη διάθεση του Αποσπάσματος Πλαστήρα αποσκοπούσε αποκλειστικά στην ενίσχυση του Κ.Α. Καμελάρ και ειδικά στην ισχυροποίηση της άμυνας του Καλετζίκ που αποτελούσε το σημαντικότερο εδαφικό έρεισμα του εν λόγω Κ.Α.. Κατόπιν τούτων, είναι εύλογο ότι και η ακόλουθη εντολή που δόθηκε από τον διοικητή του Α΄ Σώματος Στρατού στον Συνταγματάρχη Πλαστήρα ικανοποιούσε το αναφερόμενο αίτημα της IV Μεραρχίας:

«IV Μεραρχίαν. Απόσπασμα ΧΙΙΙης. Τάγμα και Πυρ/χία Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας μετά Διοικήσεως αποσπάσματος να κινηθή προς θέσεις εφεδρείας υποτομέως Καλετζίκ όθεν ενεργήσωσιν υπό διαταγάς IV Μεραρχίας. Εν περιπτώσει απολύτου ανάγκης Διοικητής αποσπάσματος δύναται χρησιμοποιήσει και υπόλοιπον αποσπάσματός του. Ώρα 8η. Α΄ Σ. Στρατού. Τρικούπης»

Κατόπιν τούτων είναι προφανές ότι η πρόταση περί «της εξασφάλισης του υπάρχοντος μεταξύ αυτής και της Ι Μεραρχίας κενού» τοποθετήθηκε εμβόλιμα από τον συγγραφέα του 7ου τόμου με σκοπό να προσφέρει κάλυψη στον Συνταγματάρχη Πλαστήρα για την εγκατάσταση του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα από το άκρο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ, μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί και όχι επί του Καλετζίκ, όπως ρητώς καθοριζόταν στην εντολή που του δόθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού.

Στη σελίδα 69 του τόμου αναφέρονται τα εξής: α) Το πρωί της 13ης Αυγούστου η IV Μεραρχία, δια του Επιτελάρχη της, ζήτησε από το Α΄ Σώμα Στρατού να της διατεθεί το Απόσπασμα Πλαστήρα. Αυτό συνέβη «λίαν πρωί» κατά τον διοικητή της Μεραρχίας, ή την 6η ώρα κατά τον Επιτελάρχη της. β) Ο Σωματάρχης ενέκρινε τη διάθεση και έδωσε εντολή στον Συνταγματάρχη Πλαστήρα, που «παρευρισκόταν» στο Στρατηγείο του Σώματος την ώρα εκείνη, να τεθεί επικεφαλής Τάγματος και Πυροβολαρχίας του Αποσπάσματός του και να κινηθεί προς τον Υποτομέα Καλετζίκ. γ) Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας διέταξε τηλεφωνικά να κινηθούν προς τον Υποτομέα Καλετζίκ το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων και μία Πυροβολαρχία, ο ίδιος δε έσπευσε να προπορευθεί έφιππος προς τον Υποτομέα Καλετζίκ προς αναγνώριση της τακτικής κατάστασης. Είναι προφανές ότι ο συγγραφέας του 7ου τόμου υιοθετεί τα αναφερόμενα στις Εκθέσεις Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας περί της παρουσίας του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Στρατηγείο του Α΄ Σώματος Στρατού την 6η πρωινή ώρα.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όμως στην Έκθεση Πεπραγμένων του ουδέν αναφέρει περί της παρουσίας του στο Στρατηγείο του Α΄ Σώματος Στρατού το πρωί της 13ης Αυγούστου και επομένως δεν επιβεβαιώνει τα αναφερόμενα περί του ζητήματος τούτου στις Εκθέσεις Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας και στη σελίδα 69 του 7ου τόμου της ΔΙΣ/ΓΕΣ. Όλως αντιθέτως στην Έκθεσή του αναφέρει ότι «… διετάχθη συναγερμός του αποσπάσματος όπερ την 8η ώρα ήτο έτοιμον προς εκκίνησιν, εν αναμονή διαταγών …».  Είναι πρόδηλο από αυτή την αναφορά ότι μέχρι την 8η ώρα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν είχε λάβει εισέτι καμία διαταγή από το Α΄ Σώμα Στρατού υπό τις διαταγές του οποίου τελούσε. Υπόψη ότι ο συγγραφέας του 7ου τόμου χρησιμοποιεί ως τεκμήριο της συγγραφής του την Έκθεση Πλαστήρα.

Ο συγγραφέας του 7ου τόμου δεν προσδιορίζει την ώρα που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας παρέλαβε τη διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού και κυρίως παραλείπει να αναφέρει το ακριβές κείμενο της εν λόγω διαταγής. Η παράλειψη αυτή, ακόμη και στην περίπτωση που δεν είναι σκόπιμη, είναι σημαντική. Η αναφερόμενη στη σελίδα 69 ως η προφορική εντολή που δόθηκε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα από το Α΄ Σώμα Στρατού, ήτοι «να τεθή επικεφαλής ενός Τάγματος του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και μιας Πυροβολαρχίας της ΧΙΙΙα ΜΟΠ, κινούμενος αμέσως εκ της περιοχής Έρικμαν – Τσακιρσάζ προς τον Υποτομέα Καλετζίκ», επέτρεπε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα να εγκαταστήσει την δύναμή του σε οποιοδήποτε σημείο του Υποτομέα Καλετζίκ ήθελε, ακόμη και στο άκρο δεξιό, όπως και τελικά έπραξε. Η έγγραφή όμως διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού που δόθηκε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα καθόριζε ρητά ότι «Τάγμα και Πυρ/χία Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας μετά Διοικήσεως αποσπάσματος να κινηθή προς θέσεις εφεδρείας υποτομέως Καλετζίκ». Είναι πρόδηλο ότι η διαταγή αυτή επέβαλε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα να ανεβάσει ένα Τάγμα του, το Σταθμό Διοικήσεώς του και μία Πυροβολαρχία στο όρος Καλετζίκ. Πράγμα όμως που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν έκανε όπως ο ίδιος πολύ καθαρά αναφέρει στην Έκθεσή του.

Στη σελίδα 71 του 7ου τόμου, ο συγγραφέας  αναφέρει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έφθασε στο άκρο δεξιό της IV Μεραρχίας τη 10η ώρα. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν αναφέρει στην Έκθεσή του ώρα άφιξης στο δεξιό της IV Μεραρχίας. Δεδομένου ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εκκίνησε από το χωριό Έρικμαν τη 0810 ώρα, ένας λογικός χρόνος για να ανέλθει μία ομάδα ιππέων από το χωριό Έρικμαν στο δεξιό της IV Μεραρχίας, μία απόσταση μήκους 5 περίπου χιλιομέτρων θα ήταν λιγότερο από μία ώρα. Κατά την άποψη του γράφοντος ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας πρέπει να έφθασε στο δεξιό της  IV Μεραρχίας περί την 9η ώρα.

Στη σελίδα 71 του 7ου τόμου ο συγγραφέας  συμφωνεί με τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα περί της εγκατάστασης Λόχου Ευζώνων του ΙΙ/42 Τάγματος, όχι όμως και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα, 1.000 μέτρα ανατολικά του Καγιαντιμπί, ενώ ουδέν αναφέρει περί της εγκατάστασης ενός ακόμη Λόχου Ευζώνων του ιδίου Τάγματος περί το ύψωμα 1535.

Η διαταγή επιχειρήσεων που δόθηκε από την IV Μεραρχία στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα παρατίθεται στη σελίδα 70 του 7ου τόμου της ΔΙΣ. Δηλαδή «αρκετά νωρίτερα» (δύο σχεδόν σελίδες) από τα αναφερόμενα στη σελίδα 71 για τις ενέργειες του Αποσπάσματος Πλαστήρα στο Κ.Α. Καμελάρ. Κατόπιν τούτου και σε συνδυασμό με την παράλειψη παρουσίασης του κειμένου της διαταγής που δόθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού στον Συνταγματάρχη Πλαστήρα, είναι πολύ δύσκολο σε ένα μη σχετικό με τα στρατιωτικά ζητήματα ή μη υποψιασμένο αναγνώστη να αντιληφθεί ότι η εγκατάσταση του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων από το άκρο δεξιό της IV Μεραρχίας μέχρι και τους Βράχους του Καγιαντιμπί αποτελούσε παραβίαση των εντολών που ανατέθηκαν στον Συνταγματάρχη Πλαστήρα από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία. Άλλωστε ο συγγραφέας του 7ου τόμου έχει προϊδεάσει τον κάθε αναγνώστη ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα διατέθηκε στην IV Μεραρχία για την απόφραξη του υπάρχοντος κενού μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών. Κατόπιν τούτων, δεν είναι περίεργο ότι όλοι όσοι μέχρι σήμερα ασχολήθηκαν με την προβληματική δράση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα κατά την τελευταία δραματική περίοδο της εκστρατείας επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους αποκλειστικά και μόνο στη μη εκτέλεση από τον Συνταγματάρχη Πλαστήρα της διαταχθείσας αντεπίθεσης για την ανακατάληψη των απολεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ και όχι στο ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν ενίσχυσε την άμυνα του Καλετζίκ δια του Αποσπάσματός του και κυρίως δια της επί τόπου προσωπικής παρουσίας του, όπως είχε διαταχθεί από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία.

Σε κάθε περίπτωση, ο συγγραφέας του 7ου τόμου, παρ’ όλο που είναι εν γνώσει των εντολών που ανατέθηκαν στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα, αποφεύγει να κάνει έστω και ένα λακωνικό σχόλιο για το ότι οι αποφάσεις και οι ενέργειες του Συνταγματάρχη Πλαστήρα δεν ήταν σύμφωνες με τις εντολές που έλαβε.

Στη σελίδα 72 αναφέρεται ότι κατά την αναγνώριση που εκτέλεσε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στο Καλετζίκ αντιλήφθηκε ότι τα τμήματα του 35ου Συντάγματος «είχαν εγκαταλείψει τας εις το άκρον δεξιόν της τοποθεσίας θέσεις των και εσχημάτισεν την γνώμην ότι το ηθικόν των ήταν καταπεπτωκός … και ένεκα τούτου διέταξε το ΙΙ/42 Τάγμα να διαθέση έναν λόχον μετά διμοιρίαν πολυβόλων προς κατάληψιν των σημείων τούτων.». Είναι απολύτως προφανές για όσους έχουν παρακολουθήσει την μέχρι τώρα παρουσίαση της Έκθεσης Πλαστήρα ότι ο συντάκτης του 7ου τόμου της ΔΙΣ συγχέει τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ουδεμία εντολή έδωσε για εγκατάσταση Λόχου Ευζώνων του ΙΙ/42 Τάγματος στο άκρο δεξιό της τοποθεσίας, αλλά η εν λόγω εγκατάσταση έγινε εξ ιδίας πρωτοβουλίας του διοικητή του αναφερόμενου Τάγματος.

Στη σελίδα 69 του 7ου τόμου αναφέρεται ότι η IV Μεραρχία «διέταξεν το παρά τα ερείπια του χωριού Κισλατζίκ σταθμεύον ΙΙ/11 Τάγμα (Ταγματάρχου Κόκκινου Μιχαήλ) αχθή δια συντόνου πορείας εις Σ.Δ. υποτομέως Καλετζίκ.». Επίσης στη σελίδα 70 αναφέρεται ότι «ούτω αι τασσόμεναι υπό τα διαταγάς του Συνταγματάρχου Πλαστήρα δυνάμεις ήσαν, … το ΙΙ/11 Τάγμα…». Περί το τέλος της σελίδας 72 αναφέρεται ότι η IV Μεραρχία διέθεσε υπό τις διαταγές του Πλαστήρα μία Διλοχία του ΙΙ/11 Τάγματος και αμέσως στην επομένη παράγραφο σημειώνει ότι «το επί του Καμελάρ Ι/35 Τάγμα ενισχυθέν τέλος υπό του ΙΙ/11 Τάγματος (μείον Διλοχίας) εμάχετο απεγνωσμένως …». Οι αντιφάσεις είναι προφανείς. Η Μεραρχία διέταξε να ανέλθει στον Υποτομέα Καλετζίκ το ΙΙ/11 Τάγμα, ο Πλαστήρας αναφέρεται σε Διλοχία του ΙΙ/11 Τάγματος και ο συγγραφέας του 7ου τόμου στο ΙΙ/11 Τάγμα (μείον Διλοχία).

Τέλος, σοβαρά προβλήματα παρουσιάζει το σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμόν 12 του 7ου τόμου. Το εν λόγω σχεδιάγραμμα έχει συνταχθεί με βάση το σωζόμενο σχεδιάγραμμα του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας που τηρείται στο αρχείο της ΔΙΣ/ΓΕΣ, όπως μπορεί να διαπιστώσει κάποιος στο παρακάτω σχεδιάγραμμα 13.

Η γραμμή που κατέλαβαν οι Τούρκοι κατά την πρώτη φάση της επίθεσής τους σημειώνεται στο ύψωμα Ανώνυμο, το οποίο βρισκόταν εκτός της γραμμής άμυνας, και τον Μαύρο Βράχο. Τούτο ίσως είναι αποτέλεσμα της μη σημείωσης της θέσης του υψώματος 1740, το οποίο αντιστοιχεί στο ύψωμα Ποϊραλικαγιά, ή ύψωμα 1710 στα σχεδιαγράμματά μας.

Σχεδιάγραμμα 13. Στα αριστερά παρουσιάζεται τμήμα του σωζόμενου σχεδιαγράμματος του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας στο οποίο φαίνονται τα κύρια εδαφικά σημεία του Κ.Α. Καμελάρ, οι αμυντικές οργανώσεις, τα παρατηρητήρια και η θέση του Σταθμού Διοικήσεως του Ι/35 Τάγματος στο ύψωμα 1685, το οποίο ταυτίζεται με το ύψωμα Αλικαγιά. Το ύψωμα 1740 είναι το ύψωμα Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710). Βόρεια του Ποϊραλικαγιά διακρίνονται τα υψώματα 1687 και 1676 τα οποία σημειώνονται με κλειστή καμπύλη με υψόμετρο 1700 μ.. Δεξιά παρουσιάζεται τμήμα του σχεδιαγράμματος υπ’ αριθμό 12 του 7ου τόμου της ΔΙΣ/ΓΕΣ, το οποίο ενώ αποτελεί αντιγραφή του αριστερού σχεδιαγράμματος δεν σημειώνει το ύψωμα 1740, ενώ το ύψωμα 1687 το σημειώνει ως 1310. Είναι προφανές ότι στο σχεδιάγραμμα 12 δεν σημειώνονται οι θέσεις των δυνάμεων του Αποσπάσματος Πλαστήρα σύμφωνα με τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα. Επίσης δεν σημειώνεται σωστά η κατάληψη της πρώτης αμυντικής γραμμής του Καλετζίκ από την 5η Τουρκική Μεραρχία. Το ύψωμα «Ανώνυμον» αντιστοιχεί στο Τοκλού τεπέ, το οποίο όμως δεν περιλαμβανόταν στην Ελληνική αμυντική τοποθεσία.

Η θέση του Ι/35 Τάγματος στο σχεδιάγραμμα 12 σημειώνεται περί το ύψωμα 1685, δηλαδή πίσω από τη γραμμή μάχης, μολονότι σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα αυτό θα συνεχίσει να βρίσκεται στη γραμμή μάχης του Καλετζίκ μέχρι το πρωί της 14ης Αυγούστου. Αλλά και στη σελίδα 72 του 7ου τόμου φέρεται να μάχεται «απεγνωσμένως, καίτοι αι απώλειαί του ηυξάνοντο συνεχώς».

Το ΙΙ/42 Τάγμα που σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα και το κείμενο του 7ου τόμου είχε εγκατασταθεί από το ύψωμα 1535 μέχρι και τους Βράχους του Καγιαντιμπί, στο σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμόν 12 σημειώνεται σε δύο θέσεις επί του Καλετζίκ. Στη μία περί το ύψωμα 1310 (1687) και την άλλη λίγο βορειοδυτικά.

Από το σχεδιάγραμμα απουσιάζουν επίσης οι θέσεις που είχαν ταχθεί οι Πυροβολαρχίες της ΧΙΙΙα ΜΟΠ.

Στο σχεδιάγραμμα 12 σημειώνεται επίσης λίγο πίσω από το ύψωμα 1310 το Ι/48 Τάγμα. Προφανώς πρόκειται περί λάθους και μάλλον εννοείται το Ι/42 Τάγμα. Το πού ακριβώς βρισκόταν το Ι/42 Τάγμα το έχουμε προσδιορίσει στην ανάλυσή μας, σε συνδυασμό με τις αντιφάσεις που υπάρχουν μεταξύ της Έκθεσης Πλαστήρα και της κατάθεσης του διοικητή του Ι/42 Τάγματος, Ταγματάρχη Τσιρώνη στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α..

Απουσιάζει από το σχεδιάγραμμα 12 το ΙΙ/11 Τάγμα, μολονότι στη σελίδα 72 του κειμένου αναφέρεται ότι αυτό είχε εισέλθει στη μάχη.

Ανακεφαλαίωση των παρουσιασθέντων γεγονότων – ζητημάτων για το διάστημα από τη 10η μέχρι τη 16η ώρα

Η επικρατούσα τακτική κατάσταση τη 10η ώρα στο δεξιό της IV Μεραρχίας και στο κενό μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών

Η κύρια προσπάθεια της Τουρκικής επίθεσης εκδηλώθηκε κατά του Κ.Α. Καμελάρ της IV Μεραρχίας, και του υφιστάμενου κενού μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών, όπου εναντίον δύο Ελληνικών Ταγμάτων επιτέθηκαν τρεις Τουρκικές Μεραρχίες Πεζικού υποστηριζόμενες από 82 πυροβόλα. Βλέπε σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 8.

Ο κύριος αντικειμενικός σκοπός της Τουρκικής επίθεσης στον τομέα της IV Μεραρχίας ήταν η κατάληψη του όρους Καλετζίκ και προς τον σκοπό αυτό συνέκλιναν οι προσπάθειες των 5ης και 11ης Μεραρχιών. Η άλωση του Καλετζίκ θα οδηγούσε στην πλήρη κατάρρευση της αμυντικής τοποθεσίας της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ.

Η 5η Τουρκική Μεραρχία είχε καταλάβει από πολύ νωρίς την πρώτη αμυντική γραμμή του Κ.Α. Καμελάρ, αλλά την 8η ώρα αναχαιτίστηκε από Ι/35 Τάγμα Πεζικού στη γραμμή υψωμάτων 1687 και 1675.

Η επίθεση της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας άρχισε την 9η ώρα με την κυρία της προσπάθεια να κατευθύνεται προς τις νοτιοδυτικές αντηρίδες του υψώματος 1687. Η επίθεση της Μεραρχίας εξελίχθηκε με μεγάλη βραδύτητα λόγω της σφοδρής αντίδρασης των αμυνομένων. Τη 10η ώρα οι αιχμές της 11ης Μεραρχίας είχαν φθάσει στο ύψος του υψώματος Τοκλού τεπέ. Η δευτερεύουσα προσπάθεια της 11ης Μεραρχίας κατευθύνθηκε προς τη γενική κατεύθυνση του υψώματος 1535

Τη 10η ώρα ουδεμία ενίσχυση είχε φθάσει ακόμη στο Καλετζίκ και ο αγώνας συνέχιζε να διεξάγεται από τους μαχητές του Ι/35 Τάγματος που είχαν απολέσει το διοικητή τους, τρεις Λοχαγούς και μεγάλο αριθμό αξιωματικών και οπλιτών.

Η διεξαγωγή της μάχης στο Κ.Α. Καμελάρ από 10η – 16η ώρα σύμφωνα με την Τουρκική ΔΙΣ

Το ενισχυμένο 127ο Τουρκικό Σύνταγμα Πεζικού της 11ης Μεραρχίας προωθούμενο βραδέως λόγω της αντίδρασης των αμυνομένων, κατόρθωσε να λάβει στενή επαφή με τις αμυνόμενες Ελληνικές δυνάμεις στο ύψωμα 1687 περί την 14η ώρα. Τη 1430 ώρα επιτέθηκε και δια εφόδου κατέλαβε τα χαρακώματα της πρώτης γραμμής του υψώματος 1687. Οι δυνάμεις της 5ης Μεραρχίας που είχαν καταλάβει τα υψώματα Ποϊραλικαγιά και Κιουτσούκ τεπέ αδράνησαν και δεν συμμετείχαν στην επίθεση.

Οι Ελληνικές δυνάμεις αντεπιτέθηκαν και ανακατέλαβαν τα χαρακώματα. Το 127ο Σύνταγμα μετά βίας συγκρατήθηκε σε απόσταση 100-150 μέτρων προ των Ελληνικών χαρακωμάτων.

Στην Έκθεση Πλαστήρα ουδεμία αναφορά γίνεται περί αυτής της Τουρκικής επίθεσης.

Το 70ο Σύνταγμα στο οποίο είχε ανατεθεί η δευτερεύουσα προσπάθεια της 11ης Μεραρχίας φέρεται από την Τουρκική ΔΙΣ ότι κατέλαβε το ύψωμα 1535. Για λόγους που αναφέρονται στο κείμενο αυτό δεν είναι σωστό. Ο διοικητής της Πυροβολαρχίας Κ.Α. Καμελάρ αναφέρει ότι δια των πυρών της Πυροβολαρχίας του οι Τουρκικές δυνάμεις καθηλώθηκαν εντός της χαράδρας Ακ Ντερέ. Η Τουρκική ΔΙΣ ουδεμία άλλη αναφορά κάνει στο 70ο Σύνταγμα εκτός από το ότι αυτό καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας και της νύκτας αντάλλασσε πυρά με τις απέναντί του Ελληνικές δυνάμεις.

Από την Τουρκική ΔΙΣ προκύπτει αδιαμφισβήτητα ότι η κυρία της προσπάθεια των 5ης και 11ης Μεραρχιών απέβλεπε στην ολοκλήρωση της κατάληψης του Καλετζίκ.

Η διεξαγωγή της μάχης στο Κ.Α. Καμελάρ από τη 10η μέχρι τη 16η ώρα της 13ης Αυγούστου  με βάση την Έκθεση Πλαστήρα

Τη 0805 ώρα της 13ης Αυγούστου 1922 το Απόσπασμα Πλαστήρα έλαβε διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού δια της οποίας διατασσόταν μετά Τάγματος, Πυροβολαρχίας και της διοίκησης του Αποσπάσματος να κινηθεί προς τις θέσεις εφεδρείας του υποτομέα Καλετζίκ, από όπου να ενεργήσει με βάση τις διαταγές της IV Μεραρχίας.

Τη 0810 ώρα το 2ο Τάγμα Ευζώνων (Παλάντζα) και μία Πυροβολαρχία της ΧΙΙΙα ΜΟΠ (Βλαχάβα) τέθηκαν σε κίνηση για να ανέλθουν στο Κ.Α. Καμελάρ.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας προηγήθηκε του 2ου Τάγματος Ευζώνων προς αναγνώριση της τακτικής κατάστασης. Φθάνοντας στο δεξιό της Μεραρχίας, διαπίστωσε ότι μία Τουρκική δύναμη 500 ανδρών διέρρεε από το ύψωμα Καραθανάση προς τη χαράδρα Ακ Ντερέ με σκοπό να πλευροκοπήσει το δεξιό της IV Μεραρχίας. Κατόπιν τούτου αποφάσισε να εγκαταστήσει ένα Λόχο Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα εγγύς των Βράχων του Καγιαντιμπί. Ειδοποίησε επίσης να ανέλθουν στην τοποθεσία το 1ο Τάγμα Ευζώνων (Τσιρώνη) και η Πυροβολαρχία Τούντα προτιθέμενος να εκτελέσει αντεπίθεση δια του κενού μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών.

Περί τη 10η ώρα ο Πλαστήρας έλαβε διαταγή επιχειρήσεων από την IV Μεραρχία η οποία επαναλάμβανε την εντολή που του είχε δοθεί από το Α΄ Σώμα Στρατού και προσέτι τον διέτασσε να αναλάβει τη διοίκηση όλων των δυτικά του Μαύρου Βράχου δυνάμεων και να ενεργήσει δραστήρια για την ανακατάληψη των απολεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ.

Η απόφαση του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας να αναθέσουν προσωπικά στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα τη διεύθυνση της μάχης που διεξαγόταν στο Καλετζίκ και να ενισχύσουν την άμυνα του υψώματος με δύο Τάγματα και μία Πυροβολαρχία αποσκοπούσε στη διατήρηση του Καλετζίκ υπό την κατοχή των Ελληνικών όπλων αντί πάσης θυσίας. Το Καλετζίκ είχε κρίσιμη σημασία για την ακεραιότητα της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ και για αυτό το λόγο η ευθύνη της άμυνας του υψώματος ανατέθηκε σε έναν έμπειρο Συνταγματάρχη στον οποίο δόθηκαν και σημαντικές δυνάμεις για να μπορέσει να εκτελέσει την εντολή του.

Τη 1030 ώρα έφθασε στο δεξιό Κ.Α. Καμελάρ το 2ο Τάγμα Ευζώνων και ένας Λόχος του με την Πυροβολαρχία Βλαχάβα εγκαταστάθηκαν στις θέσεις που είχε καθορίσει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας, ενώ ένας ακόμη Λόχος με πολυβόλα εγκαταστάθηκε περί την περιοχή του υψώματος 1535. Το υπόλοιπο του 2ου Τάγματος Ευζώνων τηρήθηκε εφεδρεία.

Είναι προφανές ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εξετέλεσε τις εντολές που του ανατέθηκαν από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία, οι οποίες απέβλεπαν στην άμεση ενίσχυση της άμυνας του Καλετζίκ. Ο Πλαστήρας κατά την γνώμη του γράφοντος δεν εκτέλεσε την εντολή του είτε επειδή θέλησε να προστατεύσει τις δυνάμεις του από τη φθορά της άγριας μάχης που έβλεπε ότι διεξαγόταν στο Καλετζίκ, είτε επειδή βρισκόταν σε αδυναμία να αντιληφθεί τις υποχρεώσεις που του επέβαλε η εντολή του. Την κρίσιμη σημασία του Καλετζίκ για την ακεραιότητα της τοποθεσίας της εξέχουσας τη γνώριζε και την αναφέρει στην Έκθεσή του.

Στον ίδιο χρόνο ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ανέβηκε στο Καλετζίκ προς αναγνώριση της επικρατούσας τακτικής κατάστασης και για να ενημερωθεί από το διοικητή του 35ου Συντάγματος. Από αυτά που αναφέρει στην Έκθεσή του ως διαπιστώσεις της «αναγνώρισης» που εκτέλεσε, αυτή που έχει σημασία είναι η αναφορά του στο ηθικό των αμυνομένων, που το χαρακτηρίζει «λίαν καταπεπτωκός».  Η διαπίστωση αυτή που του επέβαλε να ενεργήσει αμέσως για την αντικατάσταση του Ι/35 Τάγματος από ένα ανέπαφο δικό Τάγμα, αλλά και να λάβει και άλλα σοβαρά μέτρα για την ενίσχυση της άμυνας του Καλετζίκ, που αποτελούσε άλλωστε επιβαλλόμενη υποχρέωση από την εντολή που του ανατέθηκε, κρίνεται από το γράφοντα ως κακόβουλη για τους μαχητές του Ι/35 Τάγματος, οι οποίοι μολονότι είχαν χάσει τους ηγήτορές τους και είχαν υποστεί τρομακτικές απώλειες από το σφοδρό καταπελτισμό του Τουρκικού Πυροβολικού, μπόρεσαν να κρατηθούν στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ και να συνεχίσουν τη μάχη.

Από την αναγνώριση που εκτέλεσε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας κανένα θετικό αποτέλεσμα δεν προέκυψε για την άμυνα του Καλετζίκ. Όχι μόνο δεν αποφασίζει να αντικαταστήσει αμέσως το Ι/35 Τάγμα, αλλά ούτε ως πρόθεση δεν αναφέρει την ανάγκη ενίσχυσης του Τάγματος. Ο Πλαστήρας στην περίπτωση του Καλετζίκ συμπεριφέρεται εντελώς αντίθετα (αν όχι αδιάφορα) σε σχέση από αυτά που αποφάσισε και διέταξε για την κάλυψη του δεξιού της IV Μεραρχίας. Ακόμη δεν αναφέρει στην Έκθεσή του αν συναντήθηκε με τον τραυματία Λοχαγό Ανδρεάδη που είχε αναλάβει τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος, τις διαταγές που του έδωσε και αν έλαβε μέτρα για την αποκατάσταση συνδέσμου με τα τμήματα του Ι/35 Τάγματος. Από την αναγνώρισή του απουσιάζουν οι εχθρικές δυνάμεις που είχαν καθηλωθεί στα υψώματα Ποϊραλικαγιά και Κιουτσούκ τεπέ, αλλά και οι εχθρικές δυνάμεις που αναπτυσσόταν δυτικά του υψώματος Τοκλού τεπέ για να επιτεθούν προς το Καλετζίκ. Ο εχθρός, ο έτερος των συμβαλλομένων στη μάχη του Καλετζίκ, θα συνεχίσει να παραμένει απών από την Έκθεση Πλαστήρα μέχρι το τέλος της μάχης. Ο Πλαστήρας ανέβηκε και αποχώρησε από το Καλετζίκ ως απλός επισκέπτης παρατηρητής και όχι ως ο υπεύθυνος Συνταγματάρχης διοικητής της άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει ότι κατόπιν αιτήσεώς του αποστέλλεται από τη Μεραρχία μία «Διλοχία» του ΙΙ/11 Τάγματος Πεζικού υπό το Λοχαγό Κόκκινο. Η αναφορά αυτή είναι λάθος διότι η IV Μεραρχία διέταξε να ανέλθει στο Καλετζίκ το 2ο Τάγμα του 11ου Συντάγματος υπό τον Ταγματάρχη και όχι Λοχαγό, Μ. Κόκκινο. Επιπλέον η αναφορά είναι αόριστη για τους λόγους που αναφέρουμε στο κείμενο. Τελικά το ΙΙ/11 Τάγμα εισήλθε στα χαρακώματα του Καλετζίκ τη 12η ώρα.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εγκατέστησε το Σταθμό Διοικήσεως του στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ και όχι επί του Καλετζίκ όπως του καθοριζόταν στην εντολή που του ανατέθηκε.

Περί τη 12η μεσημβρινή ώρα έφθασε στην τοποθεσία το 1ο Τάγμα Ευζώνων, υπό τον Ταγματάρχη Τσιρώνη, και η δεύτερη Πυροβολαρχία της ΧΙΙΙα ΜΟΠ υπό το Λοχαγό Τούντα. Κατόπιν διαταγής του Πλαστήρα ο Ταγματάρχης Τσιρώνης αντικατέστησε με ένα Ουλαμό του (δύο Διμοιρίες) τον 3ο Λόχο του Ι/35 Τάγματος που είχε καμφθεί ηθικά. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του ότι η αντικατάσταση έγινε δια ενός Λόχου Ευζώνων. Το υπόλοιπο του 1ου Τάγματος Ευζώνων τηρήθηκε σε εφεδρεία Η Πυροβολαρχία Τούντα τάχθηκε στο ύψωμα 1535 και άρχισε να πλαγιοβάλει το Καλετζίκ.

Είναι προφανές ότι το μεγαλύτερο μέρος του Αποσπάσματος Πλαστήρα εγκαταστάθηκε στο δυτικό χαμηλό τμήμα του Κ.Α. Καμελάρ και όχι επί του Καλετζίκ, πράγμα που αποδεικνύει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας προφασιζόμενος σοβαρή απειλή κατά του δεξιού του δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανατέθηκε, ήτοι να ενισχύσει την άμυνα του Καλετζίκ και να αναλάβει ο ίδιος με την επί τόπου παρουσία του τη διεύθυνσή της.

Περί τη 13η ώρα που αποκαταστάθηκε η επικοινωνία του Αποσπάσματος Πλαστήρα με την IV Μεραρχία και το Α΄ Σώμα Στρατού, ο Πλαστήρας ανέφερε στην IV Μεραρχία τη γενική κατάσταση και ζήτησε να του αποσταλεί και το 3ο Τάγμα του από το Αφιόν, με σκοπό να αντικαταστήσει το επί του Καλετζίκ Ι/35 Τάγμα, επειδή ουδεμία εμπιστοσύνη διέθετε στο αξιόμαχο του.

Η παραπάνω αναφορά είναι άστοχη και ανήθικη. Άστοχη επειδή ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μπορούσε να αντικαταστήσει το Ι/35 Τάγμα με το ανέπαφο 1ο Τάγμα Ευζώνων που μόλις είχε φθάσει στην τοποθεσία, το δε Ι/35 Τάγμα να το ανασυγκροτήσει και να το χρησιμοποιήσει ως εφεδρεία. Ανήθικη επειδή μέχρι τη 13η ώρα, δηλαδή οκτώ ώρες μετά την έναρξη της Τουρκικής επίθεσης, το Καλετζίκ συνέχιζε να παραμένει υπό Ελληνική κατοχή επειδή οι μαχητές του Ι/35 Τάγματος παρά την απώλεια του διοικητή τους, των Λοχαγών τους και εκατοντάδων αξιωματικών και οπλιτών συνέχιζαν με αυταπάρνηση τη μάχη.

Στην Έκθεσή του Πλαστήρα δεν υπάρχει καμία αναφορά που να αποδεικνύει ότι η IV Μεραρχία ενημερώθηκε για την εγκατάσταση του μείζονος μέρους του Αποσπάσματός του δυτικά του Καλετζίκ, μέχρι και του Βράχους του Καγιαντιμπί, καθώς και για την πρόθεσή του να εκτοξεύσει αντεπίθεση δια του διακένου.

Η IV Μεραρχία αναφέρει ότι ο Πλαστήρας την ενημέρωσε τηλεφωνικά (επομένως μετά τη 13η ώρα) ότι επιφυλασσόταν να εκτελέσει αργότερα την αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απολεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ. Στην έκθεση της Μεραρχίας δεν σημειώνεται ενημέρωσή της από τον Πλαστήρα για τον τρόπο που είχε χρησιμοποιήσει τις δυνάμεις του ή περί της πρόθεσής του να εκτοξεύσει αντεπίθεση δια του διακένου. Εάν η Μεραρχία είχε ενημερωθεί και είχε συμφωνήσει θα εξέδιδε διορθωτική διαταγή.

Τη 1330 ώρα ο Πλαστήρας επειδή αντιλήφθηκε ότι ο εχθρός συγκέντρωνε δυνάμεις προ του Καλετζίκ, διέταξε τον Ταγματάρχη Τσιρώνη να εγκαταστήσει Λόχο Ευζώνων στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. δεν επιβεβαιώνει την παραπάνω αναφορά του Πλαστήρα.

Ουδεμία άλλη πληροφορία υπάρχει στην Έκθεση Πλαστήρα για το απομένον διάστημα μέχρι τη 16η ώρα.

Μέχρι την 16η ώρα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας απέφυγε να εκτελέσει τις εντολές που του ανατέθηκαν από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία. Το Σταθμό Διοικήσεώς του τον εγκατέστησε στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ και όχι στο Καλετζίκ. Απέφυγε να ανεβάσει στο Καλετζίκ τουλάχιστο ένα Τάγμα Ευζώνων και μία Πυροβολαρχία όπως ρητώς του επέβαλε η εντολή του. Η παρουσία του στο Καλετζίκ αμφισβητείται από τα όσα κατέθεσε ο Ταγματάρχης Τσιρώνης στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α., ως επίσης και από την  απουσία πληροφοριών, αποφάσεων και ενεργειών του που να αποδεικνύουν ότι η μάχη στο Καλετζίκ διευθυνόταν από τον ίδιο προσωπικά. Σύνδεσμο και επικοινωνία με το Λοχαγό που διοικούσε το Ι/35 Τάγμα δεν αποκατέστησε, πράγμα που σημαίνει ότι δεν τον έθεσε υπό τη διοίκησή του, αλλά επ’ αυτού θα αναφερθούμε διεξοδικά στο Μέρος ΙΙβiii. Τέλος μέχρι τη 16η ώρα σε ουδεμία προπαρασκευαστική ενέργεια είχε προβεί για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ.

Από την Έκθεση Πλαστήρα απουσιάζει η μάχη που διεξαγόταν στο Καλετζίκ, οι διαταγές του προς τα Ι/35 και ΙΙ/11 Τάγματα που αμύνονταν στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ, η διάταξη των αμυνομένων στο Καλετζίκ και ο εχθρός.

Πληροφορίες από την κατάθεση στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. του διοικητή του 1ου Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχη Ανδρέα Τσιρώνη

Ο διοικητής του 1ου Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχης Τσιρώνης καταθέτοντας στην Ανακριτική Επιτροπή του Στρατηγού Μοσχόπουλου, 18 μήνες μετά τη δημοσίευση στον τύπο της Έκθεσης Πλαστήρα, αναφέρει εξαιρετικά δυσάρεστα πράγματα αναφορικά με το που, πότε και υπό ποίες συνθήκες έλαβε τη διαταγή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα για την άνοδό του στο Κ.Α. Καμελάρ. Ο Τσιρώνης ευθέως και σαφώς αναφέρει ότι ο Συνταγματάρχης του μετά τη λήψη της διαταγής του Α΄ Σώματος Στρατού, για την άνοδο του Αποσπάσματος του στο Καλετζίκ, δεν ανήλθε στο δεξιό της IV Μεραρχίας προηγηθείς του Αποσπάσματός του –όπως αναφέρει στην Έκθεσή του- αλλά μετέβη στο Αφιόν Καραχισάρ. Ο Τσιρώνης σε άλλο σημείο της κατάθεσής του επαναβεβαιώνει τη μετάβαση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στο Αφιόν Καραχισάρ.

Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης αναφέρει επίσης ότι αντικατέστησε τον 3/35 Λόχο με ένα Ουλαμό του Τάγματός του και όχι με Λόχο όπως αναφέρει ο Πλαστήρας στην Έκθεσή του. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης ουδέν αναφέρει στην κατάθεσή του περί λήψης διαταγής του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να εγκαταστήσει ένα Λόχο του στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα και ότι σε εκτέλεση αυτής της διαταγής εγκατέστησε τον 3ο Λόχο του υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο.

Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης καταθέτει ότι ο Πλαστήρας τον προσανατόλιζε για την εκτόξευση μίας αντεπίθεσης δια του κενού μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών, στην οποία θα συμμετείχε και μία άλλη δύναμη που βρισκόταν σε κάποιο δάσος στο αναφερόμενο κενό, την οποία δύναμη όμως ο ίδιος δεν έβλεπε. Ο σκοπός της αντεπίθεσης αυτής παραμένει άδηλος. Η εν λόγω αντεπίθεση ουδέποτε εκτελέστηκε και πιθανότατα η πρόθεση για την εκτόξευσή της ήταν προσχηματική για να δικαιολογηθεί, εκ των υστέρων, η μη άνοδος του Αποσπάσματος Πλαστήρα στο Καλετζίκ.

Η κατάθεση Τσιρώνη αποδομεί τα αναφερόμενα στην Έκθεσή του Πλαστήρα και στην τελική απαξιώνει την αξιοπιστία της Έκθεσης.

Πληροφορίες από την κατάθεση του διοικητή Πυροβολαρχίας της ΧΙΙΙα ΜΟΠ, Ταγματάρχη Τούντα, στην Ανακριτική Επιτροπή του Στρατηγού Κ. Μαζαράκη Αινιάν  

Ο διοικητής της Πυροβολαρχίας της ΧΙΙΙα ΜΟΠ Λοχαγός Τούντας στην κατάθεσή του  αναφέρει τα εξής:

• Το Απόσπασμα Πλαστήρα τάχθηκε στο δεξιό της παράταξης της IV Μεραρχίας.
• Η υπ’ αυτόν Πυροβολαρχία δεν τάχθηκε στο ύψωμα 1535, δηλαδή στο αριστερό της γραμμής που εγκαταστάθηκε το Απόσπασμα Πλαστήρα, αλλά στο δεξιό. Δηλαδή στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί. Κατόπιν τούτου από τη θέση που τάχθηκε δεν μπορούσε να πλαγιοβάλει το Καλετζίκ. Επομένως ο Ταγματάρχης Τούντας διαφοροποιείται από τα αναφερόμενα για την Πυροβολαρχία του στην Έκθεση Πλαστήρα.
• Το Απόσπασμα Πλαστήρα τήρησε τις θέσεις μέχρι το πρωί της επομένης υπό πίεση όχι πολύ σοβαρή. Αναφέρεται δηλαδή σε αγώνα τριβής και όχι υψηλής έντασης, όπως αυτός που διεξαγόταν στο Καλετζίκ. Αναφέρει τα ίδια που αναφέρει και η Τουρκική ΔΙΣ για το 70ο Σύνταγμα της 11ης Μεραρχίας.

Εμμέσως πλην σαφώς ο Ταγματάρχης Τούντας επιβεβαιώνει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας επέλεξε να εγκαταστήσει του Απόσπασμά του όχι επί του Καλετζίκ που διεξαγόταν η κύρια και αιματηρή μάχη, αλλά σε μία γραμμή που δεν υφίστατο ισχυρή πίεση από τον εχθρό.

Από την κατάθεση Τούντα απουσιάζει οποιαδήποτε πληροφορία για την ακριβή θέση που τάχθηκε η Πυροβολαρχία του, ως επίσης και περί της δράσης της Πυροβολαρχίας του και ειδικότερα αν αυτή προσέβαλε δια των πυρών των πυροβόλων της τις Τουρκικές δυνάμεις που επετίθεντο κατά του υψώματος 1687.

Πληροφορίες από την Έκθεση Πεπραγμένων Πυροβολικού Κ.Α. Καμελάρ που συντάχθηκε από τον Υπολοχαγό ΠΒ Σπ. Ραυτόπουλο

Ο διοικητής της Πυροβολαρχίας Καμελάρ Υπολοχαγός Ραυτόπουλος αναφέρει στην Έκθεσή του τα εξής:

• Το Απόσπασμα Πλαστήρα είχε εγκατασταθεί στο χαμηλό έδαφος δυτικά του Καλετζίκ και στα υψώματα βορείως της χαράδρας Ακ Ντερέ.
• Τη 14η περίπου ώρα ώρα έλαβε διαταγή να υποστηρίξει αντεπίθεση εκ του δεξιού της παράταξης, η οποία όμως τελικά δεν εκτελέστηκε.
• Δια των πυρών της Πυροβολαρχίας του αναχαίτισε τα Τουρκικά τμήματα που επετίθεντο κατά της παράταξης του Αποσπάσματος Πλαστήρα και τα καθήλωσε εντός της χαράδρας Ακ Ντερέ.

Μολονότι ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος είχε πλήρη παρατήρηση του πεδίου της μάχης, καθώς και του δρομολογίου ανόδου στο Καλετζίκ προσώπων και δυνάμεων, από την κατά τα άλλα λεπτομερειακή Έκθεσή του απουσιάζει οποιαδήποτε πληροφορία σχετικά με την άνοδο του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ή Ευζωνικών τμημάτων στο Καλετζίκ, ως επίσης και περί προσβολής από τις Πυροβολαρχίες του Αποσπάσματος Πλαστήρα των επιτιθέμενων Τουρκικών δυνάμεων κατά του δυτικού τμήματος του Καλετζίκ.

Υποσημειώσεις:

[1] Πληροφορίες αναφορικά με τον όρο «διοικητής της Ταξιαρχίας Πεζικού της 5^ης Μεραρχίας»: Σε κάθε Τουρκική Μεραρχία συγκροτούνταν κατά τις επιχειρήσεις μία διοίκηση που την ονόμαζαν Ταξιαρχία Πεζικού και στην οποία υπάγονταν τα σε πρώτο κλιμάκιο ενεργούντα Τάγματα μίας Μεραρχίας, που πιθανό να προέρχονταν από διαφορετικά Συντάγματα. Η οργάνωση αυτή απέβλεπε  στον καλύτερο συντονισμό των μονάδων που επιχειρούσαν σε πρώτο κλιμάκιο. Η «Ταξιαρχία Πεζικού» διοικούνταν από τον Αρχηγό Πεζικού της Μεραρχίας.  Αρχηγό Πεζικού διέθεταν και οι Ελληνικές Μεραρχίες, πλην όμως σπανίζουν οι αναφορές που τους έχουν ανατεθεί επιχειρησιακά καθήκοντα. Π.χ. καθ’ όλη τη διάρκεια των επιχειρήσεων από τη 13η Αυγούστου μέχρι και τη 17η Αυγούστου 1922, οι Αρχηγού Πεζικού των Μεραρχιών είναι απόντες.

[2] Θα παρατηρήσουμε ότι ενώ η IV Μεραρχία είχε ζητήσει από πολύ νωρίς δια του Επιτελάρχη της από το Α΄ Σώμα Στρατού τη διάθεση του Αποσπάσματος Πλαστήρα και ενώ το Σώμα συμφώνησε με την εν λόγω διάθεση, μόλις την 8η ώρα εκδόθηκε η σχετική διαταγή του Σώματος που διέθετε το Απόσπασμα Πλαστήρα στην IV Μεραρχία. Η εξαιρετικά καθυστερημένη ανταπόκριση του Α΄ Σώματος Στρατού στην αίτηση της IV Μεραρχίας οφείλεται ασφαλώς στο γενικό αιφνιδιασμό που υπέστησαν όλες ανεξαιρέτως οι διοικήσεις, που σε συνδυασμό με την προηγηθείσα δωδεκάμηνη αδράνεια, είχε σαν αποτέλεσμα να αντιδρούν με απαράδεκτη βραδύτητα στη διαρκώς μεταβαλλόμενη επί τα χείρω κατάσταση για τα Ελληνικά όπλα στην περιοχή της Τουρκικής επίθεσης.

[3] Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του ότι τη διαταγή του Α΄ Σώματος περί ανόδου του στις θέσεις εφεδρείας του Υποτομέα Καλετζίκ την έλαβε τηλεφωνικά την 8η και 5΄ ώρα. Στις Εκθέσεις Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας, που συντάχθηκαν από το διοικητή της Μεραρχίας και τον Επιτελάρχης της Ταγματάρχη Γ. Τσολάκογλου, καθώς και στον 7ο τόμο της ΔΙΣ/ΓΕΣ με τίτλο «Υποχωρητικοί αγώνες των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού» αναφέρεται ότι η Μεραρχία από πολύ νωρίς και όταν έλαβε τις πρώτες πληροφορίες περί της έναρξης της Τουρκικής επιθέσεως, ζήτησε δια του Επιτελάρχη της  από το Α΄ Σώμα Στρατού να της διατεθεί το Απόσπασμα Πλαστήρα. Ο Σωματάρχης αναγνώρισε την ανάγκη ενίσχυσης του δεξιού της Μεραρχίας και διέταξε το Συνταγματάρχη Πλαστήρα που εκείνη τη στιγμή βρισκόταν στο στρατηγείο του Σώματος, να διατάξει τηλεφωνικά ένα εκ των Ταγμάτων του μετά μίας Πυροβολαρχίας να μετακινηθούν σε θέση που θα υποδεικνυόταν από την IV Μεραρχία και ο ίδιος να σπεύσει να τεθεί επικεφαλής αυτής της δύναμης. Είναι ενδιαφέρον ότι το Τάγμα Παλάντζα και η Πυροβολαρχία Βλαχάβα τέθηκαν σε κίνηση όταν λήφθηκε από το Απόσπασμα Πλαστήρα η διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού και όχι νωρίτερα όπως υπονοεί η αναφερόμενη εκδοχή από την IV Μεραρχία. Σε κάθε περίπτωση το σενάριο της παρουσίας του Πλαστήρα στο Στρατηγείο του Α΄ Σώματος Στρατού κατά την έναρξη της Τουρκικής επιθέσεως και ότι αυτός δήλωσε στο Σωματάρχη ότι μπορεί να θέσει σε κίνηση τη δύναμη του τηλεφωνικώς και ο ίδιος να καλπάσει προς το δεξιό της Μεραρχίας, ώστε να προηγηθεί της δύναμης του, είναι ασφαλώς «δοξαστικό» για το Συνταγματάρχη Πλαστήρα, μόνο που ο ίδιος δεν το αναφέρει στην Έκθεσή του. Επιπλέον η αναφορά του στην Έκθεσή του ότι το Απόσπασμά του «την 8ην πρωινή ώραν ήτο έτοιμον προς εκκίνησιν, εν αναμονή διαταγών.», βάζει τα πράγματα στη θέση τους. Την 8η πρωινή ώρα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας βρισκόταν σε αναμονή διαταγών.

[4] Επιβάλλεται να σημειωθεί ότι η πρώτη αποστολή που ανατίθεται στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα, είναι αυτή που περιλαμβάνεται στη διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού, δια της οποίας εντέλλεται μετά Τάγματος και Πυροβολαρχίας του Αποσπάσματός του να ανέλθει στις θέσεις εφεδρείας του Υποτομέα Καλετζίκ. Η άνοδός του στις εν λόγω θέσεις προϋπέθετε την άνοδό του στο Καλετζίκ. Επομένως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μέχρι να λάβει αποστολή από την IV Μεραρχία τελούσε υπό την εντολή που του δόθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού. Είναι ενδιαφέρον να προσδιοριστεί αν εκτέλεσε αυτή την εντολή.

[5] Ένα ακόμη στοιχείο που τεκμηριώνει τα αποτελέσματα του αιφνιδιασμού που υπέστησαν οι ανώτατες διοικήσεις, με αποτέλεσμα να τεθούν εκτός ισορροπίας και να αντιδρούν σπασμωδικά και με εξαιρετικά μεγάλη καθυστέρηση στη ταχύτατα εξελισσόμενη κατάσταση σε βάρος των Ελληνικών Όπλων. Ενώ η ενίσχυση του δεξιού της IV Μεραρχίας ήταν άμεσα απαιτητή, λόγω του ότι η κατάρρευση της άμυνας του Καλετζίκ θα οδηγούσε στην κατάρρευση του συνόλου του αμυντικού Τομέα του Α΄ Σώματος Στρατού, η δύναμη του Αποσπάσματος Πλαστήρα άρχισε να κινείται προς το Κ.Α. Καμελάρ 3 ώρες μετά την έναρξη της Τουρκικής επιθέσεως. Χρειάζονταν 2 ακόμη ώρες για να φθάσει στην αρχή της χαράδρας Μοναστίρ Ντερέ και 1 ώρα για να ανέβει στο Καλετζίκ. Ασφαλώς η ευθύνη για αυτή την καθυστέρηση δεν ανήκει στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα, αλλά στις διοικήσεις του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας. Όλα αυτά ήταν αποτέλεσμα της αδράνειας και του εφησυχασμού που επικράτησε την περίοδο Σεπτέμβριος 1921 – Αύγουστος 1922. Είναι ενδιαφέρον ότι αν το Ι/35 Τάγμα Πεζικού είχε καταρρεύσει λόγω του ισχυρότατου καταπελτισμού του Τουρκικού Πυροβολικού που δέχθηκε επί μιάμιση ώρα –όπως αναφέρουν όλοι οι βιογράφοι του Πλαστήρα- θα ήταν αδύνατη η άνοδος του Αποσπάσματος Πλαστήρα στο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ.

[6] Η απόφαση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να εγκαταστήσει ένα Λόχο Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί, δηλαδή εκτός του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας υπό τις διαταγές της οποίας είχε τεθεί, και να τηρήσει το υπόλοιπο του 2ου Τάγματος Ευζώνων ως εφεδρεία πίσω από το δεξιό του 35ου Συντάγματος, δηλαδή πίσω από το ύψωμα 1535, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την εντολή που είχε λάβει από το Α΄ Σώμα Στρατού και αποτελεί κατ’ ουσία απόφαση μη εκτέλεσης της εντολής που του δόθηκε. Θα μπορούσε ο Πλαστήρας εφόσον έκρινε αναγκαίο την κάλυψη του αριστερού της IV Μεραρχίας να εγκαταστήσει ένα ενισχυμένο Λόχο του αναμενόμενου 2ου Τάγματος Ευζώνων και ένα Ουλαμό της Πυροβολαρχίας στο ύψωμα 1535 -από το οποίο θα μπορούσε να ελέγχει την περιοχή μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί- και με την υπόλοιπη δύναμη του να ανέλθει στο Καλετζίκ, όπως καθοριζόταν ρητά και κατηγορηματικά στην εντολή που του ανατέθηκε.

[7] Όπως ήδη αναφέρθηκε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θα πρέπει να έφθασε στο δεξιό της IV Μεραρχίας περί την 9η ώρα. Την ώρα εκείνη η μόνη μάχη που διεξαγόταν στο αριστερό της Ι Μεραρχίας (το Τηλκί Κηρί Μπελ είχε εγκαταληφθεί αμαχητί από πολύ νωρίς) ήταν στο Μπελέν Τεπέ. Επομένως νότια του Καγιαντιμπί βρισκόταν δύναμη της Ι Μεραρχίας και κατόπιν τούτου δεν υπήρχε κανένας λόγος να εγκαταστήσει ο Πλαστήρας ένα Λόχο Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα πλησίον των Βράχων του Καγιαντιμπί.

[8] Η αναφορά αυτή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα είναι απολύτως κακόβουλη και αποσκοπεί στην ηθική μείωση του διοικητή του 35ου Συντάγματος Πεζικού. Και τούτο για τον εξής λόγο. Ο Πλαστήρας με βάση τα αναφερόμενα στην Έκθεσή του βρισκόταν ακόμη στο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ, πολύ πιθανόν στο ύψωμα 1535 όπου φαίνεται ότι υπήρχε κάποιο φυλάκιο που είχε εγκαταληφθεί και ως εκ τούτου δεν είχε ανέλθει ακόμη στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ όπου αγωνιζόταν το Ι/35 Τάγμα και δεν είχε έρθει σε επαφή με τους ηγήτορες του Τάγματος ώστε να γνωρίζει ότι ο διοικητής του 35ου Συντάγματος είχε άγνοια των συμβαινόντων στο Κ.Α. Καμελάρ και πολύ περισσότερο των συμβαινόντων στο Σύνταγμά του. Και οπωσδήποτε δεν μπορούσε να το μάθει δια των μη λειτουργούντων τηλεφώνων. Ανεξάρτητα τούτων και σύμφωνα με τα αναφερόμενα στο άρθρο ΙΙα ο διοικητής του 35ου Συντάγματος μέχρι και τη 0930 ώρα που του αφαιρέθηκε η διοίκηση του Κ.Α. Καμελάρ διέθετε επίγνωση της επικρατούσας κατάστασης στο εν λόγω Κ.Α., έβλεπε από το παρατηρητήριό του τη διεξαγόμενη μάχη, εξέδιδε διαταγές προς τα Ι/35 και ΙΙ/11 Τάγματα και ενημέρωνε με τηλεφωνικές αναφορές τη Μεραρχία.

[9) Δια της εγκατάστασης του Λόχου Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα στην περιοχή των Βράχων του Καγιαντιμπί (1.000 μέτρα ανατολικά του χωριού Καγιαντιμπί) και 2 χιλιόμετρα περίπου εκτός του τομέα της IV Μεραρχίας και την τήρηση του υπολοίπου του 2ου Τάγματος Ευζώνων όπισθεν του υψώματος 1535 σημειώνεται η πρώτη σοβαρή απόκλιση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα από την εντολή που είχε λάβει από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία. Όσο και αν κάποιοι μπορεί να θεωρήσουν ότι η απόφαση του Πλαστήρα διαθέτει σπέρματα λογικής, αυτή παραμένει ακραία αντιπειθαρχική ενέργεια και δεν διαθέτει καμία απολύτως λογική. Ο Πλαστήρας χωρίς την έγκριση της IV Μεραρχίας τοποθετεί μία δύναμη του Αποσπάσματός του πολύ μακριά από το ζωτικό έδαφος του Καλετζίκ, που κατά τον ίδιο αποτελούσε το σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν και του οποίου την άμυνα διατάχθηκε να την αναλάβει ο ίδιος αυτοπροσώπως δια της εγκατάστασης της διοικήσεώς του μετά Τάγματος και Πυροβολαρχίας επί του Καλετζίκ.

[10] Παραμένει άγνωστο το πως προέκυψε το «αδικαιολογήτως». Για αυτό το λόγο και ο πρόεδρος της Α.Ε.ΕΔ.Μ.Α. Στρατηγός Κ. Μοσχόπουλος σημειώνει στο περιθώριο της Έκθεσης Πλαστήρα «να εξετασθή όπως εξακριβωθή το άνω γεγονός». Και τούτο είναι εύλογο δεδομένου ότι αφού το άκρο δεξιό του 35ου Συντάγματος εγκαταλήφθηκε από τη φρουρά του δεν θα υπήρχε κανείς για να δώσει πληροφορίες στον υπεύθυνο αξιωματικό του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων για τους λόγους της εγκατάλειψης. Παρά ταύτα διαθέτουμε μία μαρτυρία για την «εγκατάλειψη» ενός εκ των φυλακίων του Κ.Α. Καμελάρ από το βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού «Νίκος Βασιλικός το Ημερολόγιο της Μικρασιατικής Εκστρατείας» που η συγγραφή του στηρίζεται στο ημερολόγιο του πατέρα του Νίκου Βασιλικού, ο οποίος ήταν στρατιώτης του 3/35 Λόχου, όπου υπάρχει η εξής καταγραφή: «Τα χαρακώματα ανασκάπτονται, τα συρματοπλέγματα υφίστανται τεράστια ρήγματα … Μετά δεκάλεπτον αγώνα κλονίζεται το 5ον Φυλάκιον του Λόχου μας, αναγκασθέν να αποσυρθεί κατόπιν της υποχωρήσεως ολοκλήρου του τάγματός μας. Ο διοικητής του φυλακίου ανθυπασπιστής Παπαδάκης καθώς και οι περισσότεροι άνδρες πίπτουν μαχόμενοι. …». Ο γράφων έχει την άποψη ότι οι αναφορές που υπάρχουν στην Έκθεση Πλαστήρα για το 35ο Σύνταγμα της μορφής του «αδικαιολογήτως» εντάσσονται στην προσπάθεια απαξίωσης της προσφοράς των ανδρών του 35ου Συντάγματος στη μάχη του Κ.Α. Καμελάρ.

[11] Με την εγκατάσταση ενός ακόμη Λόχου Ευζώνων με πολυβόλα στο άκρο δεξιό του 35ου Συντάγματος, δηλαδή στο άκρο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ, πιθανότατα στο ύψωμα 1535, και την τήρηση του υπολοίπου του 2ου Τάγματος Ευζώνων όπισθεν του υψώματος αυτού ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ολοκληρώνει την απόφασή του, διότι περί αποφάσεως πρόκειται, να μην ανεβάσει το 2ο Τάγμα Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα στο Καλετζίκ, όπως ρητώς προέβλεπε η εντολή που του ανέθεσαν το Α΄ Σώμα Στρατού και η IV Μεραρχία. Ασφαλώς η εγκατάσταση ενός ενισχυμένου Λόχου Ευζώνων επί του υψώματος 1535, ενδεχομένως ενισχυμένου και με ένα Ουλαμό της Πυροβολαρχίας, θα ήταν μία λογική και μάλλον επιβαλλόμενη ενέργεια. Το ύψωμα 1535 ανήκε στην ευθύνη του Κ.Α. Καμελάρ, κάλυπτε το δεξιό του εν λόγω Κ.Α., επιτηρούσε την περιοχή δυτικά του υψώματος μέχρι και τους Βράχους του Καγιαντιμπί και επιβαλλόταν να καλυφθεί με μία αρκούντως ισχυρή δύναμη. Σε κάθε περίπτωση όμως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας επιβαλλόταν με  το μείζον της δύναμής του Αποσπάσματός του να ανέλθει στο Καλετζίκ, εκεί δηλαδή που είχε διαταχθεί νε μεταβεί και εκεί που θα κρινόταν η κύρια μάχη.

[12] Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχης Παπαπαναγιώτου μεταξύ των πολλών λόγων που αναφέρει στην Έκθεση Πεπραγμένων του για να δικαιολογήσει τη μη μετάβασή του στο Κ.Α. Καμελάρ για την ενημέρωση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα, αναφέρει ότι επειδή ο ίδιος δεν μπορούσε να απομακρυνθεί από το παρατηρητήριό του από όπου διηύθυνε τη μάχη στο Σ.Σ. Καράση και τον Πριονοειδή Βράχο απέστειλε προς ενημέρωση του Πλαστήρα τον Υπασπιστή του Λοχαγό Πιπέρον, ο οποίος όμως ύστερα από πολύωρη περιπλάνηση συνάντησε τον Πλαστήρα στη περιοχή του Καγιαντιμπί.

[13] Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εκτιμάται ότι θα έφθασε στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ μετά τη 1030 ώρα. Ήτοι μετά την παρέλευση πεντέμισι ωρών από την έναρξη της Τουρκικής επίθεσης. Κατόπιν τούτου τα αναφερόμενα στην έκθεσή του για το ηθικό των ανδρών του Ι/35 Τάγματος που είχαν χάσει από πολύ νωρίς το διοικητή τους, δύο Λοχαγούς (Παπαχαραλάμπους και Ζήση, ενδεχομένως να είχε διακομιστεί και ο Λοχαγός Ανδρεάδης), πολύ μεγάλο αριθμό αξιωματικών και οπλιτών, που από την 5η πρωινή ώρα είχαν «κατακεραυνοβοληθεί» από το σφοδρό καταπελτισμό 42 Τουρκικών πυροβόλων, που δεν είχαν λάβει μέχρι εκείνη την ώρα καμία απολύτως ενίσχυση και παρά ταύτα συνέχιζαν να παραμένουν στα χαρακώματα της δεύτερης αμυντικής γραμμής του Καλετζίκ και είχαν καθηλώσει τον εχθρό στα υψώματα Ποϊραλικαγιά (υψ. 1710) και Κιουτσούκ Τεπέ αποτελούν μία εξαιρετικά προσβλητική αναφορά του Πλαστήρα για τους μαχητές και Ι/35 Τάγματος Πεζικού. Αποτελεί μεγαλοσύνη να αποδίδεται η δέουσα τιμή στους μαχητές και ειδικά στους πεσόντες και στους τραυματίες μίας ηρωικής Μονάδας.

[14] Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει αορίστως ότι τα επί του Καλετζίκ τμήματα του 35ου Συντάγματος δεν διέθεταν σύνδεσμο με το Σύνταγμά τους. Το ίδιο περίπου σημειώνει και λίγο παραπάνω στην Έκθεσή όταν αναφέρει ότι δεν μπορούσε να έρθει σε επαφή με την IV Μεραρχία και το 35ο Σύνταγμα λόγω αποκοπής των τηλεφωνικών γραμμών και ότι ο διοικητής του 35ου Συντάγματος βρισκόταν σε απόλυτη άγνοια των συμβαινόντων στο Σύνταγμά του. Όπως είναι όμως γνωστό τα στρατιωτικά τμήματα επικοινωνούν με την προϊσταμένη τους διοίκηση δια των διοικητών τους. Επομένως προκύπτει το ερώτημα για το αν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ήρθε σε επαφή με τον τραυματία σε δύο σημεία Λοχαγό Ανδρεάδη που είχε αναλάβει τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος ώστε να αντιληφθεί αν ο Ανδρεάδης διέθετε σύνδεσμο και επικοινωνία με το διοικητή του 35ου Συντάγματος. Αν είχε έρθει όμως σε επαφή με το Λοχαγό Ανδρεάδη θα του προκαλούσε εντύπωση ότι ο αξιωματικός αυτός αν και τραυματίας συνέχιζε να παραμένει στο πεδίο της μάχης και λογικά θα έπρεπε στην Έκθεσή του να αναφερθεί σε αυτή την επαφή. Όμως το όνομα κάποιου από τους τρεις εναπομείναντες Λοχαγούς του Ι/35 Τάγματος (Ανδρεάδη, Βογιώτη και Δαραμάρα) δεν υπάρχει στην Έκθεση Πλαστήρα, πράγμα που σημαίνει ότι ο Πλαστήρας με κανένα εξ αυτών δεν συναντήθηκε. Επομένως η επίμαχη αναφορά του παραμένει μετέωρη. Όπως έχουμε αναφέρει στο Μέρος ΙΙα ο διοικητής του 35ου Συντάγματος μέχρι τη 0930 ώρα -την ώρα δηλαδή που έλαβε τη διαταγή της IV Μεραρχίας δια της οποίας η διοίκηση του Κ.Α. Καμελάρ μεταβιβαζόταν στον Πλαστήρα- διέθετε σύνδεσμο και επικοινωνία με το Λοχαγό Ανδρεάδη (βλέπε Μέρος ΙΙα «Η Τουρκική επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ και η Ελληνική αντίδραση με βάση τις Εκθέσεις της IV Μεραρχίας και του 35ου Συντάγματος Πεζικού»). Σε κάθε περίπτωση αυτό που ενδιαφέρει είναι αν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας που μετά τη 10η ώρα ανέλαβε την ευθύνη της άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ αποκατέστησε σύνδεσμο και επικοινωνία με το ασκούντα τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος Λοχαγό Ανδρεάδη. Αλλά περί αυτού ουδέν αναφέρει στην Έκθεσή του.

[15] Από την αναγνώριση που εκτέλεσε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στη δεύτερη αμυντική γραμμή του Κ.Α. Καμελάρ απουσιάζουν δύο πολύ σημαντικά ζητήματα:

1ο ζήτημα: Απουσιάζουν οι εχθρικές δυνάμεις. Ενώ ο Πλαστήρας είναι λαλίστατος για τη δύναμη και τις ενέργειες των Τουρκικών δυνάμεων που από το ύψωμα Καραθανάση διαρρέουν και χάνονται στη χαράδρα Ακ Ντερέ, ουδεμία πληροφορία αναφέρει στην Έκθεσή του για το μέγεθος τη θέση και τις ενέργειές των Τουρκικών δυνάμεων που βρίσκονται στο Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710), στο Κιουτσούκ Τεπέ και στο Μαύρο Βράχο και επιτίθενται κατά της δεύτερης αμυντικής γραμμής του Κ.Α. Καμελάρ. Επίσης ουδεμία αναφορά κάνει και περί των εχθρικών δυνάμεων (της 11ης Μεραρχίας) που από την περιοχή νοτιοδυτικά του υψώματος Τοκλού τεπέ (σημειώνεται ως ανώνυμο στο σχεδιάγραμμα του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας) κινούνται επιθετικά προς τις νοτιοδυτικές αντηρίδες του υψώματος 1687. Ο Πλαστήρας αναφέρεται λεπτομερώς σε μία Τουρκική δύναμη 500 ανδρών (δύναμη μεγέθους Τάγματος) που διαρρέει στη χαράδρα Ακ Ντερέ και αγνοεί πλήρως την κύρια Τουρκική δύναμη εξ 8 Ταγμάτων Πεζικού που με την υποστήριξη των πυρών 52 πυροβόλων επιδιώκει να ολοκληρώσει την κατάληψη του Καλετζίκ. Ο Πλαστήρας παίρνει αποφάσεις και τις υλοποιεί για να αντιμετωπίσει την δευτερεύουσα απειλή, αποφάσεις και ενέργειες που αποκλίνουν από την εντολή που του ανατέθηκε και ουδεμία αναφορά κάνει για το πώς σκέπτεται να αντιμετωπίσει την κύρια επίθεση του εχθρού που αποβλέπει στην κατάληψη του Καλετζίκ.

2ο ζήτημα: Απουσιάζουν οι αποφάσεις που έλαβε και οι ενέργειες στις οποίες προέβη για να αντιμετωπίσει αφ’ ενός μεν τη δυσχερή κατάσταση στην οποία βρισκόταν το Ι/35 Τάγμα Πεζικού λόγω της απώλειας της πρώτης αμυντικής γραμμής του Κ.Α. Καμελάρ, των μεγάλων απωλειών που είχε υποστεί  ειδικά σε αξιωματικούς, της μη ενίσχυσής του από άλλες ανέπαφες δυνάμεις και της εύλογης πτώσης του ηθικού του εξ αιτίας των μεγάλων απωλειών που είχε υποστεί και αφ’ ετέρου δε (για να αντιμετωπίσει) την ισχυρή Τουρκική πίεση που δεχόταν η δεύτερη γραμμή άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ.

Το γενικό συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι Συνταγματάρχης Πλαστήρας πέρασε από το Καλετζίκ ως απλός επισκέπτης – παρατηρητής και όχι ως ο υπεύθυνος Συνταγματάρχης διοικητής του Κ.Α. Καμελάρ.

[16] Όπως έχει αναφερθεί στο Μέρος ΙΙα και στο τμήμα του κειμένου με την επικεφαλίδα «Η Τουρκική επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ και η Ελληνική αντίδραση με βάση τις Εκθέσεις της IV Μεραρχίας και του 35ου Συντάγματος Πεζικού», τη 0615 ώρα της 13ης Αυγούστου το ΙΙ/11 Τάγμα Πεζικού που στάθμευε στο χωριό Κισλατζίκ διατάχθηκε από την IV Μεραρχία να ανέλθει στις θέσεις του Σταθμού Διοικήσεως του Υποτομέα Καλετζίκ και να τεθεί υπό τις διαταγές του διοικητή του Υποτομέα και διοικητή του 35ου Συντάγματος Πεζικού Αντισυνταγματάρχη Παπαπαναγιώτου. Σύμφωνα με την Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας το Τάγμα εκκίνησε από Κισλατζίκ τη 0630 ώρα. Κατά τη διάρκεια της κίνησής του έλαβε επανειλημμένα διαταγές από το διοικητή του 35ου Συντάγματος να ανέλθει στο Καλετζίκ, να αντεπιτεθεί για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων και να θέσει υπό τις διαταγές του το Ι/35 Τάγμα. Η τελευταία αναφορά για τη δράση του ΙΙ/11 Τάγματος προέρχεται από το διοικητή του 35ου Συντάγματος ο οποίος από το παρατηρητήριό του έβλεπε τη διεξαγόμενη μάχη στο Καλετζίκ και αναφέρει στην Έκθεσή του ότι τη 14η ώρα το ΙΙ/11 Τάγμα μαχόταν δίπλα στο Ι/35 Τάγμα. Επομένως είναι κάπως περίεργο ότι ενώ το ΙΙ/11 Τάγμα διατέθηκε στον Υποτομέα Καλετζίκ με διαταγή της IV Μεραρχίας και στο Κ.Α. Καμελάρ με διαταγή του διοικητή του 35ου Συντάγματος, ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει ότι αυτό έγινε κατόπιν δικής του αίτησης. Επίσης προκαλούνται ερωτηματικά για τους λόγους που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρεται σε Διλοχία του ΙΙ/11 Τάγματος, ενώ όπως προκύπτει σαφέστατα από τις Εκθέσεις Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας και του 35ου Συντάγματος στο Κ.Α. Καμελάρ διατέθηκε ολόκληρο το ΙΙ/11 Τάγμα.

[17] Αναμφίβολα τα αναφερόμενα από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα για τη «Διλοχία» του 11ου Συντάγματος είναι αόριστα και προκαλούν ερωτηματικά. Η κατά τον Πλαστήρα «Διλοχία» του 11ου Συντάγματος είχε φθάσει στο Καλετζίκ ή βρισκόταν καθ’ οδόν; Και αν είχε φθάσει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ήρθε σε άμεση επαφή με το διοικητή της Ταγματάρχη (και όχι Λοχαγό) Κόκκινο; Και αν ήρθε, ποιες ήταν οι διαταγές του προς τον Ταγματάρχη Κόκκινο; Ο Ταγματάρχης Κόκκινος είχε λάβει εντολή από το 35ο Σύνταγμα να αναλάβει τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος. Την είχε αναλάβει;

[18] Τα Τάγματα Πεζικού διέθεταν 4 Λόχους εκ των οποίων ο 4ος Λόχος ήταν η Πολυβολαρχία (Λόχος Πολυβόλων) του Τάγματος. Οι 12 Λόχοι των Συνταγμάτων Πεζικού αριθμούνταν από το 1 μέχρι το 12. Ο 7ος Λόχος του Συντάγματος, ήταν ο 3ος Λόχος του 2ου Τάγματος. Ονομαζόταν όμως 7ος Λόχος. Ο 10ος Λόχος π.χ. ήταν ο 2ος Λόχος του 3ου Τάγματος του Συντάγματος. Οι Λόχοι 4ος, 8ος και 12ος του Συντάγματος ήταν οι Πολυβολαρχίες των 1ου, 2ου και 3ου Ταγμάτων αντίστοιχα.

[19] Ο χρόνος των 5,5 ωρών που χρειάστηκε το ΙΙ/11 Τάγμα για να διανύσει την απόσταση Κισλατζίκ – Καλετζίκ, μήκους 4,5 χλμ σε ευθεία γραμμή, και να εισέλθει στη μάχη αποδεικνύει το πόσο ρηχές ήταν οι εκτιμήσεις του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας για τις συνθήκες διεξαγωγής του αμυντικού αγώνα. Η ρηχότητα βεβαίως των εκτιμήσεών μας αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό μας ως λαού. Έχω την άποψη ότι  η καθυστερημένη άνοδος του ΙΙ/11 Τάγματος Πεζικού στο Καλετζίκ πρέπει να οφείλεται στην κατάληψη του Μαύρου Βράχου από τους Τούρκους, πράγμα που έθεσε όλη τη βορείως του Μαύρου Βράχου περιοχή υπό τα πυρά των Τούρκων. Κατόπιν τούτου το ΙΙ/11 Τάγμα θα εξαναγκάστηκε (μάλλον) να ακολουθήσει κάποιο βορειότερο δρομολόγιο που το προστάτευε από τα πυρά του Τουρκικού Τάγματος που είχε καταλάβει το Μαύρο Βράχο.

[20] Σύμφωνα με την περιγραφή του Κ.Α. που είχαμε κάνει στο άρθρο ΙΙα, Σημείο Στηρίγματος με την ονομασία Καλετζίκ δεν υπήρχε. Τα Σ.Σ. του Κ.Α. Καμελάρ ήταν τα «Κατσίμπαλη» και «Μπέλμα». Στο ίδιο άρθρο είχαμε προσδιορίσει ότι ο 3/35 Λόχος μετά τη σύμπτυξη του Ι/35 Τάγματος στη δεύτερη γραμμή άμυνας είχε εγκατασταθεί αμυντικά στη δυτική πλευρά του υψώματος 1687. Σχετικά βλέπε το σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 7 του άρθρου ΙΙα.

[21] Είναι το όντως ενδιαφέρον ότι ο Υπασπιστής του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων από τη θέση του στην αρχή της χαράδρας Μοναστίρ Ντερέ μπορούσε και έβλεπε τα σκόρπια κιβώτια φυσιγγίων στις θέσεις του 3/35 Λόχου, που βρίσκονταν σε απόσταση 900 μέτρων από τη θέση του και 200 ψηλότερα (βλέπε σχεδιάγραμμα 10). Επί του ζητήματος της φυγής του 3/35 Λόχου θα αναφερθούμε στο Μέρος ΙΙβii.

[22] Σημειώνεται η δεύτερη απόκλιση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα από την εντολή που έλαβε από την IV Μεραρχία περί εγκατάστασης της διοικήσεώς του επί του Καλετζίκ. «Στρατηγείον 13 Αυγούστου 1922 ώρα 8η. … Δια της υπ’ αριθ. 3267/3 διαταγής Α΄ Σ. Στρατού το Απόσπασμα Πλαστήρα τίθεται υπό τας διαταγάς μου. Τάγμα του 5/42 Συν/τος μετά της Διοικήσεως του Συν/τος και Πυρ/χίας δια Μοναστίρ Ντερέ θα ανέλθη επί του Καμελάρ Νταγ (όπου η Διοίκησις του ομονύμου Κέντρου αντιστάσεως). … Ο Στρατηγός Διοικητής της Μεραρχίας Δ. Δημαράς.»

[23] Καμία από τις δύο Πυροβολαρχίες της ΧΙΙΙα ΜΟΠ δεν τάχθηκε επί του Καλετζίκ όπως προέβλεπαν οι εντολές που ανατέθηκαν στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία.

[24] Μία ακόμη απαξιωτική αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα για το Ι/35 Τάγμα, τους μαχητές του, τους νεκρούς και τραυματίες του, που δεν τον τιμά. Και τούτο επειδή τη 13η ώρα το Ι/35 Τάγμα -παρά τις μεγάλες απώλειες που είχε υποστεί- συνέχιζε τη μάχη στα χαρακώματα της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ και απέκρουε τις επιθέσεις του εχθρού, ενώ κανένα ακόμη τμήμα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων δεν είχε ανέβει στο Καλετζίκ, αν εξαιρέσουμε το Λόχο ή τον Ουλαμό Ευζώνων του 1ου Τάγματος Ευζώνων που σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα και την κατάθεση Τσιρώνη αντικατέστησε τον 3/35 Λόχο στο άκρο δεξιό της τοποθεσίας. Και υπό την αίρεση αν αυτό το γεγονός είναι αληθές.

[25] Την 11 Αυγούστου το Α’ Σώμα Στρατού ζήτησε από τη Στρατιά τη διάθεση και του υπολοίπου της VII Μεραρχίας (είχε ήδη συμφωνηθεί η αποστολή, στις 12 Αυγούστου, του 22ου Συντάγματος της Μεραρχίας στη περιοχή Μπογιαλί βόρεια του χωριού Καγιαντιμπί) δια της οποίας σκόπευε να ενεργήσει στο διάκενο μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών. Τελικά η VII Μεραρχία έφθασε στο πεδίο της μάχης κατά τις απογευματινές ώρες της 13ης Αυγούστου και διατέθηκε από το Α΄ Σ.Σ. και την Ι Μεραρχία με το χειρότερο τρόπο που μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και όχι στο κενό του Καγιαντιμπί όπως προέβλεπε το Α΄ Σώμα Στρατού.

[26] Πρόκειται περί μίας σημαντικής και μάλλον ανατρεπτικής μαρτυρίας. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης καταθέτει ευθέως και σαφώς ότι κατά το χρόνο που επέστρεφε από το Αφιόν στο χωριό Έρικμαν συναντήθηκε καθ’ οδόν με το διοικητή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα, ο οποίος τον διέταξε να πάει να παραλάβει το Τάγμα του και να μεταβεί εκεί που «εστάλη» και ο Ταγματάρχης Παλάντζας με το 2ο Τάγμα Ευζώνων. Σύμφωνα με αυτά που καταθέτει ο Ταγματάρχης Τσιρώνης προκύπτει ότι η συνάντησή του με τον Πλαστήρα έγινε μετά την 8η και 10΄ ώρα που το 2ο Τάγμα Ευζώνων άρχισε να κινείται από το Έρικμαν για να ανέλθει στο Κ.Α. Καμελάρ. Επομένως μετά την 8η ώρα ο Πλαστήρας δεν ανήλθε στο Κ.Α. Καμελάρ, όπως αναφέρει στην Έκθεσή του -προηγηθείς του 2ου Τάγματος- για αναγνώριση της κατάστασης, αλλά μετέβη για άγνωστο λόγο στο Αφιόν. Τη μετάβαση του Πλαστήρα στο Αφιόν ο Τσιρώνης την επιβεβαιώνει για μία ακόμη φορά, όταν αναφέρει ότι όταν έφθασε στο Κ.Α. Καμελάρ «συνήντησε τον τότε Συνταγματάρχην κ. Πλαστήραν, όστις είχε επανέλθη από ώρας εξ Αφιόν Καραχισάρ, …».  Ασφαλώς θα υπάρξουν ενστάσεις επί των αναφερομένων, αλλά θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι αυτά δεν αναφέρονται από ένα αντιπλαστηριακό αξιωματικό, αλλά από το διοικητή ενός Τάγματος του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. Σε κάθε περίπτωση τα κατατιθέμενα από τον Ταγματάρχη Τσιρώνη θα πρέπει να συνεξεταστούν με τις ελλείψεις τις αοριστίες και τις ασάφειες που χαρακτηρίζουν την Έκθεση Πλαστήρα και οι οποίες οδηγούν στη γενική διαπίστωση ότι ο Πλαστήρας στερούταν πλήρους αντίληψης της τακτικής κατάστασης που επικρατούσε στο δεξιό της IV Μεραρχίας και ειδικότερα της τακτικής κατάστασης επί και προ του Καλετζίκ, πράγμα που οδηγεί στην υποψία ότι για κάποιο χρόνο απουσίαζε από το πεδίο της μάχης.

[27] Ασυμφωνία μεταξύ των αναφερομένων από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα που αναφέρεται σε Λόχο και των αναφερομένων από το διοικητή του 1ου Τάγματος Ταγματάρχη Τσιρώνη. Σε κάθε περίπτωση ο διοικητής του Τάγματος γνωρίζει καλύτερα τα πεπραγμένα του Τάγματός του από το διοικητή του Συντάγματος.

[28] Η αναφορά του Ταγματάρχη Τσιρώνη ότι η γραμμή που κατεχόταν από τον 3/35 Λόχο ήταν ανενόχλητη, δηλαδή ότι ο 3/35 Λόχος δεν βρισκόταν σε άμεση εμπλοκή με τον εχθρό, είναι σωστή επειδή αφ’ ενός μεν ο 3/35 Λόχος ήταν ταγμένος στο άκρο δεξιό του υψώματος 1687 και αφ’ ετέρου δε επειδή τη 12η ώρα, που κατά τον Τσιρώνη γίνεται η αντικατάσταση του 3/35 Λόχου, οι επιτιθέμενες κατά του υψώματος 1687 Τουρκικές δυνάμεις βρίσκονταν ακόμη αρκούντως μακριά από το ύψωμα 1687.

[29] Μία ακόμη επιβεβαίωση περί της μη ισχυρής οχύρωσης της γραμμής μάχης. Η φωτογραφία Νο χ μάλλον το αποδεικνύει.

[30] Ένα ακόμη πρόβλημα μεταξύ της κατάθεσης του Ταγματάρχη Τσιρώνη και της Έκθεσης του διοικητή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Το ζήτημα είναι αρκετά σημαντικό για να μείνει ασχολίαστο. Ο Ταγματάρχης Τσιρώνης είχε ήδη διαθέσει ένα Ουλαμό (μισό Λόχο) για να αντικαταστήσει τον 3/35 Λόχο και στην περίπτωση που διέθετε έναν ακόμη Λόχο με μία τουλάχιστον Διμοιρία πολυβόλων στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα θα απέμενε με τη μισή δύναμη του Τάγματός του. Η μείωση της δύναμής του κατά 50% δεν ήταν κάτι ασήμαντο για να την λησμονήσει. Μήπως η εγκατάσταση του 3ου Λόχου του Τσιρώνη τη 1330 ώρα στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα αποτελεί μύθευμα που εφευρέθηκε εκ των υστέρων; Την περίπτωση αυτή θα την διερευνήσουμε στο Μέρος ΙΙβiii. Υπόψη ότι από τους αξιωματικούς των Ι/35 και ΙΙ/11 Ταγμάτων που επέζησαν της κόλασης του Καλετζίκ, ουδείς κλήθηκε να καταθέσει στις Ανακριτικές Επιτροπές για να γνωρίζουμε το τι ακριβώς συνέβη σε εκείνα τα αιματοβαμμένα υψώματα. Η μοναδική άμεση πληροφόρηση που έχουμε για τη μάχη του Καλετζίκ είναι από την Έκθεση του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου, ο οποίος παρ’ όλο που βρισκόταν επί της διαδρομής ανόδου προσώπων και δυνάμεων στο Καλετζίκ ουδεμία αναφορά κάνει περί ενίσχυσης των αμυνομένων δυνάμεων του Ι/35 Τάγματος από τμήματα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. Θα αναφέρει σε άλλο σημείο της Έκθεσής του ότι οι αμυνόμενοι στο Καλετζίκ ενισχύθηκαν κατά τη νύκτα.

[31] Ο Πλαστήρας είχε λάβει εντολή από την Μεραρχία να ενεργήσει δραστήρια για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ. Δηλαδή να αντεπιτεθεί. Η εντολή αυτή ήταν ρητή και όφειλε να την εκτελέσει «άνευ ετέρας». Άλλωστε ο ίδιος ανέφερε στη Μεραρχία ότι «επιφυλασσόταν να ενεργήση βραδύτερον την αντεπιθετικήν επιχείρησιν προς ανάκτησιν των απωλεσθεισών θέσεων και περαιτέρω εκμετάλλευσιν της επιτυχίας του διά καταδιώξεως»· με την IV Μεραρχία να αναμένει εναγωνίως να ευαρεστηθεί να την εκτελέσει.

[32] Η συμμετοχή του Τάγματος Τσιρώνη στην αναφερόμενη αντεπίθεση δια του διακένου σημαίνει ότι το μείζον της δύναμης του Τσιρώνη είχε παραμείνει στο δυτικό χαμηλό τμήμα του Κ.Α. Καμελάρ ώστε να είναι δυνατή η συμμετοχή του στην εν λόγω αντεπίθεση. Αν από το Τάγμα του Τσιρώνη είχαν εγκατασταθεί δύο Λόχοι στο Καλετζίκ, όπως αναφέρεται στην Έκθεση Πλαστήρα, τότε ο Τσιρώνης θα συμμετείχε στην αντεπίθεση με ένα Λόχο. Επομένως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας σκεφτόταν να εκτελέσει αντεπίθεση εναντίον των επτά (7) Τουρκικών Ταγμάτων που ενεργούσαν κατά του Κ.Α. Καμελάρ με τους δύο (2) Λόχους του Παλάντζα και τον ένα (1) Λόχο του Τσιρώνη. Αυτά είναι πολύ ανόητα για να γράφονται και να λέγονται. Ασφαλώς και ο όγκος του Τουρκικών δυνάμεων που επετίθεντο κατά του Κ.Α. Καμελάρ είχε παρατηρηθεί και αναγνωριστεί από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα, τους Ταγματάρχες του και τους Λοχαγούς του. Τις πυκνές μάζες του Τουρκικού πεζικού που επετίθεντο κατά του Κ.Α. Καμελάρ τις έβλεπε και ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος και τις προσέβαλε δια των πυροβόλων του. Πάντως και σύμφωνα με την κατάθεση Τσιρώνη επί του Καλετζίκ τάχθηκε μόνο ο Ουλαμός Ευζώνων που αντικατέστησε τον 3/35 Λόχο. Είναι προφανές ότι ο Τσιρώνης δεν επιβεβαιώνει τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα και ως ο αρμοδιότερος έχει μάλλον δίκιο. Δηλαδή τα αναφερόμενα από τον Πλαστήρα περί εγκατάστασης δύο Λόχων του 1ου Τάγματος Ευζώνων στο βορειοδυτικά του Καλετζίκ αντέρεισμα αποτελούν μυθεύματα που εφευρέθηκαν εκ των υστέρων για να δικαιολογήσουν τη μη ενίσχυση του Καλετζίκ από το Απόσπασμα Πλαστήρα.

[33] Είναι εξαιρετικά μειωτικό για το Συνταγματάρχη Πλαστήρα να καταθέτει ένας Ταγματάρχης του ότι ο Πλαστήρας ύστερα από τρεις και πλέον ώρες που βρισκόταν στο Κ.Α. Καμελάρ περίμενε να πάρει πληροφορίες για την επικρατούσα τακτική κατάσταση από το διοικητή του 35ου Συντάγματος. Ο Τσιρώνης επιβεβαιώνει το σχόλιο που έχουμε κάνει σχετικά με το ότι ο Πλαστήρας «ανέβηκε στο Καλετζίκ και αποχώρησε από αυτό ως ένας ουδέτερος παρατηρητής και όχι ως ο υπεύθυνος διοικητής Συνταγματάρχης του Κ.Α. Καμελάρ.»

[34] Ποιος ο λόγος αποστολής αυτού του σημειώματος; Ο συντονισμός των ενεργειών; Δεν εξέδωσε ο Πλαστήρας διαταγή για την εκτέλεση της αντεπίθεσης; Μήπως διέταξε τους Ταγματάρχες του να συντονιστούν και να αντεπιτεθούν; Πραγματικά περίεργα πράγματα.

[35] Εφόσον ισχύουν τα αναφερόμενα από τον Ταγματάρχη Τσιρώνη, τότε πρόκειται για μία πραγματικά πολύ σουρεαλιστική κατάσταση. Ο Πλαστήρας φαίνεται να ρίχνει την ευθύνη για την αναβολή της αντεπίθεσης στην IV Μεραρχία, ενώ είχε λάβει ρητή εντολή να ενεργήσει δραστήρια για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ. Βεβαίως υπάρχει το ερώτημα περί ποίας αντεπιθέσεως ομιλούσε; Αυτής δια του διακένου που θα συμμετείχαν και Τάγματα της Ι Μεραρχίας, ή αυτής για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Καμελάρ; Πλην όμως η IV Μεραρχία από πουθενά δεν προκύπτει ότι είχε ενημερωθεί για την πρόθεση του Πλαστήρα να εκτελέσει αντεπίθεση δια του διακένου. Παρά τα παραπάνω, μετά από περίπου μισή ώρα που διαμείβονται τα σχολιαζόμενα μεταξύ Πλαστήρα και Τσιρώνη, ο Πλαστήρας διέταξε το διοικητή του ΙΙ/11 Τάγματος να αντεπιτεθεί για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ.

[36] Ύψωμα με την ονομασία «Κατσίμπαλη» δεν σημειώνεται στο διατιθέμενο σχεδιάγραμμα του τομέα της IV Μεραρχίας. Από την περιγραφή προκύπτει ότι πολύ πιθανόν ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος να αναφέρεται στο ύψωμα 1565. Βλέπε σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 12. Το χωριό Σινίρκιοϊ είναι το χωριό που σήμερα σημειώνεται στους χάρτες ως Tinaztepe. Και βρίσκεται λίγο δυτικά του χωριού Καγιαντιμπί. Με το όνομα Tinaztepe αποκαλείται από τους Τούρκους και το ύψωμα Τηλκί Κηρί Μπελ. Βλέπε το σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 4 του Μέρους ΙΙα.

[37] Είναι πολλοί αυτοί που θα αναρωτηθούν για το εάν ήταν τόσο σημαντική η εγκατάσταση της διοικήσεως του Πλαστήρα επί του Καλετζίκ, ώστε να εγείρεται όλος αυτός ο «θόρυβος». Ασφαλώς και είναι. Πρώτο γιατί το προέβλεπε σαφώς η εντολή του. Δεύτερο επειδή από το Καλετζίκ θα διέθετε πλήρη σχεδόν εποπτεία του πεδίου της μάχης και θα μπορούσε να διευθύνει τον αμυντικό αγώνα αποτελεσματικά. Τρίτο επειδή η παρουσία του εγγύς των μαχομένων τμημάτων που αγωνίζονταν να διατηρήσουν υπό την κατοχή τους το ζωτικότερο σημείο του αμυντικού τομέα του Αφιόν Καραχισάρ, θα αποτελούσε πηγή έμπνευσης και ένεση ηθικού στους μαχητές.

 

Πηγή: belisarius21.wordpress.com

 

Σχετικά άρθρα:

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος Ι)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙα)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙβi)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙβii)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙβiii)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙΙ)