14 Ιουνίου 2021

Γράφει ο Αρματιστής

(Ταξίαρχος ε.α. Βασίλειος Λουμιώτης)

Σύνοψη

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας απέφυγε να ενημερώσει την IV Μεραρχία ότι δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανέθεσε αναφορικά με την εγκατάσταση του Αποσπάσματός του στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού προκειμένου να την προκαλύψει από νότο, δηλαδή από την κατεύθυνση που το πρωί της 15^ης Αυγούστου αναμενόταν ότι ο Τουρκικός Στρατός θα συνέχιζε την επίθεσή του. Δεν θα την ενημερώσει επίσης ότι είχε μεταφέρει το Απόσπασμά του στον σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ· ήτοι σε απόσταση τριών και πλέον χιλιομέτρων δυτικά του χωριού Κιουπρουλού, στην περιοχή του οποίου θα συγκεντρώνονταν οι δυνάμεις της Μεραρχίας. Περί το λυκαυγές της 15^ης Αυγούστου ο Πλαστήρας θα αποκαλύψει σαφέστατα την ειλημμένη απόφασή του να διακόψει –αυθαίρετα και αυτοβούλως- την υπαγωγή του στην IV Μεραρχία, να εγκαταλείψει το πεδίο της μάχης και τους συμμαχητές του και να διαφύγει προς το Τουμλού Μπουνάρ. Τούτο θα συμβεί όταν περί το λυκαυγές θα αντιληφθεί ότι το ΙΙ/23 Τάγμα (Μαυρομιχάλη) αποχωρεί από το νοτιοανατολικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ ύψωμα Τακλή Τεπέ και επομένως η IV Μεραρχία έμεινε πλέον εντελώς ακάλυπτη από τη θέση στην οποία είχε εντολή να τάξει το Απόσπασμά του. Μολονότι αντιλαμβανόταν πολύ καλώς τους κινδύνους που προέκυπταν για την ασφάλεια της IV Μεραρχίας αρνείται να αναλάβει τις ευθύνες του και μετακινεί το Απόσπασμά του ακόμη δυτικότερα προκειμένου να καλύπτεται από το ΙΙΙ/4 Τάγμα (Πρεμέτη) που ήταν εγκατεστημένο επί του αμέσως βορειοδυτικά του χωριού Μπαλ Μαχμούτ υψώματος 1220. Στη συνέχεια όταν θα αντιληφθεί ότι από το ύψωμα 1220 αποχώρησε και το ΙΙΙ/4 Τάγμα (Πρεμέτη) και ότι κατόπιν τούτων η οδός υποχώρησης της IV Μεραρχίας προς τα δυτικά έμεινε ακάλυπτη από Νότο επί μετώπου δέκα περίπου χιλιομέτρων, δεν αναλαμβάνει δράση για να καλύψει την IV Μεραρχία. Αντιθέτως –όπως θα αναλυθεί στο επόμενο κείμενο- θα αποχωρήσει αυτοβούλως από το πεδίο της μάχης και θα κινηθεί προς το Τουμλού Μπουνάρ. Από τη στιγμή εκείνη και ύστερα ο Πλαστήρας μετατρέπεται σε στασιαστή και φυγά. Ο διοικητής της IV Μεραρχίας, μολονότι έπραξε τα δέοντα για να συνδεθεί με το Απόσπασμα Πλαστήρα, δεν θα μάθει ποτέ ότι η οδός υποχώρησης της Μεραρχίας του προς τα δυτικά ήταν ακάλυπτη στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού και ακόμη δυτικότερα μέχρι το Αϊβαλή. Η καταστροφή της ήταν πλέον ζήτημα ολίγου χρόνου. Αντίστοιχη περίπτωση Έλληνα Συνταγματάρχη διοικητή Συντάγματος Πεζικού που εγκατέλειψε ακάλυπτη και «στο έλεος του εχθρού» τη Μεραρχία στην οποία υπαγόταν και υπό τις διαταγές της οποίας ενεργούσε δεν υπάρχει στην ιστορία του Ελληνικού Στρατού. Για την κατανόηση από τον κάθε ενδιαφερόμενο της γενικής τακτικής κατάστασης που επικρατούσε στο πεδίο της μάχης εντός του οποίου ενεργούσε το Απόσπασμα Πλαστήρα και το πώς οι αποφάσεις του Πλαστήρα επηρέαζαν την πορεία του υποχωρητικού ελιγμού του Α΄ Σώματος Στρατού παρέχονται στο κείμενο πολλές, σημαντικές και ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη δραστηριότητα των φιλίων και εχθρικών δυνάμεων, και ειδικά για τη δραστηριότητα του 5^ου Τουρκικού Σώματος Ιππικού (1^η, 2^η και 14^η Μεραρχίες Ιππικού). Επίσης, επειδή ο Πλαστήρας επικαλείται συνεχώς τις τρομακτικές απώλειες που υπέστη το Απόσπασμά του κατά τη μάχη της 13^ης και 14^ης Αυγούστου για να δικαιολογήσει την ανυπακοή του, παρατίθεται στο τέλος του κειμένου ειδική αναλυτική αναφορά στις απώλειες του Αποσπάσματος Πλαστήρα και την αναλήθεια «των αριθμών» των απωλειών που αναφέρει ο Πλαστήρας και ο υπασπιστής του Παπαθανασόπουλος.     

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΥΣ IVβ

7. Γενικές πληροφορίες για τις Τουρκικές ενέργειες.
8. Η σύμπτυξη του Αποσπάσματος της VII Μεραρχίας.
9. Η σύμπτυξη του Στρατηγείου της IV Μεραρχίας και των οργανικών και των υπό τη διοίκησή της Συνταγμάτων Πεζικού.
   9.1. Η σύμπτυξη του Στρατηγείου της IV Μεραρχίας.
   9.2. Η σύμπτυξη του 8ου Συντάγματος Πεζικού.
   9.3. Η σύμπτυξη του 35ου Συντάγματος Πεζικού.
   9.4. Η σύμπτυξη του Αποσπάσματος Καλλιαγκάκη(26ο Σύνταγμα Πεζικού).
10. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας καταφέρεται κατά της διοίκησής της IV Μεραρχίας και του Αντισυνταγματάρχη Καλλιαγκάκη.
11. Ο Πλαστήρας αδιαφορεί για τους τρομακτικούς κινδύνους που προκύπτουν για την ασφάλεια της IV Μεραρχίας λόγω της αποχώρησης του 23ου Συντάγματος από τα υψώματα νοτίως του ποταμού Ακάρ.
    11.1. Τα τμήματα του 23ου Συντάγματος αποσύρονται από τα νοτίως του ποταμού Ακάρ υψώματα.
    11.2. Ο Πλαστήρας αντιλαμβάνεται την αποχώρηση του ΙΙ/23 Τάγματος από το Ν-Δ του Κιουπρουλού ύψωμα Τακλή Τεπέ αλλά συνεχίζει να αδιαφορεί για την ασφάλεια της IV Μεραρχίας.
12. Η επικρατούσα γενική τακτική κατάσταση το πρωί της 15ης Αυγούστου.
    12.1. Η κατάσταση στον Τομέα της Ι Μεραρχίας.
    12.2. Η κατάσταση στον Τομέα της IV Μεραρχίας.
13. Οι απώλειες του Αποσπάσματος Πλαστήρα κατά τη 13η και 14η Αυγούστου 1922.
    13.1. Οι απώλειες του Αποσπάσματος Πλαστήρα με βάση την Έκθεση Πλαστήρα.
    13.2. Αντικρουόμενες αναφορές περί των απωλειών του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων.
    13.3. Οι απώλειες του 3ου Τάγματος Ευζώνων.
    13.4. Η δύναμη του Αποσπάσματος Πλαστήρα μετά τη 14η Αυγούστου.
    13.5. Οι απώλειες του 6ου Λόχου Ευζώνων και του Ουλαμού του 7ου Λόχου Ευζώνων.
    13.6. Οι διαφωνίες των «Πλαστηριακών» για τις απώλειες του Αποσπάσματος Πλαστήρα.
    13.7. Εκτίμηση των απωλειών του Αποσπάσματος Πλαστήρα κατά τη 13η και 14η Αυγούστου.

Σημείωση: Το παρόν κείμενο είναι ολοκληρωμένο και τεκμηριωμένο επί πρωτογενών πηγών. Αποτελεί τη συνέχεια του προηγουμένου, πρώτου μέρους (IVα), το οποίο περιλαμβάνει και την ενότητα υπ’ αριθμό 6.

7. Γενικές πληροφορίες για τις Τουρκικές ενέργειες

Ο διοικητής της 1^ης Τουρκικής Στρατιάς παρατηρώντας από το παρατηρητήριό του στο Κοτσά Τεπέ την άτακτη υποχώρηση των τμημάτων της Ι Μεραρχίας στην πεδιάδα του Σινάν Πασά εξέδωσε τη 1415 ώρα της 14^ης Αυγούστου διαταγή γενικής καταδίωξης των υποχωρουσών Ελληνικών δυνάμεων προς βορρά, την οποία κοινοποίησε και προς εφεδρικό ΙΙ Σώμα Στρατού. Ως σκοπός της καταδίωξης καθορίστηκε να μην επιτραπεί στις Ελληνικές δυνάμεις να εγκατασταθούν σε μία νέα αμυντική γραμμή.[1]

Οι Τουρκικές Μεραρχίες Πεζικού δεν απαιτήθηκε να καταβάλουν ιδιαίτερες προσπάθειες για την επίτευξη του καθορισθέντος από την 1^η Στρατιά σκοπού. Οι Ελληνικές δυνάμεις λόγω δικών τους λαθών, προβλημάτων και άλλων αδυναμιών, στις οποίες ήδη αναφερθήκαμε και θα αναφερθούμε στη συνέχεια, καθώς και της αντίδρασης του Τουρκικού Ιππικού που κυριαρχούσε στο δυτικό τμήμα της πεδιάδας του Σινάν Πασά, είτε δεν μπόρεσαν, είτε απέφυγαν/αρνήθηκαν να καταλάβουν τη νέα γραμμή άμυνας που καθοριζόταν στις διαταγές συμπτύξεως του Α΄ Σώματος Στρατού και των Ι και IV Μεραρχιών. Ήτοι τη γραμμή των υψωμάτων από Καρατζά Εϋρέν – νοτίως Ακ Χισάρ – βορείως Αϊβαλή – βορειοδυτικά Μπαλ Μαχμούτ – υψώματα νοτίως Κιουπρουλού (βλέπε υπ’ αριθμό 25 σχεδιάγραμμα παρακάτω).

Σε εκτέλεση της διαταγής της 1^ης Στρατιάς οι Μεραρχίες του 1^ου και του 4^ου Τουρκικών Σωμάτων Στρατού προέλασαν προς βορρά και τις βραδινές ώρες της 14^ης Αυγούστου στάθμευσαν στις θέσεις που φαίνονται στο υπ’ αριθμό 25 σχεδιάγραμμα, προωθώντας στοιχεία ασφαλείας ακόμη βορειότερα, μέχρι τις παρυφές των υψωμάτων νότια του ποταμού Ακάρ.[2]

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι ενέργειες του V Τουρκικού Σώματος Ιππικού κατά τη 14^η και κατά τη νύκτα της 14^ης/15^η Αυγούστου. Το πρωί της 14^ης Αυγούστου η 1^η Μεραρχία Ιππικού βρισκόταν στην περιοχή Ντουζ Αγάτς. Η 2^η Μεραρχία Ιππικού βρισκόταν ανατολικά του Τσάϊ Χισάρ έχοντας ένα Σύνταγμά της έναντι του Κ.Α. Κίρκα. Η 14^η Μεραρχία βρισκόταν στην περιοχή του χωριού Καρατζά και επιτηρούσε το δεξιό του επί του Ακάρ Νταγ 1/38 Συντάγματος Ευζώνων, πλην ενός Συντάγματος Ιππικού που είχε προωθηθεί στο χωριό Ακ Χισάρ και αποτελούσε τη βάση υποστήριξης των ομάδων καταστροφής της σιδηροδρομικής γραμμής Σμύρνη – Αφιόν Καραχισάρ.[3] Η διάταξη μάχης του 5^ου Σώματος Ιππικού το πρωί της 14^ης Αυγούστου φαίνεται στο υπ’ αριθμόν 22 Σχεδιάγραμμα του Μέρους IVα.

Πολύ πρωί της 14^ης Αυγούστου το 5^ο Σώμα Ιππικού έλαβε διαταγή της 1^ης Στρατιάς δια της οποίας διατασσόταν να αποφύγει την αγκίστρωση των δυνάμεών του στην περιοχή Κίρκα, να εντείνει τη δραστηριότητά του στα μετόπισθεν των Ελληνικών δυνάμεων, να ενεργεί αναγνωριστικά επί των Ελληνικών εφεδρειών και των εν Τουμλού Μπουνάρ Ελληνικών Μονάδων και τέλος να επιβραδύνει την κίνηση των Ελληνικών Μονάδων που θα κατευθύνονταν για την ενίσχυση του μετώπου.[4]

Ο διοικητής του Σώματος αποφάσισε να προωθήσει τις 2^η και 14^η Μεραρχίες του στην ομαλή περιοχή του Ακ Χισάρ προκειμένου να αποκτήσει ευχέρεια ελιγμών προς τα μετόπισθεν των Ελληνικών δυνάμεων (βλέπε υπ’ αριθμό 25 σχεδιάγραμμα). Κατόπιν τούτου διέταξε: Την 1^η Μεραρχία να εξασφαλίσει τις δυτικά του Αϊβαλή θέσεις της, να αποκαλύψει τις κινήσεις των Ελληνικών δυνάμεων βόρεια της γραμμής Ιλμπουλάκ – Ρεσίλ Μπαμπού και με το μεγαλύτερο μέρος των δυνάμεών της να μετακινηθεί στην περιοχή του Ακ Χισάρ. Τη 2^η Μεραρχία Ιππικού προωθηθεί στο Ακ Χισάρ. Τη 14^η Μεραρχία να καταλάβει τις βόρειες καταπτώσεις του υψώματος Μπακερτζίκ προς αντιμετώπιση Ελληνικών δυνάμεων που ενδεχομένως θα κινούνταν από το Τουμλού Μπουνάρ προς την πεδιάδα του Σινάν Πασά.[5]

Τη 14^η ώρα ο διοικητής του 5^ου Σώματος έφθασε στο Ακ Χισάρ και διέταξε την 1^η Μεραρχία να επιτεθεί προς την κατεύθυνση του Μπαλ Μαχμούτ. Η 1^η Μεραρχία προώθησε τα δύο εκ των Συνταγμάτων της προς το Αϊβαλή προκειμένου στη συνέχεια να προελάσουν προς το Μπαλ Μαχμούτ, το δε τρίτο το κατηύθυνε προς το όρος Ιλμπουλάκ. Τα Συντάγματα Ιππικού που κινήθηκαν προς το Αϊβαλή συγκρούστηκαν με Ελληνικό Τάγμα που βρισκόταν επί των υψωμάτων νοτιοανατολικά του Αϊβαλή το οποίο και εξανάγκασαν -κατά την Τουρκική ΔΙΣ- να υποχωρήσει τη 14η ώρα βόρεια της σιδηροδρομικής γραμμής.[6]

Το αναφερόμενο ως άνω Τάγμα ήταν το Ι/37 υπό τον Ταγματάρχη Δ. Δανίκα. Σύμφωνα με την κατάθεση του επιτελούς του Ι/37 Τάγματος Ανθυπολοχαγού Μαργιόλη Θεοδώρου κατά την ένορκη προανάκριση που διατάχθηκε από το 37^ο Σύνταγμα για τη διερεύνηση της ανυπακοής του Ταγματάρχη Δανίκα προκύπτει ότι το αναφερόμενο γεγονός συνέβη περί την 16^η με 17^η ώρα της 14^ης Αυγούστου υπό τις εξής συνθήκες. Το Ι/37 κατόπιν διαταγής της Ι Μεραρχίας, υπό τις άμεσες διαταγές της οποίας είχε τεθεί, κινήθηκε πολύ πρωί της 14ης Αυγούστου προς το Κιουτσούκιοϊ προκειμένου να απαλλάξει τα φυλάκια της σιδηροδρομικής γραμμής από την πίεση των διεισδυσάντων τμημάτων του Τουρκικού Ιππικού.[7] Στη συνέχεια τέθηκε σε πορεία για να επιστρέψει στα υψώματα νοτιοανατολικά του Αϊβαλή. Κατά την επιστροφή του και ενώ το Τάγμα ανερχόταν στα υψώματα νοτιοανατολικά του Αϊβαλή δέχθηκε επίθεση από ισχυρά τμήματα του Τουρκικού Ιππικού.[8] Την ίδια περίπου ώρα ο διοικητής του Τάγματος απέστειλε τον Ανθυπολοχαγό Μαργιόλη στην Ι Μεραρχία για να της αναφέρει την νέα τακτική κατάσταση. Περί τη 17^η ώρα ο Μαργιόλης βρήκε το Σταθμό Διοικήσεως της Μεραρχίας εγκατεστημένο επί των βορειοδυτικά της σιδηροδρομικής γραμμής δεσποζόντων υψωμάτων και ανέφερε την κατάσταση του Τάγματος στον επιτελή Λοχαγό Μπουλαλά ο οποίος αφού συνεννοήθηκε με το Μέραρχο Φράγκου του έδωσε προφορική διαταγή «το Τάγμα να παραμείνει και επ’ ουδενί λόγω εγκαταλείψει τα Ν.Α. Αϊβαλή υψώματα».[9] Ο Μαργιόλης κατά την επιστροφή του συνάντησε μεγάλο αριθμό φυγάδων του Τάγματός του που κινούνταν πανικόβλητοι προς τα πίσω. Στη συνέχεια συνάντησε το διοικητή του Τάγματος ο οποίος είχε απομείνει με το ένα τρίτο της αρχικής δύναμής του και παρέμενε άπραγος σε κάποιο σημείο της βαθειάς γραμμής βόρεια των υψωμάτων του Αϊβαλή. Παρά και τη νέα διαταγή που δόθηκε στο διοικητή του Τάγματος από την Ι Μεραρχία δια του Μαργιόλη για την εγκατάσταση του Τάγματος στα νοτιοανατολικά του Αϊβαλή υψώματα, ο διοικητής του Τάγματος Δανίκας όχι μόνο δεν εκτέλεσε τη διαταγή δια της απομένουσας σε αυτόν δύναμης, αλλά ακολούθησε με τη δύναμη που του είχε απομείνει τον δρόμο των φυγάδων προς το Μπασκιμσέ.[10]

Ο Αντιστράτηγος ε.α. Μπουλαλάς αναφέρει τα εξής για το εν λόγω συμβάν:

«το τάγμα τούτο προσβληθέν περί τη δύσιν του ηλίου υπό του Τουρκικού Ιππικού (της 1^ης Μεραρχίας Ιππικού) εγκατέλιπε την θέσιν του ανασυνταχθέν επί των βορείως Ακκάρ Τσάϊ υψωμάτων. Διαταχθέν εν ονόματι του Μεράρχου υπό του γράφοντος επιβλέποντος την εγκατάστασιν επί της τοποθεσίας (μέσω του λοχαγού Μαριώλη επιτελούς του τάγματος) να επανέλθη εις την θέσιν του, ο ταγματάρχης δεν εξετέλεσεν την διαταγήν αλλ’ εβάδισε προς Μπασκιμσέ μετά των εφεδρειών της Μεραρχίας»[11]

Ο αξιωματικός επιτελής του Ι/37 Τάγματος εξεταζόμενος για την ανυπακοή του διοικητή του ανέφερε τα εξής γι’ αυτόν:

«Ουχ ήττον η ατομική αντίληψις μου είναι ότι την 14ην και 15ην Αυγούστου 1922 επεδείξατο έλλειψιν ευψυχίας τοιαύτης ώστε να τω αφαιρείται η δύναμις του Διοικείν το υπ’ αυτόν Τάγμα»[12]

Ήταν ελάχιστοι οι αξιωματικοί μέσα στο Σώμα των χιλιάδων αξιωματικών της Στρατιάς που δεν εκτέλεσαν τις εντολές τους ή δεν επέδειξαν ισχυρή βούληση ώστε να διατηρήσουν υπό συνοχή στα τμήματα τους. Ήταν αρκετοί όμως για να φέρουν την καταστροφή.

Τα παραπάνω αναφέρθηκαν για τον εξής και μόνο λόγο. Η κατάληψη των υψωμάτων νοτιοανατολικά του χωριού Αϊβαλή από την 1^η Τουρκική Μεραρχία Ιππικού λόγω της αδυναμίας του διοικητή του Ι/37 Τάγματος να διοικήσει το Τάγμα του σε συνθήκες μάχης και έντονης πίεσης είχε βαρύτατες συνέπειες στην υποχώρηση της Ι Μεραρχίας προς το χωριό Μπασκιμσέ και του Αποσπάσματος της VII Μεραρχίας προς τη γραμμή των υψωμάτων από Καρατζά Εϋρέν μέχρι Αϊβαλή, που αποτελούσε τη νέα αμυντική γραμμή της Ι Μεραρχίας και έπρεπε τούτο να καταλάβει. Λόγω της κατοχής από τους Τούρκους των υψωμάτων νοτιοανατολικά του Αϊβαλή παρεμποδίστηκε δια πυρών η υποχώρηση της Ι Μεραρχίας προς το Μπασκιμσέ με αποτέλεσμα να προκληθεί συνωστισμός και σύγχυση στις Μονάδες που κινούνταν εντός της βαθειάς γραμμής που ακολουθούσε η σιδηροδρομική γραμμή και η οδός υποχώρησης της Μεραρχίας. Τούτο συνέτεινε στην αποσάθρωση του ηθικού των Μονάδων με τελικό αποτέλεσμα τη διάλυση αυτών και την διαρροή των ανδρών τους προς βορρά για να σωθούν από ανύπαρκτους εν πολλοίς κινδύνους. Την εν λόγω αποκαρδιωτική εικόνα περιγράφει γλαφυρά ο Αντιστράτηγος ε.α. Κλεάνθης Μπουλαλάς στο βιβλίο του «Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ 1919-22 (Με τον φακόν της ιστορικής αλήθειας)» σελίδα 279. Επίσης η μη κατάληψη της γραμμής Καρατζά Εϋρέν – Αϊβαλή από το Απόσπασμα της VII Μεραρχίας λόγω της δράσης του Τουρκικού Ιππικού στην πεδιάδα του Σινάν Πασά και ειδικά της 1^ης Τουρκικής Μεραρχίας Ιππικού, είχε σαν αποτέλεσμα την άκαιρη/εσπευσμένη υποχώρηση τη μεσημβρία της 15^ης Αυγούστου των δυνάμεων Φράγκου στην τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ, πράγμα που συνέβαλε –σε συνδυασμό με την αναποφασιστικότητα του Τρικούπη- στην διάσπαση των Μεραρχιών των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού στις Ομάδες Φράγκου και Τρικούπη. Κατόπιν τούτων τα αποτελέσματα της διείσδυσης και δράσης του 5^ου Τουρκικού Σώματος Ιππικού στα μετόπισθεν των αμυνομένων Ελληνικών δυνάμεων στη δεξιά πτέρυγα της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ είχαν δραματικές συνέπειες στην εξέλιξη αρχικά του αμυντικού αγώνα και στη συνέχεια του υποχωρητικού τοιούτου. Οι συνέπειες αυτές υπερέβαιναν το επιχειρησιακό επίπεδο και επηρέαζαν το στρατηγικό. Και τούτο επειδή η διάσπαση των Ελληνικών δυνάμεων στην Ομάδα Φράγκου που αποτελούταν από τις καταπονημένες Ι και VII Μεραρχίες, καθώς και τα υπολείμματα της IV Μεραρχίας και στην Ομάδα Τρικούπη που αποτελούταν από τις ανέπαφες V, IX, XII και ΧΙΙΙ Μεραρχίες ήταν ζήτημα στρατηγικού επιπέδου.

Ο Διοικητής του V Σώματος Ιππικού πιστεύοντας ακράδαντα ότι επίκειται η άφιξη από το Ουσάκ στο Τουμλού Μπουνάρ της Ελληνικής Μεραρχίας Ιππικού και επιθυμώντας να μη εκθέσει τα νώτα του στο Ελληνικό Ιππικό διέταξε τη μεν 2^η Μεραρχία Ιππικού κινηθεί βόρεια του Ιλμπουλάκ Νταγ και να επιδιώξει να αποκόψει τη σιδηροδρομική γραμμή Αφιόν Καραχισάρ – Κιουτάχεια, τη δε 14^η Μεραρχία Ιππικού να αποσυρθεί το βράδυ όπισθεν της 2^ης Μεραρχίας (βλέπε παρακάτω υπ’ αριθμό 25 σχεδιάγραμμα για τη δράση του Τουρκικού Ιππικού).[13]

8. Η σύμπτυξη του Αποσπάσματος της VII Μεραρχίας

Το Απόσπασμα της VII Μεραρχίας αποτελούταν από:

• Το 5^ο Σύνταγμα της Ι Μεραρχίας του οποίου τα 1^ο και 2^ο Τάγματα ήταν εγκατεστημένα στα Κ.Α. Χασάν Μπελ και το 3^ο στο Κ.Α. Κίρκα

Το 37^ο οργανικό της Σύνταγμα του οποίου το 2^ο Τάγμα τηρούνταν εφεδρεία στο Σινάν Πασά και 3^ο Τάγμα Σπηλιωτόπουλου είχε ανέλθει το πρωί της 14^ης Αυγούστου στο Κ.Α. Χασάν Μπελ του οποίου ανέλαβε και τη διοίκηση. Το 1ο Τάγμα Δανίκα (Ι/37 Τάγμα) βρισκόταν στην περιοχή του Αϊβαλή υπό τις άμεσες διαταγές της Ι Μεραρχίας.

• Η διάταξη μάχης του Αποσπάσματος VII Μεραρχίας της 14^ης Αυγούστου φαίνεται στο υπ’ αριθμό 22 σχεδιάγραμμα στο Μέρος IVα.

Ο διοικητής της VII Μεραρχίας κατόπιν της γενικής διαταγής συμπτύξεως του μετώπου που έλαβε από την Ι Μεραρχία αποφάσισε να συμπτύξει τις Μονάδες του Υποτομέα Σινάν Πασά προς τη γραμμή των υψωμάτων Ακ Χισάρ – Κούμαρι Τσιφλίκ – Αϊβαλή. Η σύμπτυξη θα διεξαγόταν σε τρεις φάλαγγες υπό την κάλυψη του 37^ου Συντάγματος (διέθετε μόνο το ΙΙ/37 Τάγμα) που θα τασσόταν βορειοδυτικά του Σινάν Πασά προκειμένου να καλύψει από τα δυτικά την υποχώρηση των λοιπών φαλάγγων. Το 37^ο Σύνταγμα θα συμπτυσσόταν διαδοχικά προς το Κούμαρι Τσιφλίκ και στη συνέχεια θα καταλάμβανε τα υψώματα νότια του Ακ Χισάρ (βλέπε υπ’ αριθμόν 25 Σχεδιάγραμμα κατωτέρω).

Η σύμπτυξη των λοιπών Μονάδων θα άρχιζε με την πρώτη φάλαγγα (Α΄) που αποτελούταν από τα τρία Τάγματα που αμύνονταν στο Κ.Α. Χασάν Μπελ. Η φάλαγγα αυτή θα καταλάμβανε τη γραμμή των υψωμάτων από Αϊβαλή μέχρι νότια του Ακ Χισάρ. Θα ακολουθούσε η τρίτη φάλαγγα (Γ΄) που περιελάμβανε τα Μεταγωγικά και τους Σχηματισμούς διοικητικής μέριμνας της Μεραρχίας, καθώς και το Λόχο Μηχανικού που θα αναλάμβανε την εγγύς ασφάλειά της. Τελευταία θα υποχωρούσε ως οπισθοφυλακή η τρίτη φάλαγγα (Γ΄) που περιελάμβανε το ΙΙΙ/5 Τάγμα και τα στοιχεία Πυροβολικού που αμύνονταν στο Κ.Α. Κίρκα. Η εν λόγω φάλαγγα θα κατευθυνόταν στο χωριό Ακ Χισάρ και θα αποτελούσε την εφεδρεία της Μεραρχίας.[14]

Όμως η σύμπτυξη εξ αρχής δεν ξεκίνησε σύμφωνα με το σχέδιο. Πρώτη υποχώρησε η Γ΄ φάλαγγα των Μεταγωγικών και μάλιστα χωρίς να προστατεύεται από το Λόχο Μηχανικού. Επομένως υποχώρησε χωρίς ιδία κάλυψη και χωρίς να καλύπτεται από την Α΄ φάλαγγα που θα ήταν η εμπροσθοφυλακή και την αποτελούσαν τα Τάγματα του Κ.Α. Χασάν Μπελ. Όταν τη 1930 ώρα η φάλαγγα των Μεταγωγικών έφθασε βορειοδυτικά του χωριού Μπάλτζα προσβλήθηκε δια επελάσεως από τμήμα Τουρκικού Ιππικού, ενώ συγχρόνως δέχθηκε και τα πυρά της πυροβολαρχίας της 1ης Μεραρχίας Ιππικού που είχε ταχθεί στα υψώματα νοτιοανατολικά του Αϊβαλή. Αυτά που δεν είχαν καταληφθεί από το Ι/37 Τάγμα Δανίκα (βλέπε υπ’ αριθμό 25 σχεδιάγραμμα κατωτέρω). Η φάλαγγα διαλύθηκε, εγκατέλειψε τα δίτροχα της Μοίρας Συζυγαρχιών (μετέφερε τα εφεδρικά πυρομαχικά πεζικού και πυροβολικού της Μεραρχίας), τους αραμπάδες καθώς και άλλα μέσα και υλικά.[15] Οι άνδρες των Μεταγωγικών τράπηκαν σε φυγή κατευθυνόμενοι προς βορρά.[16]

Οι λοιπές φάλαγγες κατά την υποχώρησή τους δέχθηκαν πυρά και επιθέσεις από τις δυνάμεις του Τουρκικού Ιππικού που είχαν διασπαρεί σε καλυμμένες θέσεις στα μετόπισθεν του Υποτομέως Σινάν Πασά με αποτέλεσμα η σύμπτυξή τους να διεξάγεται με μεγάλη δυσκολία. Κατόπιν τούτων η Μεραρχία βρέθηκε σε δυσχερέστατη θέση. Τελικά κατόρθωσε να διολισθήσει και να συγκεντρωθεί αργά τη νύκτα νοτίως του Αϊβαλή σε στενή εμπλοκή με Τουρκικά τμήματα Ιππικού που κατείχαν τη νότια παρυφή του χωριού (βλέπε σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 25).

Η μη κατάληψη κατά τη 14^η Αυγούστου από το Απόσπασμα της VII Μεραρχίας της νέας αμυντικής γραμμής στα υψώματα από Καρατζά Εϋρέν μέχρι το Αϊβαλή, εξ αιτίας της δράσης της 1^ης Μεραρχίας Ιππικού, είχε δυσμενέστατες συνέπειες στην εξέλιξη της υποχώρησης των δυνάμεων των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού και ειδικότερα αυτών που υποχωρούσαν βόρεια της σιδηροδρομικής γραμμής Σμύρνη – Αφιόν Καραχισάρ.

Σχεδιάγραμμα 25: Απεικονίζονται: α) Η μεταβολή της τακτικής κατάστασης κατά την νύκτα της 14ης προς 15η Αυγούστου 1922. β) Η δράση του Τουρκικού 5ου Σώματος Ιππικού κατά τη 14η Αυγούστου. γ) Οι θέσεις στις οποίες προωθήθηκαν οι Τουρκικές Μεραρχίες Πεζικού μέχρι το βράδυ της 14ης Αυγούστου. δ) Τα τμήματα της νέας αμυντικής γραμμής από Καρατζά Εϋρέν μέχρι νότια του Κιουπρουλού που παρέμειναν ακάλυπτα από τις Ελληνικές δυνάμεις. (διακεκομμένη γραμμή χρώματος βαθύ μπλε).

9. Η σύμπτυξη του Στρατηγείου της IV Μεραρχίας και των οργανικών και των υπό τη διοίκησή της Συνταγμάτων Πεζικού

9.1 Η σύμπτυξη του Στρατηγείου της IV Μεραρχίας

Ο διοικητής της IV Μεραρχίας αναφέρει στην Έκθεσή του ότι τη 1430 ώρα αποχώρησε από το Αφιόν Καραχισάρ μετά του Στρατηγείου του και εγκαταστάθηκε επί χαρακτηριστικού λόφου βορείως του Αφιόν προκειμένου να είναι σε θέση να παρακολουθήσει τη σύμπτυξη των Μονάδων του. Αναφέρει επίσης ότι οι Μονάδες της Μεραρχίας ακολούθησαν τα καθορισθέντα δρομολόγια χωρίς να καταδιωχθούν από τον εχθρό. Όταν όμως αυτές εισήλθαν στη στενωπό του Γκετζέκ Χαμάμ βρήκαν μπροστά τους τη ΧΙΙ Μεραρχία που είχε φθάσει πρώτη. Η κίνηση κατέστη δυσχερέστατη και βραδύτατη λόγω του συνωστισμού που επικρατούσε επί της οδού επί της οποίας κινούνταν διάφοροι πεδινοί σχηματισμοί, αγέλες σφαγίων, αυτοκίνητα και πλήθος ατόμων που έφευγαν από το Αφιόν Καραχισάρ για να διασωθούν. Εξ αιτίας του συνωστισμού είχε επέλθει σύγχυση και ανάμιξη διαφόρων Μονάδων.[17] Η περιγραφόμενη κατάσταση, που αναφέρεται και από άλλους αξιωματικούς, ήταν αποτέλεσμα του μη καθορισμού από το διοικητή του Α΄ Σώματος Στρατού ορίων μεταξύ των Μεραρχιών και προτεραιότητας χρησιμοποίησης των διατιθέμενων δρομολογίων. Ομοίως δεν επετεύχθη συντονισμός μεταξύ των IV και ΧΙΙ Μεραρχιών για τον καθορισμό της προτεραιότητας εισόδου των Μονάδων τους στη στενωπό Γκετζέκ Χαμάμ και για την εγκατάσταση ελέγχου κυκλοφορίας στην αναφερόμενη περιοχή από αξιωματικούς των δύο Μεραρχιών. Το σημαντικότερο όμως όλων ήταν ότι η IV Μεραρχία με το σύνολο της δύναμης της περιορίστηκε (κλείστηκε) από το διοικητή του Α΄ Σώματος Στρατού εντός της στενωπού του Κιουπρουλού. Ο Υποστράτηγος Τρικούπης θα συνεχίσει και τις επόμενες ημέρες να περιορίζει τις υπό τη διοίκησή του Μεραρχίες ολοένα και σε πλέον περιορισμένους χώρους, στερώντας τους έτσι τη δυνατότητα ελιγμών και ανάπτυξης των Μονάδων τους.

Ο Υποστράτηγος Δημαράς αναφέρει ότι πριν αναχωρήσει από το λοφίσκο που ήταν εγκατεστημένος μετά του Στρατηγείου του απέστειλε τους Λοχαγούς του Επιτελείου του Πρίνο και Ανδρόνικο προς τα Αποσπάσματα Πλαστήρα και Καλλιαγκάκη προκειμένου να εξακριβώσουν αν είχαν εγκαταστήσει προφυλακές επί των θέσεων που τους είχαν προσδιοριστεί στα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού και εάν είχαν συνδεθεί με τις εκατέρωθεν Μονάδες της Ι και της ΧΙΙ Μεραρχιών.[18] Η κίνηση των Μονάδων και Σχηματισμών της Μεραρχίας συνεχίστηκε μέχρι τη 2^η πρωινή ώρα της 15^ης Αυγούστου, ενώ οι Αξιωματικοί που είχαν αποσταλεί στα Αποσπάσματα Πλαστήρα και Καλλιαγκάκη δεν είχαν ακόμη επιστρέψει. Τη 0315 ώρα η Μεραρχία έλαβε τη διαταγή επιχειρήσεων του Α΄ Σώματος Στρατού στην οποία καθοριζόταν η κίνηση και ο προορισμός της Μεραρχίας για τη 15^η Αυγούστου.[19]

Ο Επιτελάρχης της IV Μεραρχίας Ταγματάρχης Τσολάκογλου στην παρ’ αυτού συνταχθείσα Έκθεση Πεπραγμένων της Μεραρχίας αναφέρει ότι Αξιωματικός του Επιτελείου του Α΄ Σώματος Στρατού που διήλθε επ’ αυτοκινήτου την 3^η πρωινή ώρα από το Κιουπρουλού τους έδωσε την πληροφορία ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εθεάθη περί το Μπαλ Μαχμούτ, χωρίς όμως να είναι σε θέση να προσδιορίσει που βρισκόταν το Απόσπασμά του. Κατόπιν τούτου απέστειλε ομάδα ιππέων υπό τον αξιωματικό Σαχνίκα προς ανεύρεση του Αποσπάσματος Πλαστήρας, η οποία όμως δεν επέστρεψε.[20]

Ο Υπασπιστής της IV Μεραρχίας Λοχαγός Β. Μαραβέας στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Μ.Α. ανέφερε ότι κατά την αναχώρηση του επιτελείου της Μεραρχίας εκ του σιδηροδρομικού φυλακίου του Ινάς απεστάλησαν οι αξκοί Πρίνος και Ανδρόνικος στα Αποσπάσματα Πλαστήρα και Καλλιαγκάκη προκειμένου να διαπιστώσουν αν αυτά κατέλαβαν τις θέσεις τους στα υψώματα νότια του Κιουπρουλού. Ο αξιωματικός που στάλθηκε στο Απόσπασμα Καλλιαγκάκη επανήλθε το πρωί και ανέφερε ότι αυτό είχε καταλάβει τις ορισθείσες θέσεις, ο δε έτερος επανήλθε την ώρα που οι Μονάδες της Μεραρχίας ετίθεντο σε κίνηση και ανέφερε ότι δεν κατόρθωσε να συναντηθεί μετά του Αποσπάσματος Πλαστήρα.[21]

Κατόπιν των παραπάνω προκύπτει ότι η διοίκηση της IV Μεραρχίας μέχρι την ώρα του πρωινού της 15^ης Αυγούστου που άρχισε η κίνησή των Μονάδων της προς τα δυτικά αγνοούσε ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα δεν ήταν εγκατεστημένο στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού.

Κρίσιμη παράλειψη του διοικητή της IV Μεραρχίας ήταν ότι δεν χρησιμοποίησε αξιωματικούς του Επιτελείου του καθώς και την Ημιλαρχία της Μεραρχίας για να εγκαταστήσει πολύ πριν τη δύση του ηλίου έλεγχο κυκλοφορίας στα σημαντικότερα σημεία των δρομολογίων συμπτύξεως των Μονάδων του, ως επίσης και να επισημάνει τις θέσεις των Μονάδων του στη στενωπό του Κιουπρουλού και στα υψώματα νότια του Κιουπρουλού όπου θα εγκαθίσταντο τα Αποσπάσματα Πλαστήρα και Καλλιαγκάκη. Στην περίπτωση που στα υψώματα νότια του Κιουπρουλού βρισκόταν ένας Αξιωματικός του επιτελείου της Μεραρχίας με μία μικρή ομάδα ιππέων της Ημιλαρχίας ήταν βέβαιο ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν θα μπορούσε να επικαλεστεί καμία δικαιολογία για τη μη εγκατάσταση του Αποσπάσματός του στις θέσεις που προβλεπόταν από τη διαταγή συμπτύξεως της Μεραρχίας. Όχι βεβαίως ότι η δικαιολογία που επικαλέστηκε έχει κάποια αξία. Αλλά και εάν παρά την παρουσία του αξιωματικού του επιτελείου της Μεραρχίας θα ενεργούσε όπως ενήργησε, η Μεραρχία θα ενημερωνόταν έγκαιρα ότι στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού δεν υπήρχε κάλυψη. Ομοίως αν ο διοικητής της Μεραρχίας είχε έρθει σε συντονισμό με τη ΧΙΙ Μεραρχία για τον καθορισμό της προτεραιότητας χρησιμοποίησης της οδού της διερχομένης από τη στενωπό του Γκετζέκ Χαμάμ και είχαν επισημανθεί οι θέσεις των Συνταγμάτων του και των λοιπών Μονάδων του στη στενωπό του Κιουπρουλού από αντιπροσώπους των εν λόγω Μονάδων θα αποφευγόταν στο μέτρο του δυνατού ο συνωστισμός που δημιουργήθηκε στην οδό Γκετζέκ Χαμάμ – Αραπλή Τσιφλίκ, που είχε σαν αποτέλεσμα την ανάμιξη των Μονάδων, τη χαλάρωση των οργανικών δεσμών και την εκ τούτων κάθετη πτώση του ηθικού.[22]

Τα παραπάνω αναφερόμενα προβλήματα μπορούμε να τα διαπιστώσουμε από τον τρόπο που συμπτύχθηκε το 8^ο Σύνταγμα Πεζικού που αμυνόταν στον Υποτομέα Μιχαήλ. Υπόψη ότι η Έκθεση Πεπραγμένων του 11^ου Συντάγματος δεν ανευρέθηκε.

9.2 Η σύμπτυξη του 8^ου Συντάγματος Πεζικού

Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για τη σύμπτυξη του 8^ου Συντάγματος προέρχονται αφ’ ενός μεν από την Έκθεση Πεπραγμένων του Συντάγματος που συντάχθηκε από το διοικητή του ΙΙ/8 Τάγματος Ταγματάρχη Σπυρίδωνα Αθανασόπουλο και αφ’ ετέρου δε από το Υπόμνημα που υπέβαλε στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ο πρώην διοικητής του Συντάγματος, Συνταγματάρχης ε.α. Ιωάννης Καρύδης.

Ο Ταγματάρχης Αθανασόπουλος αναφέρει ότι τη 14^η Αυγούστου έλαβε την ακόλουθη διαταγή από το διοικητή του Συντάγματος:

«Προς τους Διοικητάς των Ταγμάτων. Διαταχθείσης της συμπτύξεως του Μετώπου υπό της Μεραρχίας μας εντέλλομαι τα εξής: 1^ον) Η κατεύθυνσις της τακτικής και τμηματικής υποχωρήσεως θα είναι δια του Σταθμού Δ. Συν/τος προς γέφυραν Αξίν και μετά την δίοδον ταύτης προς Ελπιρέκ. 2^ον) … Ο Διοικητής του Συντάγματος Ι. ΚΑΡΥΔΗΣ»[23]

Ο οποιοσδήποτε που διαθέτει στοιχειώδη αντίληψη δύναται να αντιληφθεί αμέσως ότι από την παραπάνω διαταγή απουσιάζει ο τόπος τελικού προορισμού του Συντάγματος που καθοριζόταν στη διαταγή συμπτύξεως της Μεραρχίας. Δηλαδή το χωριό Κιουπρουλού. Και αυτό το κρίσιμης σημασίας έλλειμμα μόνο προβλήματα μπορούσε να δημιουργήσει.

Εν πάση περιπτώσει στη διαταγή συμπτύξεως του 8^ου Συντάγματος καθοριζόταν ο τρόπος δια του οποίου τα Τάγματα θα απαγκιστρώνονταν διαδοχικά από την κατεχόμενη αμυντική τοποθεσία, υπό την κάλυψη Λόχων τους που θα εγκαθίσταντο στη δεύτερη γραμμή των χαρακωμάτων, και εν τέλει υποχωρούντα προς βορρά θα διέρχονταν τη παρά το χωριό Ακσίν γέφυρα του ποταμού Ακάρ και θα συγκεντρώνονταν στην περιοχή αμέσως βορείως της γέφυρας. Σχετικά βλέπε σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 22.

Στη γέφυρα Ακσίν συγκεντρώθηκαν διαδοχικά το 1^ο Τάγμα υπό τον Ταγματάρχη Ιωάννη Γαρδίκη, η Πεδινή και η Ορειβατική Μοίρες Πυροβολικού που υποστήριζαν το Σύνταγμα και το 2^ο Τάγμα υπό τον Αθανασόπουλο. Το 3^ο Τάγμα υπό τον Ταγματάρχη Βασίλειο Γιαννόπουλο, που απαρτιζόταν από ένα Λόχο από έκαστο Τάγμα, είχε ακολουθήσει δυτικότερη κατεύθυνση. Σχηματίστηκε φάλαγγα με επικεφαλή το διοικητή του Συντάγματος μετά του Επιτελείου του, ακολούθησε η IVα ΜΟΠ, στη συνέχεια το Τάγμα Γαρδίκη και τέλος ως οπισθοφυλακή ακολούθησε τη 19^η ώρα το 3^ο Τάγμα υπό τον Αθανασόπουλο. [Σημείωση: Υπενθυμίζεται ότι σύμφωνα με την κατάθεση του Λοχαγού Τούντα στην Α.Ε.Ε.Μ.Α. τη 19^η με 20^η ώρα το 1^ο Τάγμα Ευζώνων και η ΧΙΙΙα ΜΟΠ του Αποσπάσματος Πλαστήρα έφθαναν προ των υψωμάτων νοτίως Κιουπρουλού]. Φθάνοντας στο χωριό Μπαγιάτ ο Αθανασόπουλος διαπίστωσε ότι το Τάγμα Γαρδίκη είχε αποκοπεί από την προπορευόμενη φάλαγγα του Πυροβολικού και επομένως είχε διακοπεί και ο σύνδεσμος με τη διοίκηση του Συντάγματος. Συνέχισαν προς το χωριό Ελπιρέκ –όπως καθοριζόταν στη διαταγή του Συντάγματος- στο οποίο έφθασαν τη 0130 ώρα της 15^ης Αυγούστου. Αγνοούσαν όμως προς τα πού έπρεπε να κατευθυνθούν δεδομένου ότι στη διαταγή συμπτύξεως του Συντάγματος δεν αναφερόταν ο τόπος τελικού προορισμού τους. Ο Αθανασόπουλος ως αρχαιότερος αποφάσισε να συνεχίσουν προς το Γκετζέκ Χαμάμ και στη συνέχεια δια του Αραπλή Τσιφλίκ να κατευθυνθούν προς το Μπαλ Μαχμούτ. Έφθασαν στο Γκετζέκ Χαμάμ τη 0330 ώρα και στάθμευσαν λαμβάνοντας μέτρα ασφαλείας προκειμένου να αναπαυθούν οι άνδρες οι οποίοι ήταν κατάκοποι ύστερα από την πλέον των 25 χιλιομέτρων πορεία και την κόπωση από τη διήμερη μάχη. (Σχετικές πληροφορίες για το δρομολόγιο που ακολούθησαν τα δύο αυτά Τάγματα παρατίθενται στα υπ’ αριθμό 22 και 23 σχεδιαγράμματα του κειμένου IVα και στο υπ’ αριθμό 25 του παρόντος). Με τη χαραυγή τα Τάγματα Γαρδίκη και Αθανασόπουλου κινήθηκαν προς το Αραπλή Τσιφλίκ. Μόλις προχώρησαν διαπίστωσαν ότι υπήρχε μέγας συνωστισμός επί της οδού Αφιόν Καραχισάρ – Αραπλή Τσιφλίκ. Επί της οδού κινούνταν το Βαρύ Πυροβολικό, τα βαρέα φορτηγά, το Πεδινό Πυροβολικό, άπαντες οι Σχηματισμοί, χειρουργεία, αραμπάδες και πρόσφυγες Αρμένιοι. Κατόπιν τούτου ο Αθανασόπουλος διέταξε η κίνηση να συνεχιστεί σε φάλαγγα κατ’ άνδρα για μπορέσουν να προχωρήσουν.[24] Είναι προφανές ότι τα 1^ο και 2^ο Τάγματα του 8^ου Συντάγματος την αυγή της 15^ης Αυγούστου δεν βρίσκονταν Κιουπρουλού, όπου είχε συγκεντρωθεί το υπόλοιπο του Συντάγματος, αλλά στο Αραπλή Τσιφλίκ εν μέσω μιάς συνωστισμένης μάζας διαφόρων Σχηματισμών και Μοιρών Βαρέως και Πεδινού Πυροβολικού που ανήκαν στο Α΄ Σώμα Στρατού, την IV και τη ΧΙΙ Μεραρχίες, καθώς και πλήθους Αρμενίων προσφύγων. Η κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στο χώρο του Αραπλή Τσιφλίκ ήταν το λογικό αποτέλεσμα των ελλειμμάτων της διαταγής συμπτύξεως του Τρικούπη και του μη επιτευχθέντος συντονισμού μεταξύ της IV και της ΧΙΙ Μεραρχιών. Η κρίσιμη μάζα των συνωστισμένων Μονάδων και ανδρών στο Αραπλή Τσιφλίκ δεν χρειαζόταν τίποτε περισσότερο από μία σπίθα για να εκραγεί.

Προς επίρρωση των όσων ανέφερα στην υπ’ αριθμό 1 ενότητα του Μέρους IVα, σχετικά με την αδυναμία του Ελληνικού Στρατού να διεξαγάγει συντεταγμένα μία υποχωρητική επιχείρηση, κρίνεται σκόπιμο να εξετάσουμε τους λόγους εξ αιτίας των οποίων το 1^ο και το 2^ο Τάγματα του 8^ου Συντάγματος αποκόπηκαν από τη φάλαγγα του Πυροβολικού την οποία ακολουθούσαν και της οποίας είχε τεθεί επικεφαλής ο διοικητής του Συντάγματος.

Ο Αντισυνταγματάρχης Καρύδης πέραν του ότι στη διαταγή συμπτύξεως που εξέδωσε λησμόνησε να προσδιορίσει το χώρο τελικού προορισμού του Συντάγματος του, κατά τη διάρκεια της πορείας προς το Κιουπρουλού τροποποίησε και το δρομολόγιο σύμπτυξης, το οποίο με βάση τη διαταγή του κατέληγε στο Ελπιρέκ και ήταν αυτό που ακολούθησαν τα 1^ο και 2^ο Τάγματά. Την τροποποίηση την αναφέρει ο ίδιος στο ιδιόχειρο Υπόμνημα που υπέβαλλε στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. σχετικά με τη δράση του Συντάγματός του τον Αύγουστο του 1922.

Τα όσα αναφέρει είναι εξαιρετικά προβληματικά και ο κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να τα διαβάσει και να τα αντιληφθεί συμβουλευόμενος το σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 25:

«πράγματι δεν παρήλθεν ώρα ότε έλαβον Διαταγήν υποχωρήσεως δια του Αξίν Β. της δημοσίας οδού Αφιόν – Ινάς κ΄ εκείθεν εις Κιουπρουλού όπου ορίζετο ως χώρος συγκεντρώσεως της Μεραρχίας.»[25]

Είναι προφανές ότι ο Καρύδης ψεύδεται ασύστολα προκειμένου να αποπροσανατολίσει την Ανακριτική Επιτροπή για να δικαιολογηθεί που εξ υπαιτιότητός του το 1^ο και το 2^ο Τάγματά του αποκόπηκαν από τη φάλαγγα του Συντάγματος. Η IV Μεραρχία δεν τον διέταξε να συμπτυχθεί προς το Κιουπρουλού δια της δημοσίας οδού Αφιόν – Ινάς και ούτε ο ίδιος έγραψε κάτι τέτοιο στη διαταγή του. Η Μεραρχία στη διαταγή της τον διέτασσε να υποχωρήσει προς το Ελπιρέκ και ως χώρο τελικού προορισμού του Συντάγματός του όριζε το Κιουπρουλού: «Το 8ον Σύν/μα προς Ελπιρέκ. Ώρα ενάρξεως 14η».[26] Ο ίδιος δε στη διαταγή του διέτασσε τα Τάγματά του να συμπτυχθούν από το Ακσίν προς το Ελπιρέκ: «Η κατεύθυνσις της τακτικής και τμηματικής υποχωρήσεως θα είναι δια του Σταθμού Δ. Συν/τος προς γέφυραν Αξίν και μετά την δίοδον ταύτης προς Ελπιρέκ».

Κρίνω σκόπιμο να σημειώσω ότι ο διοικητής της IV Μεραρχίας έπρεπε να εκτιμήσει ότι το δρομολόγιο δια Ελπιρέκ θα το χρησιμοποιούσαν άνευ ουδεμιάς αμφιβολίας οι πεδινοί σχηματισμοί του Α΄ Σώματος Στρατού και της ΧΙΙ Μεραρχίας και ότι στη στενωπό Γκετζέκ Χαμάμ – Αραπλή Τσιφλίκ κατά πάσα βεβαιότητα θα δημιουργείτο συνωστισμός και θα επιβραδυνόταν η κίνηση των Μονάδων. Κατόπιν τούτων επιβαλλόταν να συμπτύξει τις Μονάδες του δια της οδού Αφιόν – Ινάς – Γκετζέκ Χαμάμ. Φαίνεται ότι αυτό το δρομολόγιο ακολούθησε το 3ο Τάγμα υπό τον Ταγματάρχη Γιαννόπουλο και το πιθανότερο και το 11^ο Σύνταγμα. Εν πάση περιπτώσει τα Συντάγματα Πεζικού και οι περισσότερες Μονάδες των Μεραρχιών διέθεταν ορεινή σύνθεση και μπορούσαν μετά το Γκετζέκ Χαμάμ να κινηθούν προς το Κιουπρουλού εκτός οδού· αρκεί βεβαίως να είχαν προαποσταλεί σύνδεσμοι για τη σήμανση των δρομολογίων. Όμως κάτι τέτοιο ούτε είχε προβλεφθεί στη διαταγή συμπτύξεως της Μεραρχίας και ούτε συνέβη.

Ο Καρύδης στη συνέχεια του Υπομνήματός του αναφέρει:

«μετά την συγκέντρωσιν απάντων των τμημάτων ολίγον μετά την δύσιν του ηλίου έθεσα ταύτα εν πορεία δια τον ως είρηται ορισθέντα χώρον συγκεντρώσεως Κιουπρουλού επί της δημοσίας οδού. Περί το μεσονύκτιον εισελθούσης της φάλαγγος επί της παρά τον Σιδ. Σταθμόν Ινάς δημοσίας οδού εύρεν ταύτην κεκαλυμένην υπό παντοειδών εμποδίων εκ των διαφόρων τμημάτων κ΄ σχηματισμών της Μεραρχίας κ΄ Σώματος Στρατού άτινα είχον έδραν το Αφιόν»[27]

Κατ’ αρχάς ο Καρύδης ξέχασε να σημειώσει στη διαταγή του ότι το Σύνταγμά του θα συγκεντρωνόταν στο Κιουπρουλού και επομένως οι διοικητές των Ταγμάτων του γνώριζαν μόνο ότι έπρεπε να φθάσουν  μέχρι το χωριό Ελπιρέκ. Είναι επίσης πρόδηλο ότι όταν ο Καρύδης έφθασε στην περιοχή του χωριού Μπαγιάτ, ή και νοτιότερα, αποφάσισε να στραφεί δυτικά και παρά το σιδηροδρομικό σταθμό του χωριού Ινάσκιοϊ εισήλθε στη δημόσια οδό Αφιόν Καραχισάρ – Αραπλή Τσιφλίκ, που ήταν και αυτή πλήρης από τους ακινητοποιημένους πεδινούς Σχηματισμούς και τις Μονάδες του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας. Η θέση του σιδηροδρομικού σταθμού Ινάς σημειώνεται σε όλα τα σχεδιαγράμματα του παρόντος κειμένου ως «Σ.Σ.». Είναι προφανές ότι ο Καρύδης δεν αντιλαμβανόταν ότι κατά την κίνηση φαλάγγων κατά νύκτα απαιτούνται αυξημένα μέτρα ελέγχου για να μη διαλυθεί μία φάλαγγα. Παρ’ όλο που τον ακολουθούσαν έφιπποι αξιωματικοί σύνδεσμοι των Ταγμάτων δεν απέστειλε αυτούς του 1^ου και του 2^ου Ταγμάτων για να ενημερώσουν τους διοικητές τους ότι θα έπρεπε να εισέλθουν στην οδό Αφιόν – Ινάς – Αραπλή Τσιφλίκ και να μη συνεχίσουν προς Ελπιρέκ. Ούτε εγκατέστησε στο σημείο που στράφηκε δυτικά μία ομάδα ανδρών υπό ένα υπαξιωματικό ώστε να κατευθύνουν τις φάλαγγες του 1^ου και του 2^ου Ταγμάτων προς την κατεύθυνση που ακολουθούσε ο ίδιος. Τα δρομολόγια σύμπτυξης της διοίκησης του 8ου Συντάγματος και του 2ου και 3ου Ταγμάτων του φαίνονται στο υπ’ αριθμό 25 σχεδιάγραμμα.

Στη συνέχεια του υπομνήματός του ο Καρύδης αναφέρει ότι πληροφορήθηκε ότι στο σιδηροδρομικό σταθμό του Ινάς βρισκόταν ο διοικητής της Μεραρχίας με το Επιτελείο του και μετέβη προς συνάντησή του για να τον ενημερώσει περί της επικρατούσας κατάστασης. Στη συνέχεια εκκίνησαν προς το Κιουπρουλού και λόγω του συνωστισμού που συνέχιζε να επικρατεί επί της οδού διάνυσαν την απόσταση μέχρι το Κιουπρουλού πεζή.

Ο Συνταγματάρχης ε.α. Καρύδη την 5^η Μαΐου 1926 υπέβαλε στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. συμπληρωματικό υπόμνημα στο οποίο κατά τρόπο αήθη επιρρίπτει την ευθύνη της αποκοπής του 1^ου και του 2^ου Ταγμάτων από τη φάλαγγά του και τη μη έγκαιρη άφιξή τους στο Κιουπρουλού στους διοικητές εν λόγω Ταγμάτων, Ταγματάρχες Γαρδίκη και Αθανασόπουλο αντίστοιχα.[28]

9.3 Η σύμπτυξη του 35^ου Συντάγματος Πεζικού

Μετά την κατάληψη του Καλετζίκ από τους Τούρκους τα υπολείμματα του 1ου Τάγματος του 35^ου Συντάγματος (Ι/35 Τάγμα), μετά του 2ου Τάγματος του 11^ου Συντάγματος (ΙΙ/11 Τάγμα) που αμύνονταν στο Καλετζίκ υποχώρησαν στο χωριό Έρικμεν. Επίσης στο Έρικμεν υποχώρησε και το 3^ο Τάγμα του 35^ου Συντάγματος που αμυνόταν στο Ανεξάρτητο Σ.Σ. Καράση. Υπενθυμίζουμε ότι η υποχώρηση του ΙΙΙ/35 Τάγματος κατέστη υποχρεωτική λόγω του ότι το δεξιό πλευρό του υπερκεράστηκε από του Τούρκους μετά την κατάληψη του Καλετζίκ.

Ο διοικητής του 35^ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχης Παπαπαναγιώτου αναφέρει ότι εκ των δύο Ταγμάτων του ανασυγκρότησε ένα πλήρες Τάγμα. Είναι προφανές ότι τούτο επιβλήθηκε λόγω του ότι το Ι/35 Τάγμα ουσιαστικά εξαερώθηκε στη μάχη του Καλετζίκ. Αναφέρει επίσης ότι τη 14η ώρα παρέλαβε τη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας. Στη συνέχεια συνεδέθη με το 26ο Σύνταγμα που αμυνόταν στο Μουτατίμπ Νταγ και τη 18η ώρα αφού συνεννοήθηκε με τον Αντισυνταγματάρχη Καλλιαγκάκη συμπτύχθηκε μετά του ΙΙ/11 Τάγματος και της IVβ ΜΟΠ προς το Κιουπρουλού όπου έφθασε τη 0030 ώρα της 15ης Αυγούστου και καταυλίστηκε 500 μέτρα νότια του χωριού.[29]

9.4 Η σύμπτυξη του Αποσπάσματος Καλλιαγκάκη (26^ο Σύνταγμα Πεζικού)

Ο Υπασπιστής του 26^ου Συντάγματος Λοχαγός Πανταζής αναφέρει την κατάθεση στην Α.Ε.Ε.Μ.Α. ότι παρέλαβαν τη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας περί τη μεσημβρία. Η σύμπτυξη του Αποσπάσματος Καλλιαγκάκη από το Μουτατίμπ Νταγ άρχισε σύμφωνα με το Λοχαγό Πανταζή τη 1830 ώρα. Το Σύνταγμα έφθασε στα υψώματα του χωριού Ινάς και ο Αντισυνταγματάρχης Καλλιαγκάκης εγκατέστησε τις Μονάδες του από το χωριό Ινάς και δυτικότερα. Στη συνέχεια αποκατέστησε σύνδεσμο με τα τμήματα της ΧΙΙ Μεραρχίας, αλλά παρά την αποστολή περιπόλων προς τα δυτικά στάθηκε αδύνατη η σύνδεσή του με το Απόσπασμα Πλαστήρα.

Με βάση την κατάθεση του Λοχαγού Πανταζή για τα γεγονότα του πρωινού της 15^ης Αυγούστου εκτιμάται ότι το δεξιό (δυτικό) της γραμμής που κατέλαβε το Απόσπασμα Καλλιαγκάκη δεν άρχιζε από το σημείο συνδέσμου με το Απόσπασμα Πλαστήρα που με βάση τη διαταγή της IV Μεραρχίας είχε καθοριστεί στα τρία χιλιόμετρα νότια του Κιουπρουλού, αλλά μάλλον περί το ένα έως ενάμιση χιλιόμετρο ανατολικότερα.[30] Το ίδιο αναφέρεται και στον 7^ο Τόμο της ΔΙΣ με τίτλο «ΥΠΟΧΩΡΗΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΤΩΝ Α΄ & Β΄ ΣΩΜ. ΣΤΡΑΤΟΥ» και σημειώνεται επίσης και στο σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 14 του ιδίου τόμου, χωρίς όμως να τεκμηριώνεται. Κατόπιν τούτου μεταξύ των θέσεων του Αποσπάσματος Καλλιαγκάκη και αυτών του ΙΙ/23 Τάγματος Μαυρομιχάλη το κενό διευρύνθηκε στα τρία χιλιόμετρα περίπου. Η τεκμηρίωση του εν λόγω ζητήματος θα γίνει στο Μέρος V. Το γεγονός τούτο ήταν απότοκο των όσων αναφέραμε στην αρχή της παρούσας ενότητας περί της αδυναμίας του Στρατού να σχεδιάσει και να διεξάγει σύμπτυξη με θετικό πρόσημο και μάλιστα υπό δυσμενείς τακτικές συνθήκες. Όπως και οι διοικητές των υπολοίπων Μονάδων, από το Σώμα Στρατού μέχρι και τα Τάγματα, έτσι και ο Αντισυνταγματάρχης Καλλιαγκάκης δεν απέστειλε έγκαιρα ένα ολιγομελές τμήμα υπό αξιωματικό του επιτελείου του προκειμένου να αναγνωρίσει και να σημάνει κατά τη διάρκεια της ημέρας τις προς κατάληψη θέσεις του Αποσπάσματός του και στη συνέχεια να καθοδηγήσει τις Μονάδες στις θέσεις τους όταν αυτές θα έφθαναν στα υψώματα νοτιοανατολικά του Κιουπρουλού. Παρά ταύτα ο Αντισυνταγματάρχης Καλλιαγκάκης έπραξε το χρέος του υπό τις δυσμενείς συνθήκες που διατάχθηκε και διεξήχθη η σύμπτυξη των Μεραρχιών του Α΄ Σώματος Στρατού. Περί αυτού θα αναφερθούμε στο Μέρος V της συγγραφής.

10. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας καταφέρεται κατά της διοίκησής της IV Μεραρχίας και του Αντισυνταγματάρχη Καλλιαγκάκη

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετά τα όσα αναφέρει για τη σύμπτυξη του Αποσπάσματός του στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ σημειώνει την εξής αναφορά στην Έκθεσή του:

«Εις μάτην καθ’ όλην την διάρκειαν της νυκτός προσπαθούμεν να συνδεθώμεν μετά της IV Μεραρχίας προς λήψιν διαταγών. Αλλ’ ούτε και τα εις Κιοπρουλού συγκεντρωθέντα τμήματά της είχον λάβει τοιαύτας. Το 26^ον Σύν/μα δεν κατορθώσαμεν να συναντήσωμεν εις τας ορισθείσας θέσεις του.».[31]

Σχολιασμός

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποδεδειγμένα και πέραν κάθε αμφισβήτησης δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανατέθηκε από την IV Μεραρχία. Το αναφέρει ο ίδιος ρητώς στην Έκθεσή του. Και όχι μόνο αυτό. Ο ίδιος αναφέρει στην Έκθεσή του ότι από τα νοτίως του Κιουπρουλού υψώματα κατήλθε στην κοιλάδα του χωριού Κιουπρουλού, αλλά δεν παρέμεινε στον εν λόγω χώρο όπου θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία υπό τις διαταγές της οποίας είχε τεθεί και ενεργούσε. Όλως αντιθέτως πέρασε το Απόσπασμά του βόρεια του ποταμού Ακάρ από τη γέφυρα που βρισκόταν νότια του Κιουπρουλού και στη συνέχεια το οδήγησε τρία περίπου χιλιόμετρα δυτικά και στάθμευσε παρά το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ (βλέπε στο Μέρος IVα το υπ’ αριθμό 23 σχεδιάγραμμα). Παρά ταύτα δια της παραπάνω σχολιαζόμενης αναφοράς του επιδιώκει να μετακινήσει το ενδιαφέρον κάθε υποψιασμένου μελετητή σε άλλη κατεύθυνση. Προς τούτο κατηγορεί το διοικητή της IV Μεραρχίας ότι δεν ανευρέθηκε στο Κιουπρουλού για να δώσει (στο Απόσπασμά του) διαταγές για την επομένη. Προς επιβεβαίωση της εν λόγω αναφοράς του σημειώνει ότι και τα τμήματα της Μεραρχίας που είχαν συγκεντρωθεί στο Κιουπρουλού δεν είχαν λάβει διαταγές της Μεραρχίας. Επίσης αναφέρει ότι δεν συνάντησε στις ορισθείσες θέσεις στα υψώματα νοτιοανατολικά του Κιουπρουλού το 26^ο Σύνταγμα του Αντισυνταγματάρχη Καλλιαγκάκη. Με άλλα λόγια και σε απλά Ελληνικά ο Πλαστήρας αναφέρει ότι στην περιοχή που θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία επικρατούσε μία χαοτική κατάσταση. Ήτοι: Ο διοικητής της Μεραρχίας δεν βρισκόταν στη θέση που ανέφερε στη διαταγή του για να δώσει νέες διαταγές στις Μονάδες του, τα Συντάγματα της Μεραρχίας που συγκεντρώθηκαν στο Κιουπρουλού δεν είχαν λάβει διαταγές από το Μέραρχο, ο Καλλιαγκάκης δεν είχε τάξει το Απόσπασμά του στα υψώματα νοτιοανατολικά του Κιουπρουλού και επομένως καλά έκανε αυτός (ο Πλαστήρας) που δεν εγκατέστησε το Απόσπασμά του στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού και το μετέφερε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ. Βεβαίως αυτά που αναφέρει είναι απολύτως ψευδή και παραπλανητικά όπως ήδη μπορεί να διαπιστωθεί από τα όσα αναφέραμε στην προηγούμενη ενότητα για τα αφορώντα τη σύμπτυξη της IV Μεραρχίας, αλλά και τα όσα θα αναφέρουμε στη συνέχεια.

Το συγκλονιστικό στοιχείο που προκύπτει από τη σχολιαζόμενη αναφορά της Έκθεσης Πλαστήρα είναι ότι ο Πλαστήρας θεωρεί την ανυπακοή του ως κάτι το φυσιολογικό και σαν να μην αντιλαμβάνεται ότι εξ αιτίας αυτής διακυβευόταν η ασφάλεια της IV Μεραρχίας. Θέλει να συνδεθεί με τη Μεραρχία για να λάβει διαταγές και όχι για να την ενημερώσει ότι δεν εκτέλεσε την εντολή της, ότι το Απόσπασμά του αντί να βρίσκεται στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού βρισκόταν στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ και ότι η Μεραρχία καλυπτόταν από νοτιοδυτικά από Τάγμα άλλης Μεραρχίας και μάλιστα όχι σε όλο το μήκος της γραμμής επί της οποίας όφειλε να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας με βάση τη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας γνώριζε ότι το στρατηγείο της Μεραρχίας θα εγκαθίστατο στο Κιουπρουλού και επιβαλλόταν να καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια προκειμένου να την ενημερώσει ότι δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανέθεσε. Το χωριό Κιουπρουλού βρίσκεται σε απόσταση τρισήμισυ περίπου χιλιομέτρων σε ευθεία γραμμή από το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ. Ο σιδηροδρομικός σταθμός του Μπαλ Μαχμούτ συνδεόταν με το χωριό Κιουπρουλού με δρόμο καλής βατότητας. Ο δρόμος αυτός υπάρχει και σήμερα. Επί του δρόμου αυτού ήταν δυνατή η κίνηση τροχοφόρων και αυτοκινήτων. Επομένως ο Πλαστήρας ήταν εύκολο είτε να μεταβεί ο ίδιος στο Κιουπρουλού είτε να αποστείλει ένα έφιππο αξιωματικό σύνδεσμο προς σύνδεση του Αποσπάσματος του με την IV Μεραρχία. Το πλέον ή βέβαιο είναι ότι ούτε ο ίδιος μετέβη στο Κιουπρουλού, ούτε σύνδεσμο απέστειλε.

Όπως αναφέραμε στην προηγούμενη ενότητα στην κοιλάδα του Κιουπρουλού μέχρι τη 2^η πρωινή ώρα της 15^ης Αυγούστου συγκεντρώθηκε το σύνολο σχεδόν της δύναμης της IV Μεραρχίας, που αποτελούταν εκ πλέον των δέκα χιλιάδων ανδρών, χιλιάδων μεταγωγικών ζώων, δεκάδων αυτοκινήτων, πολλών πεδινών και βαρέων πυροβόλων και ενός τεράστιου πλήθους μεταγωγικών Σώματος και Μάχης. Επίσης  την ίδια περίπου ώρα μεταξύ του Κιουπρουλού και της γέφυρας του ποταμού Ακάρ που βρισκόταν βόρεια του χωριού εγκαταστάθηκε το Στρατηγείο της Μεραρχίας. Μάλιστα το 35ο Σύνταγμα είχε φθάσει νότια του Κιουπρουλού τη 0030 ώρα της 15^ης Αυγούστου. Επομένως η συγκέντρωση της IV Μεραρχίας στην κοιλάδα του Κιουπρουλού ήταν αδύνατο να περάσει απαρατήρητη από οποιοδήποτε σύνδεσμο θα είχε αποστείλει ο Πλαστήρας και ως εκ τούτου η ανεύρεση του Στρατηγείου της Μεραρχίας στον περί το Κιουπρουλού χώρο δεν ήταν αδύνατη. Άλλωστε από τη σχολιαζόμενη αναφορά του προκύπτει ότι ο σύνδεσμος που ο Πλαστήρας απέστειλε στο Κιουπρουλού –εφόσον απέστειλε- βρήκε τα τμήματα της Μεραρχίας και συνάντησε κάποιους διοικητές από τους οποίους πληροφορήθηκε ότι δεν είχαν λάβει ακόμη διαταγές. Το ότι δεν βρήκε το Στρατηγείο της Μεραρχίας ασφαλώς και δεν μπορεί να γίνει δεκτό.

Προφανώς τα αναφερόμενα στη σχολιαζόμενη αναφορά της Έκθεσης Πλαστήρα αποτελούν μυθεύματα και προφάσεις εν αμαρτίαις προκειμένου να δικαιολογήσει ο Πλαστήρας την τερατώδη ανυπακοή του. Σύμφωνα με την Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας, τη συνταχθείσα από τον Επιτελάρχη της Ταγματάρχη Τσολάκογλου, το Στρατηγείο της IV Μεραρχίας έφθασε καθυστερημένα στο Κιουπρουλού τη 2η πρωινή ώρα της 15ης Αυγούστου και εγκαταστάθηκε 200 μέτρα ανατολικά της παρά το Κιουπρουλού γέφυρας του ποταμού Ακάρ.[32] Η καθυστέρηση οφειλόταν στο μεγάλο  συνωστισμό που επικρατούσε στη στενωπό Γκετζέκ Χαμάμ. Ο διοικητής της IV Μεραρχίας Υποστράτηγος Δημαράς στην Έκθεσή του αναφέρει ότι η άφιξη των Μονάδων της Μεραρχίας στους ορισθέντες χώρους καθυστέρησε εξ αιτίας του συνωστισμού που είχε προκληθεί στη στενωπό Γκετζέκ Χαμάμ με αποτέλεσμα η πορεία προς το Κιουπρουλού να συνεχιστεί μέχρι τη 2^η πρωινή ώρα.[33] Τη 0315 ώρα της 15^ης Αυγούστου η IV Μεραρχία έλαβε τη διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού στην οποία καθοριζόταν η αποστολή της για τη 15^η Αυγούστου. Την 4^η πρωινή ώρα η Μεραρχία εξέδωσε τη δική της διαταγή επιχειρήσεων η οποία και διανεμήθηκε στα Συντάγματα της και τις λοιπές Μονάδες της που βρίσκονταν περί το Κιουπρουλού, οι οποίες άρχισαν να προβαίνουν στις αναγκαίες προκαταρκτικές ενέργειες για την εκτέλεση της διαταγής της Μεραρχίας.[34] Ο πρώην διοικητής του 8^ου Συντάγματος, Συνταγματάρχης ε.α. Ι. Καρύδης στο Υπόμνημα που υπέβαλε στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. αναφέρει ότι παρέλαβε τη διαταγή επιχειρήσεων της IV Μεραρχίας την 5^η πρωινή ώρα της 15ης Αυγούστου.[35] Ο διοικητής του 35^ου Συντάγματος, Αντισυνταγματάρχης Παπαπαναγιώτου αναφέρει στην Έκθεσή του ότι παρέλαβε τη διαταγή της IV Μεραρχίας την 6^η πρωινή ώρα.[36] Ο Υπασπιστής του 26^ου Συντάγματος εξεταζόμενος από την Α.Ε.Ε.Μ.Α. κατέθεσε ότι πολύ πρωί της 15^ης Αυγούστου προσήλθε αξιωματικός του επιτελείου της IV Μεραρχίας και τους παρέδωσε τη διαταγή της Μεραρχίας.[37] Τελικά ο μόνος που δεν βρισκόταν στη θέση «εφ’ ω ετάχθη» για να παραλάβει τη διαταγή της Μεραρχίας ήταν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας. Ο Υποστράτηγος Δημαράς αναφέρει στην Έκθεση του, που συντάχθηκε μετά την επιστροφή του από την αιχμαλωσία, τα εξής:

«Κρίνω αναγκαίον να αναφέρω ενταύθα ότι μέχρι της σήμερον αγνοώ που ήχθη το Απόσπασμα Πλαστήρα κατά την νύκτα της 14-15 Αυγούστου μετά την από του Καλετζίκ αποχώρησίν του, αφ’ ου ούτε παρά του αποσταλέντος επιτελούς μου ανευρέθη εις την δια της διαταγής μου της 14^ης (υπ’ αριθ. ε.π. 545/3) ορισθείσαν αυτώ θέσιν, ούτε συνεδέθη μετά του 26^ου Συν/τος συμφώνως τη αυτή διαταγή μου. Ένεκα της μη παρουσίας του Αποσπάσματος τούτου εις την εν λόγω θέσιν του, προελθούσης εξ αιτίων αγνώστων μοι μέχρι σήμερον, παρέμεινεν ακάλυπτος εν μέρει η Μεραρχία από Νότου, της περιστάσεως δε ταύτης ωφεληθείς ο εχθρός ενήργησεν αιφνιδιαστικήν επίθεσιν κατά την πρωΐαν της 15^ης».[38]

Όσον αφορά την αναφορά του Πλαστήρα ότι δεν κατόρθωσε να συναντήσει το 26^ο Σύνταγμα Πεζικού στις ορισθείσες θέσεις του, αυτή πέραν από προκλητική είναι και αήθης επειδή εμμέσως πλην σαφώς αφήνει να εννοηθεί ότι το εν λόγω Σύνταγμα δεν εγκαταστάθηκε στις θέσεις που είχε διαταχθεί. Όμως αυτός είναι που δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανατέθηκε και απέφυγε να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του στα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψώματα, αλλά το μετέφερε βόρεια του ποταμού Ακάρ και το συγκέντρωσε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ, μακριά από την IV Μεραρχία και από τις θέσεις που εγκαταστάθηκε το Απόσπασμα Καλλιαγκάκη. Υπ’ αυτές τις συνθήκες πως μπορούσε να συναντήσει ή να συνδεθεί με το 26^ο Σύνταγμα Καλλιαγκάκη; Όλως αντιθέτως ο Αντισυνταγματάρχης Καλλιαγκάκης εγκατέστησε το 26^ο Σύνταγμά του στα νοτιοανατολικά του Κιουπρουλού υψώματα. Ο υπασπιστής του 26^ου Συντάγματος, Λοχαγός Πανταζής, στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. αναφέρει ότι δεν επετεύχθη σύνδεσμος με το Απόσπασμα Πλαστήρα μολονότι κατά τη διάρκεια της νύκτας αποστέλλονταν συνεχώς περίπολοι προς επίτευξη συνδέσμου με το εν λόγω Απόσπασμα.[39] Εν πάση περιπτώσει η ηρωικός Καλλιαγκάκης έπραξε στο ακέραιο το καθήκον του και την επομένη το πρωί το Σύνταγμά του έδωσε μάχη με τις Τουρκικές δυνάμεις που επιτέθηκαν κατά της IV Μεραρχίας. [Σημείωση: Η διεξαγωγή της μάχης πέραν του ότι αναφέρεται από τον Υπασπιστή του Καλλιαγκάκη, Λοχαγό Πανταζή, στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Μ.Α., μαρτυρείται και από τα δύο Τουρκικά στρατιωτικά κοιμητήρια που βρίσκονται στους πρόποδες των υψωμάτων επί των οποίων τάχθηκε το 26^ο Σύνταγμά και στα οποία ετάφησαν οι Τούρκοι νεκροί της αναφερόμενης μάχης]. Όλως αντιθέτως ο Πλαστήρας το πρωί της 15^ης εγκατέλειψε το πεδίο της μάχης. Ο Καλλιαγκάκης και ο Πλαστήρας ήταν φίλοι και ο Πλαστήρας όφειλε στην Έκθεσή του να ήταν εξαιρετικά προσεκτικός στις αναφορές του για εκείνον τον υπέροχο αξιωματικό και φίλο του που έπεσε την ώρα του καθήκοντος στη μάχη του Χαμούρκιοϊ – Ιλμπουλάκ τη 16^η Αυγούστου προμαχώντας των ανδρών του.[40]

Το ζήτημα είναι απλό όσο και αν οι υποστηρικτές του Πλαστήρα προσπαθούν να δικαιολογήσουν την ανυπακοή του ενώπιον του εχθρού. Είμαι βέβαιος ότι Συνταγματάρχης Πλαστήρας συνειδητά ενεργώντας απέφυγε να αναφέρει στην IV Μεραρχία ότι δεν εγκατέστησε το Απόσπασμά του στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού. Αν η Μεραρχία ενημερωνόταν περί αυτού θα έπρεπε να του αφαιρέσει αμέσως τη διοίκηση του 5/42 Συντάγματός Ευζώνων. Η ανυπακοή του Πλαστήρα ήταν τρομακτική και απολύτως ντροπιαστική για ένα Συνταγματάρχη. Είχε αφήσει την IV Μεραρχία ακάλυπτη από νότο και απέφυγε να την ενημερώσει. Το πλέον οδυνηρό είναι ότι δια της σχολιαζόμενης αναφοράς του επιδιώκει από κατηγορούμενος να γίνει κατήγορος. Δυστυχώς γι’ αυτόν ο διοικητής της IV Μεραρχίας εγκατέστησε το Στρατηγείο του στο Κιουπρουλού ενώ αυτός δεν εγκατέστησε το Απόσπασμά του στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού, όπως ρητώς καθοριζόταν στην εντολή που του ανατέθηκε. Και όχι μόνο τούτο αλλά διελθών εγγύς του Κιουπρουλού δεν παρέμεινε νότια του χωριού αλλά κινήθηκε δυτικότερα απομακρυνθείς ούτω σε μεγάλη απόσταση από την IV Μεραρχία υπό τις διαταγές της οποίας υπαγόταν και ενεργούσε.

Εν τέλει το μόνο βέβαιο είναι ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας απέφυγε να εκτελέσει την εντολή της IV Μεραρχίας και δεν εγκατέστησε το Απόσπασμά του επί των νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψωμάτων. Από την άλλη πλευρά ο διοικητής της IV Μεραρχίας αγνοούσε ότι το Απόσπασμά Πλαστήρα δεν εγκαταστάθηκε στα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψώματα και ότι η οδός Κιουπρουλού – Τσατ Κουγιού, δια της οποίας το πρωί της 15^ης Αυγούστου θα υποχωρούσε προς τα δυτικά, ήταν εντελώς ακάλυπτη από τις κατευθύνσεις που ο εχθρός θα συνέχιζε την επίθεσή του.

11. Ο Πλαστήρας αδιαφορεί για τους κινδύνους που προκύπτουν για την ασφάλεια της IV Μεραρχίας λόγω της αποχώρησης του 23ου Συντάγματος από τα υψώματα νοτίως του ποταμού Ακάρ 

11.1 Τα τμήματα του 23^ου Συντάγματος αποσύρονται από τα νοτίως του ποταμού Ακάρ υψώματα

Τη 0230 ώρα της 15^ης Αυγούστου ο διοικητής του 23^ου Συντάγματος, Συνταγματάρχης Λούφας διέταξε το ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη να αποσυρθεί από τις θέσεις που κατείχε επί του υψώματος Τακλή Τεπέ νοτιοανατολικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ και να συμπτυχθεί στα βορειοδυτικά του σιδηροδρομικού υψώματα και να τεθεί υπό τις διαταγές του διοικητή του ΙΙΙ/23 Τάγματος, Ταγματάρχη Κ. Βεντήρη. Αναφέρει ότι προέβη σε αυτή την ενέργεια επειδή το Τάγμα Μαυρομιχάλη δεν είχε κατορθώσει να συνδεθεί αριστερά του με τα τμήματα της IV Μεραρχίας και κατόπιν τούτου κινδύνευε να προσβληθεί το αριστερό του από τον εχθρό και να διαλυθεί. Το ΙΙ/23 Τάγμα άρχισε να αποχωρεί από τις θέσεις που κατείχε τη 0430 ώρα. Ο Μαυρομιχάλης αναφέρει στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ότι αποχώρησε περί το λυκαυγές. Στον ίδιο χρόνο περίπου συμπτύχθηκαν στα βορείως του Μπαλ Μαχμούτ υψώματα ο 1^ος Λόχος από τον πεδινό διάδρομο του Μπαλ Μαχμούτ που είχε τεθεί υπό τη διοίκηση του Μαυρομιχάλη, καθώς και ο 3^ος Λόχος του Συντάγματος που είχε ταχθεί στο δεξιό (δυτικά) του ΙΙΙ/4 Τάγματος Πρεμέτη προκειμένου να καλύψει μερικώς τις θέσεις που δεν κατέλαβε το Τάγμα Τρικαλιώτη. Το Τάγμα Πρεμέτη δεν έλαβε διαταγή να συμπτυχθεί και παρέμεινε επί του υψώματος 1220· πιθανόν επειδή δεν ήταν οργανικό του 23^ου Συντάγματος μπορούσε να θυσιαστεί… Όμως και αυτό το Τάγμα με τους ελάχιστους που παρέμειναν πιστοί στο διοικητή τους αποχώρησε τη 5^η ώρα προσβληθέν υπό του Τουρκικού Ιππικού, για την ακρίβεια του Συγκροτήματος Ιππικού του 1^ου Τουρκικού Σώματος Στρατού.[41] Την αποχώρηση του εν λόγω Τάγματος την αναφέρει και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας.

Εν πάση περιπτώσει ο Συνταγματάρχης Λούφας δικαιολογείται –εν μέρει- που απέσυρε τα τμήματά του από τα υψώματα νοτιοανατολικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. Ασφαλώς το ΙΙ/23 Τάγμα δεν συνδέθηκε με την IV Μεραρχία, εξ αιτίας της μη εγκατάστασης του Αποσπάσματος Πλαστήρα στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού, αλλά έπρεπε, όφειλε, να εκτιμήσει ότι ανατολικότερα βρισκόταν η IV Μεραρχία και κατόπιν τούτου να μην αποσύρει τις δυνάμεις του από τις νοτίως του ποταμού Ακάρ θέσεις τους. Αποσύροντας τα τμήματά του από τα νοτίως του ποταμού Ακάρ υψώματα αποκάλυψε το δρομολόγιο υποχώρησης της IV Μεραρχίας. Ο Λούφας επίσης επ’ ουδενί δικαιολογείται που επί του υψώματος 1220 εγκατέστησε το καταπονημένο από τη διήμερη μάχη ΙΙΙ/4 Τάγμα Πρεμέτη με την αποδεκατισμένη δύναμή του από τις απώλειες και τις διαρροές και το μειωμένο ηθικό. Διέθετε ανέπαφο το ΙΙ/23 Τάγμα και επιβαλλόταν να το εγκαταστήσει επί του υψώματος 1220. 

Κατόπιν τούτων η γραμμή άμυνας του Α΄ Σώματος Στρατού νοτίως του ποταμού Ακάρ, από το χωριό Αϊβαλή μέχρι και το δεξιό της γραμμής που είχε ταχθεί το 26^ο Σύνταγμα Καλλιαγκάκη, νότια του χωριού Κιουπρουλού, ήτοι επί μετώπου δέκα περίπου χιλιομέτρων έμεινε εντελώς ακάλυπτη από τις Ελληνικές δυνάμεις (βλέπε υπ’ αριθμό 26 και 27 σχεδιαγράμματα). Η IV Μεραρχία αγνοούσε ότι η διαδρομή που θα ακολουθούσε το πρωί της 14^ης Αυγούστου προς Ρασιντιέ – Τσατ Κουγιού και στη συνέχεια προς Μπασκιμσέ – Κιουτσούκιοϊ ήταν εντελώς ακάλυπτη από νότο και ειδικά στα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψώματα όπου ο Πλαστήρας απέφυγε να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του όπως εντελλόταν από την IV Μεραρχία, ως επίσης και στο ύψωμα 1220 βορειοδυτικά του Μπαλ Μαχμούτ που εγκαταλήφθηκε από το Τάγμα Πρεμέτη.

Σχεδιάγραμμα 26. Απεικονίζονται: α) Η αποχώρηση των τμημάτων του 23ου Συντάγματος από τις νοτίως του ποταμού Ακάρ θέσεις τους. β) Η μετακίνηση του Αποσπάσματος Πλαστήρα 3 χλμ δυτικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. γ) Η εγκατάλειψη του υψώματος 1220 από το ΙΙΙ/4 Τάγμα Πρεμέτη.

11.2   Ο Πλαστήρας αντιλαμβάνεται την αποχώρηση του ΙΙ/23 Τάγματος από τα Ν-Δ του Κιουπρουλού υψώματα αλλά συνεχίζει να αδιαφορεί για την ασφάλεια της IV Μεραρχίας

Το μέγα ζήτημα που προκύπτει αλλά παρέμενε μέχρι τώρα μακριά από την ιστορική έρευνα είναι ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αντιλήφθηκε την αποχώρηση του ΙΙ/23 Τάγματος Μαυρομιχάλη και του 1/23 Λόχου από τα νοτίως του Κιουπρουλού υψώματα και τον πεδινό διάδρομο του Μπαλ Μαχμούτ αντίστοιχα και την αναφέρει στην Έκθεσή του:

«Παρατηρούμεν όμως ότι και αι προφυλακαί του 23^ου Συν/τος αποσύρονται».[42]

Και πώς να μην παρατηρήσει την αποχώρηση των τμημάτων του 23^ου Συντάγματος από τις νοτίως του ποταμού Ακάρ θέσεις τους; Το Τάγμα Μαυρομιχάλη για να ανέλθει στα υψώματα βορειοδυτικά του σιδηροδρομικού σταθμού Μπαλ Μαχμούτ, όπως διατάχθηκε από τον διοικητή του 23^ου Συντάγματος, έπρεπε να διέλθει υποχρεωτικά εγγύς του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ, όπου είχε καταυλιστεί το Απόσπασμα του. Ο Πλαστήρας είδε το ΙΙ/23 Τάγμα να αποχωρεί από τα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψώματα και ασφαλώς αντιλήφθηκε ότι επί των υψωμάτων αυτών δεν υπήρχε πλέον καμία Ελληνική δύναμη που να καλύπτει την IV Μεραρχία. Η IV Μεραρχία είχε μείνει ΕΝΤΕΛΩΣ ακάλυπτη από την κατεύθυνση νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού. Η δικαιολογία του για τη μη εγκατάσταση του Αποσπάσματός του στα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψώματα επειδή επ’ αυτών βρήκε εγκατεστημένα τμήματα του 23^ου Συντάγματος κατέρρευσε και την κατάρρευση την αναφέρει ο ίδιος. Το φύλο συκής πίσω από το οποίο επιδίωξε να καλύψει την ανυπακοή του το πήρε ο αέρας και είναι πλέον γυμνός. Παραμένει όμως παγερά αδιάφορος προ των γεγονότων που εκτυλίσσονται προ των οφθαλμών του και των κινδύνων που δημιουργούνται για την ασφάλεια της IV Μεραρχίας.  Η αδιαφορία του προκύπτει από τη λιτή αναφορά στην Έκθεσή του ότι «αι προφυλακαί του 23ου Συν/τος αποσύρονται» και επομένως αφού πλέον δεν καλύπτεται απ’ αυτές θα πρέπει να υποχωρήσει και ο ίδιος. Στην πραγματικότητα ο Πλαστήρας με την εν λόγω φράση και τα όσα ακολούθησαν στη συνέχεια επιβεβαιώνει ενυπόγραφα την ειλημμένη εκ των προτέρων πρόθεσή του να μην εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε, ήτοι να μην εγκαταστήσει το Απόσπασμά του στα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψώματα και επομένως να αφήσει ακάλυπτη την IV Μεραρχία από νότο.

Μολονότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αντιλαμβάνεται την απειλή που δημιουργείται κατά της IV Μεραρχίας από την αποχώρηση του Τάγματος Μαυρομιχάλη εκ των θέσεων που κατείχε στα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψώματα, σε ουδεμία ενέργεια προβαίνει για να την αντιμετωπίσει. Δεν αποφασίζει δηλαδή να ανεβάσει ένα τουλάχιστον από τα Τάγματά του στα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψώματα. Όλως αντιθέτως θεωρεί ότι η αποχώρηση του Τάγματος Μαυρομιχάλη έχει αφήσει ακάλυπτο και το Απόσπασμά του. Κατόπιν τούτου μετακινεί το Απόσπασμά του τρία χιλιόμετρα δυτικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ προκειμένου να καλύπτεται από το Τάγμα Πρεμέτη που συνεχίζει να βρίσκεται επί του υψώματος 1220 (βλ. σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 26 σχεδιάγραμμα). Με τη κίνηση αυτή αυξάνει και την απόσταση που τον χωρίζει από την IV Μεραρχία υπό τις διαταγές της οποίας τελεί. Είναι προφανές ότι διαχωρίζει τη θέση του από την IV Μεραρχία. Τη μετακίνηση του Αποσπάσματός δυτικότερα δεν την αναφέρει ευθέως στην Έκθεσή του, αλλά εμμέσως. Την αναφέρουν όμως άλλοι:

Ο Λοχαγός Τούντας στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. αναφέρει:

«… το απόσπασμα είχε σταθμεύσει εν τω Σιδ/κώ σταθμώ Μπαλ Μαχμούτ. Ενταύθα περέμεινε το απόσπασμα μέχρι του λυκαυγούς ότε απεσύρθη τρία χιλιόμετρα Δυτικότερον και εκαλύφθη εν τηνι χαράδρα μέχρι της 7^ης ώρας, ότε εξηκολούθησεν την κίνησίν του προς Δυσμάς.»[43]

Ο διοικητής του 23^ου Συντάγματος Συνταγματάρχης Λούφας στην κατάθεση του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. αναφέρει ότι δεν εγκατέστησε τον Σταθμό Διοικήσεώς του στο χωριό Ρασιντιέ όπως προβλεπόταν στη διαταγή της I Μεραρχίας αλλά ολίγο νοτιότερα επί της γραμμής των ταγμάτων του και περί τα 3 χιλιόμετρα δυτικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. Στη συνέχεια αναφέρει:

«Προ του λυκαυγούς της 15^ης Αυγούστου αντελήφθην ότι παρά την σισδηροδρομικήν γραμμήν, 2,5 – 3 χλμ δυτικώς του Σιδ/κού Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ εστάθμευε το απόσπασμα της ΧΙΙΙ Μεραρχίας το υπό τον Συνταγματάρχην Πλαστήραν. Ο χώρος εις ον ούτος εστάθμευε ευρίσκετο όπισθεν του υψώματος εφ’ ου ήτο ανεπτυγμένον το Τάγμα Πρεμέτη και περί τα 250 μέτρα προ του υψώματος εφ’ ου ευρισκόμην εγώ.»[44]

Αλλά και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εμμέσως πλην σαφώς επιβεβαιώνει στην Έκθεσή του τη μετακίνηση του Αποσπάσματός του δυτικότερα από το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ, αναφέροντας σχετικά:

«Περί την 6^ην πρωινήν ώραν το Τάγμα Πρεμέτη της Ι Μεραρχίας εγκατεστημένον εν προφυλακαίς εις τας Νοτίως Σ. Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ υψώματα τρέπεται εις φυγήν, εγκαταλείψαν τας θέσεις του όλως αδικαιολογήτως προ 25 ιππέων του εχθρού οίτινες καταλαμβάνουσι τας εγκαταληφθείσας θέσεις και βάλουσιν ανεπιτυχώς κατά των Μεταγωγικών μας».[45]

Όπως μπορεί να διαπιστωθεί από το Σχεδιάγραμμα 26, τα υψώματα (ύψ. 1220) επί των οποίων ήταν εγκατεστημένο το Τάγμα Πρεμέτη δεν βρίσκονταν νότια του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ αλλά νοτιοδυτικά αυτού. Για την ακρίβεια οι ανατολικές καταπτώσεις του επιμήκους αυτού υψώματος βρίσκονταν περί τα δύο χιλιόμετρα νοτιοδυτικά δυτικά του σιδηροδρομικού σταθμού. Είναι προφανές ότι για να δύνανται οι 25 Τούρκοι ιππείς που κατέλαβαν το ύψωμα να προσβάλουν δια των τυφεκίων τους τα Μεταγωγικά του Αποσπάσματος Πλαστήρα θα πρέπει τούτο να είχε μετακινηθεί δυτικότερα του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. Η μετακίνηση αυτή πιθανότατα αποφασίστηκε και εκτελέστηκε από τον Πλαστήρα επειδή η αποχώρηση του Τάγματος Μαυρομιχάλη από το ύψωμα Τακλή Τεπέ άφησε ακάλυπτο το Απόσπασμα του.

Η αναφορά του Πλαστήρα ότι το Τάγμα Πρεμέτη τράπηκε σε αδικαιολόγητη φυγή είναι ενδιαφέρουσα. Κατά τον Πλαστήρα όλοι όσοι δεν εκτελούν το καθήκον του είναι αδικαιολόγητοι … εκτός του ιδίου που μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν είχε εκτελέσει καμία απολύτως διαταγή της IV Μεραρχίας. Όταν ένα έτος μετά την καταστροφή συντάσσει την Έκθεση Πεπραγμένων του, είναι ηλίου φαεινότερο ότι ουδεμία τύψη αισθάνεται που άφησε την IV Μεραρχία ακάλυπτη από την περιοχή των υψωμάτων νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού, που είχε ως τελικό αποτέλεσμα την ολοσχερή σχεδόν καταστροφή της, Μεραρχίας όπως θα περιγράψουμε στο Μέρος V. Ο Πρεμέτης όμως είναι αδικαιολόγητος που τον άφησε ακάλυπτο προ 25 ιππέων του εχθρού.

Παρ’ όλο που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αντιλαμβάνεται (όφειλε να αντιληφθεί) ότι λόγω της αποχώρησης των υπολειμμάτων του Τάγματος Πρεμέτη από το ύψωμα 1220 και της μη κάλυψης των υψωμάτων νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού από το Απόσπασμά του προέκυπταν μέγιστοι κίνδυνοι αποκοπής της οδού υποχώρησης της IV Μεραρχίας προς τα δυτικά, ή ακόμη προσβολής και καταστροφής της, συνεχίζει να παραμένει αδιάφορος. Μολονότι μπορεί να εκδιώξει τους 25 Τούρκους Ιππείς από το ύψωμα 1220 και να εγκαταστήσει επ’ αυτών, έστω και προσωρινά, ένα εκ των Λόχων του ώστε να καλύψει την υποχώρηση της IV Μεραρχίας, δεν αναλαμβάνει δράση. Παραμένει αδιάφορος για την ασφάλεια της IV Μεραρχίας μολονότι η γραμμή των υψωμάτων από το δεξιό του Αποσπάσματος Καλλιαγκάκη μέχρι το Αϊβαλή, μήκους δέκα χιλιομέτρων περίπου, είχε μείνει εντελώς ακάλυπτη και ο μόνος που μπορούσε να την καλύψει είναι αυτός. Η μόνη σκέψη που τον διακατέχει είναι να απομακρυνθεί όσο το δυνατόν συντομότερα από τη διακεκαυμένη ζώνη και για το επέκεινα γαία πυρί μιχθήτω. Και βεβαίως θα το κάνει πράξη αμέσως.

Η μη αντίδραση του Πλαστήρα στην αποχώρηση του Τάγματος Μαυρομιχάλη από τα υψώματα νοτιοανατολικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ, η εξ αιτίας της αναφερόμενης αποχώρησης μετακίνηση του Αποσπάσματός του τρία χιλιόμετρα δυτικότερα του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ για να καλύπτεται από το Τάγμα Πρεμέτη και η μη αντίδρασή του επίσης στην εγκατάλειψη του υψώματος 1220 από το Τάγμα Πρεμέτη αποδεικνύουν κατά αδιαμφισβήτητο τρόπο τη συνειδητή και ειλημμένη από πολύ ενωρίτερα απόφασή του να διακόψει αυτοβούλως την υπαγωγή του υπό την IV Μεραρχία, να εγκαταλείψει την εν λόγω Μεραρχία στη θλιβερή τύχη της και τέλος να εγκαταλείψει το πεδίο της μάχης για να σώσει εαυτόν και το Απόσπασμά του. Το υπ’ αριθμό 26 σχεδιάγραμμα του παρόντος αποτελεί τον μάρτυρα των παραπάνω αναφερομένων και στο σημείο αυτό ταυτίζεται απόλυτα με το υπ’ αριθμό 14 σχεδιάγραμμα του 7^ου τόμου της ΔΙΣ με τίτλο «Υποχωρητικοί Αγώνες των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού».

Η διοίκηση της IV Μεραρχίας, όταν πολύ πρωί της 15ης Αυγούστου ετίθετο και πάλι σε κίνηση, τελούσε σε πλήρη άγνοια της παραπάνω περιγραφείσας ζοφώδους καταστάσεως. Αγνοούσε ότι η οδός από το Κιουπρουλού μέχρι τα υψώματα ανατολικά του Αϊβαλή ήταν εντελώς ακάλυπτη. Αγνοούσε ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα δεν ήταν εγκατεστημένο στα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψώματα, όπως καθοριζόταν στη διαταγή της και ότι αυτό είχε περάσει βόρεια του ποταμού Ακάρ και βρισκόταν τρία χιλιόμετρα δυτικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. Αγνοούσε επίσης ότι στα νοτίως του ποταμού Ακάρ υψώματα δεν ήταν εγκατεστημένη καμία απολύτως μονάδα της Ι Μεραρχίας. Αν το γνώριζε θα αντιλαμβανόταν ότι η οδός υποχώρησής της προς τα δυτικά ήταν τελείως αποκομμένη και ότι υποχρεωτικά θα έπρεπε πριν εκκινήσει να λάβει μέτρα κάλυψης από νότο και να κατευθύνει τα μάχιμα τμήματά της προς το Ρεσίλ Μπαμπού, τις δε πεδινές Μονάδες της και Σχηματισμούς να τους εκτρέψει προς το Αραπλή Τσιφλίκ και εκείθεν να τους κατευθύνει βόρεια του Ιλμπουλάκ προς το χωριό Ουλουτζάκ.

Ανάλογη άτιμη συμπεριφορά με αυτή του Πλαστήρα ουδέποτε έχει παρουσιαστεί μέχρι σήμερα στη νεότερη ιστορία μας από άλλον διοικητή Συντάγματος του Ελληνικού Στρατού. Μπορεί κάποιοι διοικητές Συνταγμάτων να παρουσίασαν σοβαρές αδυναμίες κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους εν πολέμω, ενδεχομένως κάποιοι άλλοι να αποδείχθηκαν ανεπαρκείς, αλλά διοικητής Συντάγματος που συνειδητά εγκατέλειψε ακάλυπτη τη Μεραρχία του δεν υπάρχει. Τουλάχιστον εγώ δεν γνωρίζω.

12 Η επικρατούσα γενική κατάσταση το πρωί της 15ης Αυγούστου

Τις πρωινές ώρες της 15ης Αυγούστου η κατάσταση επί της δεύτερης αμυντικής τοποθεσίας του Α΄ Σώματος Στρατού διαγραφόταν πλήρης κινδύνων. Ειδικότερα:

12.1 Η κατάσταση στον Τομέα της Ι Μεραρχίας

Η Ι Μεραρχία μετά του 4^ου, του 22^ου και του 49^ου Συνταγμάτων της, καθώς και των λοιπών Σχηματισμών και Μονάδων της καταυλίστηκε τη νύκτα της 14ης/15η Αυγούστου εντός και πέριξ του χωριού Μπασκιμσέ. Η επικρατούσα κατάσταση στο εσωτερικό της ήταν αυτή της ημιδιάλυσης. Οι προσπάθειες που καταβλήθηκαν για την ανασύνταξη των Μονάδων της απέβησαν μάλλον άκαρπες. Μεταξύ της διοίκησης της Ι Μεραρχίας και των Αποσπασμάτων της VII Μεραρχίας και του 23ου Συντάγματος ουδεμία επικοινωνία υπήρχε, όπως και μεταξύ της Ι Μεραρχίας και του Α΄ Σώματος Στρατού. Κατόπιν τούτων σε αυτό πρώιμο στάδιο της σύμπτυξης παρατηρούνται τα πρώτα σημάδια της διάσπασης των δυνάμεων του Α΄ Σώματος Στρατού στην Ομάδα Φράγκου και την Ομάδα Τρικούπη.

Το Απόσπασμα της VII Μεραρχίας, μη κατορθώσαν να καταλάβει τη γραμμή των υψωμάτων από το χωριό Καρατζά Εϋρέν μέχρι το Αϊβαλή, συγκεντρώθηκε στα αντερείσματα νότια του χωριού Αϊβαλή περιβαλλόμενο πανταχόθεν από δυνάμεις Τουρκικού Ιππικού και ανέμενε να ξημερώσει προκειμένου να διευκρινίσει την κατάσταση για να εκτελέσει την αποστολή του (βλέπε σχεδιαγράμματα υπ’ αριθμό 25 και 26).

Ειδικότερα: Το ύψωμα Μπακερτζίκ -που αποτελούσε εν δυνάμει τον προμαχώνα της οχυρωμένης τοποθεσίας του Τουμλού Μπουνάρ- δεν καταλήφθηκε από το Απόσπασμα της VII Μεραρχίας και κατόπιν τούτου δεν είχε επιτευχθεί σύνδεσμός με το επί του Ακάρ Νταγ 1/38 Σύνταγμα Ευζώνων. Τα υψώματα ανατολικά του Αϊβαλή δεν κατέχονταν από καμία Ελληνική δύναμη λόγω της μη εγκατάστασης επ’ αυτών του Τάγματος Δανίκα (Ι/37 Τάγμα) και του Τάγματος Τρικαλιώτη (ΙΙ/22 Τάγμα). Επί των εν λόγω υψωμάτων είχαν εγκατασταθεί τμήματα της 1^ης Τουρκικής Μεραρχίας Ιππικού. Το ύψωμα 1220 αμέσως βορειοδυτικά του Μπαλ Μαχμούτ είχε εγκαταληφθεί από το Τάγμα Πρεμέτη (ΙΙΙ/4 Τάγμα). Το ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη είχε αποχωρήσει από το νοτιοανατολικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ ύψωμα Τακλή Τεπέ -κατόπιν διαταγής του διοικητή του 23^ου Συντάγματος Συνταγματάρχη Λούφα.

Κατόπιν τούτων η κατεύθυνση από την πεδιάδα του Σινάν Πασά προς την οχυρωμένη τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ παρέμεινε ακάλυπτη. Η κατάσταση σωζόταν προς το παρόν επειδή με βάση τη διαταγή της 1^ης Τουρκικής Στρατιάς οι Τουρκικές Μεραρχίες δεν θα στρέφονταν προς το Τουμλού Μπουνάρ αλλά θα καταδίωκαν τις υποχωρούσες Ελληνικές φάλαγγες προς βορρά. Αλλά αυτό σύντομα θα άλλαζε.

Η αναφερόμενη παραπάνω κατάσταση παρουσιάζεται στο Σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμόν 26.
 

Σχεδιάγραμμα 27. Απεικονίζονται: α) Η επικρατούσα γενική τακτική κατάσταση το πρωί της 15ης Αυγούστου 1922 στην περιοχή ενεργείας των Ι μετά της VII και IV Μεραρχιών. β) Η θέση του Αποσπάσματος Πλαστήρα 3 χιλιόμετρα δυτικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ και σε απόσταση 6,5 χιλιομέτρων από το χώρο συγκέντρωσης της IV Μεραρχίας στο χωριό Κιουπρουλού. γ) Η μη κατάληψη παρ’ ουδενός Ελληνικού τμήματος της γραμμής των υψωμάτων νότια της σιδηροδρομικής γραμμής από το χωριό Ακ Χισάρ μέχρι νότια του χωριού Κιουπρουλού. Κατόπιν αυτού του γεγονότος η οδός υποχώρησης της IV Μεραρχίας προς τα δυτικά παρέμεινε ακάλυπτη από Νότο· δηλαδή από την κατεύθυνση που το πρωί της 15ης Αυγούστου οι Τουρκικές Μεραρχίες θα συνέχιζαν την επίθεσή τους προς βορρά.

12.2 Η κατάσταση στον Τομέα της IV Μεραρχίας

Η IV Μεραρχία συγκεντρώθηκε στην περιοχή του χωριού Κιουπρουλού με μάλλον αναμεμιγμένα τα τμήματά της. Η ανάμιξη είχε επέλθει στη στενωπό Γκετζέκ Χαμάμ εξ αιτίας της συσσώρευσης σε αυτή μεγάλου αριθμού Μονάδων Πεζικού και Πυροβολικού, καθώς και των παντοίων πεδινών Σχηματισμών της Στρατιάς, του Α΄ Σώματος Στρατού και των IV και ΧΙΙ Μεραρχιών. Οι λόγοι που συνέβη τούτο έχουν ήδη αναφερθεί αναλυτικά. Επίσης το 2^ο και το 3^ο Τάγμα του 8^ου Συντάγματος είχαν καταυλιστεί στην περιοχή του Γκετζέκ Χαμάμ. Οπωσδήποτε το ηθικό των Μονάδων της IV Μεραρχίας δεν βρισκόταν σε καλό επίπεδο εξ αιτίας της καταπόνησης που υπέστησαν κατά την προηγηθείσα διήμερη σκληρή μάχη, των μεγάλων απωλειών, της κόπωσης και της επελθούσης ήττας, παρά τις μεγάλες προσπάθειες που κατέβαλαν για την υπεράσπιση των αμυντικών τους θέσεων. Η όλη κατάσταση επιβαρύνθηκε από τη μακρά πορεία που διένυσαν μέχρι το Κιουπρουλού και από τον συνωστισμό που επικράτησε στη στενωπό του Γκετζέκ Χαμάμ – Αραπλή Τσιφλίκ, πράγμα που είχε σαν αποτέλεσμα τη χαλάρωση των οργανικών δεσμών και της πειθαρχίας. Μονάδες σε αυτή την κατάσταση δεν χρειάζονται τίποτα περισσότερο από ένα σπινθήρα για να καταρρεύσουν σε ερείπια.

Το Απόσπασμα Καλλιαγκάκη είχε εγκατασταθεί περί το ένα τουλάχιστον χιλιόμετρο ανατολικότερα από το καθορισθέν από την IV Μεραρχία Σημείο Συνδέσμου μετά του Αποσπάσματος Πλαστήρα και ήταν το μόνο που εγκαταστάθηκε στην νέα αμυντική γραμμή που καθοριζόταν στη διαταγή συμπτύξεως του Α΄ Σώματος Στρατού.

Το Απόσπασμα Πλαστήρα είχε μετακινηθεί περί τα τρία χιλιόμετρα δυτικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ, εντός της στενής κοιλάδας του ποταμού Ακάρ που σχηματίζεται μεταξύ των υψωμάτων που βρίσκονται βόρεια και νότια της σιδηροδρομικής γραμμής. Επί των υψωμάτων βόρεια της σιδηροδρομικής γραμμής ήταν εγκατεστημένο το Απόσπασμα του 23^ου Συντάγματος υπό το Συνταγματάρχη Λούφα και επί των υψωμάτων νότια της σιδηροδρομικής γραμμής, με υψοδείκτη 1220 βρίσκονταν τμήματα του Συγκροτήματος Ιππικού του 1^ου Τουρκικού Σώματος Στρατού (βλέπε υπ’ αριθμό 26 σχεδιάγραμμα).

Η διοίκηση της IV Μεραρχίας αγνοούσε ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα δεν είχε εγκατασταθεί επί των υψωμάτων νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού και επομένως ότι ήταν εντελώς ακάλυπτη από νοτιοδυτικά. Επίσης αγνοούσε ότι τα υψώματα νότια της σιδηροδρομικής γραμμής από το Αϊβαλή μέχρι το Μπαλ Μαχμούτ δεν κατέχονταν από Ελληνικά τμήματα και συνεπώς ότι η οδός υποχωρήσεώς της προς τα δυτικά είχε αποκαλυφθεί στον εχθρό. Ο μόνος που μπορούσε να ενημερώσει την IV Μεραρχία για την αναφερόμενη δυσμενή κατάσταση ήταν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας, ο οποίος όμως απέφυγε να το κάνει. Όσο και αν θέλω να το αποφύγω, δεν μπορώ να μη σκεφτώ ότι απέφυγε να το κάνει συνειδητά. Και τούτο διότι θα πρέπει να ήταν εντελώς ανόητος για να μην μπορούσε να αντιληφθεί ότι η μη κατάληψη από το Απόσπασμά του των υψωμάτων νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού και η αποχώρηση του 23^ου Συντάγματος και του Τάγματος Πρεμέτη από τα υψώματα νοτίως του ποταμού Ακάρ είχαν σαν αποτέλεσμα την αποκάλυψη στον εχθρό του χώρου συγκέντρωσης της IV Μεραρχίας στο Κιουπρουλού, αλλά και της οδού υποχώρησής της προς τα δυτικά.

Ο μόνος επίσης που μπορούσε να σώσει την IV Μεραρχία από την επαπειλούμενη καταστροφή ήταν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας· δηλαδή αυτός που με την ανυπακοή του δημιούργησε τις συνθήκες για την καταστροφή της. Όμως ο Πλαστήρας ούτε που διανοήθηκε να υπερβεί τον μέχρι τότε κακό εαυτό του και να αναλάβει δράση για τη σωτηρία της IV Μεραρχίας υπό τις διαταγές της οποίας είχε ταχθεί και ενεργούσε. Για αυτό υποστηρίζω ισχυρά ότι ο Πλαστήρας ενεργώντας συνειδητά άφησε στο έλεος του εχθρού την IV Μεραρχία.

13. Οι απώλειες του Αποσπάσματος Πλαστήρα κατά τη 13η και 14η Αυγούστου 1922  

Έχω ήδη αναφερθεί στα προηγηθέντα κείμενα ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας, αλλά και οι αγιογράφοι του προβάλουν συνεχώς τον ισχυρισμό ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα είχε υποστεί υπερβολικά μεγάλες απώλειες κατά τη μάχη στο Κ.Α. Καμελάρ. Τούτο γίνεται ασφαλώς για να δικαιολογηθούν οι επαναλαμβανόμενες ανυπακοές του Πλαστήρα. Κατόπιν τούτου επιβάλλεται να διερευνήσουμε το ζήτημα των απωλειών του Αποσπάσματος Πλαστήρα με βάση τα αναφερόμενα από τον ίδιο στην Έκθεσή Πεπραγμένων του, τα αναφερόμενα από τον Υπασπιστή του Αντισυνταγματάρχη ε.α. Παπαθανασόπουλο, αλλά και με βάση πληροφορίες από άλλες πηγές.

13.1 Οι απώλειες του Αποσπάσματος Πλαστήρα με βάση την Έκθεση Πλαστήρα

Θα υπενθυμίσουμε ότι η δύναμη του Αποσπάσματος Πλαστήρα το πρωί της 13^ης Αυγούστου ήταν η ακόλουθη:

• 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων: 58 αξιωματικοί και 2.500 οπλίτες.
• ΧΙΙΙα Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού (ΜΟΠ): 11 αξιωματικοί και 380 οπλίτες.
• Κλιμάκιο ΧΙΙΙ Μοίρας Συζυγαρχιών: 1 αξιωματικός και 95 οπλίτες.
• Σύνολο: 70 αξιωματικοί και 2.975 οπλίτες.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στο πρωτότυπο χειρόγραφο κείμενο της Έκθεσής του αναφέρει ότι οι απώλειες που υπέστη το Απόσπασμά του κατά τη διήμερη μάχη στο Κ.Α. Καμελάρ, μέχρι και την άφιξή του στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ,  ανέρχονταν σε:[46]

Αξιωματικούς: 43 εκ των οποίων νεκροί 17

Οπλίτες: 1.380 εκ των οποίων νεκροί 460

Κατόπιν των παραπάνω προκύπτει ότι στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ συγκεντρώθηκε μία δύναμη εκ του Αποσπάσματός του αποτελούμενη από 27 Αξιωματικούς και 1.595 Οπλίτες. Τα αναφερόμενα στοιχεία αρχικής δυνάμεως του Αποσπάσματος, συνολικών απωλειών και απομένουσας δύναμης παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα:

Πίνακας 1: Κατάσταση απωλειών του Αποσπάσματος Πλαστήρα κατά τις μάχες της 13ης και 14ης Αυγούστου και της δύναμης του Αποσπάσματος που συγκεντρώθηκε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ τη νύκτα της 14ης Αυγούστου, με βάση επίμαχη αναφορά στο πρωτότυπο χειρόγραφο κείμενο της Έκθεσης Πλαστήρα.

 

Είναι προφανές ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας παρουσιάζει όλους τους απόντες από τη δύναμη του Αποσπάσματός του που συγκεντρώθηκε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ ως απώλειες, εκ των οποίων μάλιστα 460 οπλίτες ήταν νεκροί. Με βάση τα όσα θα αναφέρω στη συνέχεια αυτοί που απουσίαζαν από τη δύναμη του Αποσπάσματος Πλαστήρα σε καμία περίπτωση δεν αποτελούσαν απώλειες μάχης, αλλά ένα μεγάλο μέρος των απουσιαζόντων ήταν φυγάδες. Πιστεύω ότι κατά μάχη στο Κ.Α. Καμελάρ στο Απόσπασμα Πλαστήρα παρουσιάστηκε -όπως και στις άλλες Μονάδες- μεγάλη διαρροή ανδρών, πράγμα που μάλλον κλόνισε μέχρις συντριβής το ηθικό του Πλαστήρα. Πιθανόν εξ αιτίας αυτής της διαρροής, που μάλλον εμφανίστηκε από πολύ νωρίς, ίσως και κατά την ανάβαση του Αποσπάσματος στο Κ.Α. Καμελάρ το πρωί της 13^ης Αυγούστου, ο Πλαστήρας αποφάσισε να εγκαταστήσει το Σταθμό Διοικήσεώς του στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ προκειμένου να ελέγχει τη κατεύθυνση της διαρροής και όχι επί του Καλετζίκ όπως ρητώς καθοριζόταν στις διαταγές που του δόθηκαν από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία (βλέπε σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 11 στο Μέρος ΙΙα). Η διαρροή αυτή συνεχίστηκε και στη συνέχεια, μέχρι το Σαλιχλί, παρ’ όλο που το Απόσπασμα Πλαστήρα μετά το Μπαλ Μαχμούτ δεν συμμετείχε σε καμία μάχη, πλην αυτής του Σαλιχλί. Η άποψη που εκφράζω στηρίζεται: α) Στις αλληλοσυγκρουόμενες αναφορές της Έκθεσης Πλαστήρα περί των απωλειών του Αποσπάσματος. β) Στις αλληλοσυγκρουόμενες αναφορές του υπασπιστή του Πλαστήρα  Αντισυνταγματάρχη ε.α. Παπαθανασόπουλου για τις απώλειες του Αποσπάσματος, που διαφέρουν επίσης και από τις αναφορές της Έκθεσης Πλαστήρα για το εν λόγω ζήτημα. γ) Στις εκτιμήσεις μου για τις απώλειες του Αποσπάσματος Πλαστήρα που στηρίχθηκαν στις απώλειες του 6^ου Λόχου Ευζώνων του Υπολοχαγού Προυκάκη, ο οποίος ήταν αυτός που εισήλθε πρώτος στη μάχη από το Απόσπασμα Πλαστήρα και ήταν επίσης ο μόνος που παρέμεινε σε επαφή με τον εχθρό μέχρι τις απογευματινές ώρες της 14^ης Αυγούστου. δ) Σε πληροφορίες από άλλες πηγές. ε) Στη «διαφωνία» των Πλαστηριακών για τις απώλειες του Αποσπάσματος Πλαστήρα.

Προκειμένου να γίνουν κατανοητά τα όσα θα αναφερθούν στη συνέχεια πρέπει να έχουμε υπόψη μας τα εξής ζητήματα:

α. Το μείζον μέρος των απωλειών του Αποσπάσματος κατά τις μάχες της 13^ης και 14^ης Αυγούστου ανήκε στο 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και ένας απροσδιόριστος αριθμός, πλην όμως πολύ περιορισμένος στη ΧΙΙΙα ΜΟΠ. Υπόψη ότι ουδεμία αναφορά υφίσταται περί προσβολής των Πυροβολαρχιών της ΧΙΙΙα ΜΟΠ από το εχθρικό Πυροβολικό.

β. Το μείζον επίσης μέρος των απωλειών του Αποσπάσματος προερχόταν από τους εννέα Λόχους Ευζώνων, που η συνολική δύναμη τους το πρωί της 13^ης Αυγούστου ανερχόταν σε 1250 περίπου Οπλίτες και από τους τρεις Λόχους πολυβόλων που η συνολική αρχική δύναμή τους ανερχόταν σε 480 περίπου οπλίτες. Οι Λόχοι Πολυβόλων είχαν αντιστοίχου μεγέθους απώλειες με τους Λόχους δεδομένου ότι κατά τη μάχη διατίθονταν Διμοιρίες Πολυβόλων στους Λόχους Ευζώνων.

γ. Οι απώλειες των Μεταγωγικών Μάχης των Ταγμάτων θα πρέπει να ήταν περιορισμένες και των Μεταγωγικών Σώματος του Συντάγματος σχεδόν μηδενικές.

δ. Το 2^ο Τάγμα Ευζώνων έφθασε στο Κ.Α. Καμελάρ τη 1030 ώρα της 13^ης Αυγούστου και ο Πλαστήρας δεν το ανέβασε στο Καλετζίκ όπως προβλεπόταν στις διαταγές που του δόθηκαν από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία. Εκ του Τάγματος διατέθηκε ο 6^ος Λόχος και ένας Ουλαμός του 7^ου Λόχου στην περιοχή του υψώματος 1535. Η εν λόγω δύναμη ήταν αυτή και μόνο που έλαβε μέρος στη μάχη ανταλλαγής πυρών που διεξήχθη στο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ για τη συγκράτηση του 70^ου Συντάγματος της 11^ης Τουρκικής Μεραρχίας, ενώ το υπόλοιπο του 2^ου Τάγματος τηρήθηκε από τον Πλαστήρα σε εφεδρεία. Οι απώλειες του 6^ου Λόχου Ευζώνων και του Ουλαμού του 7^ου Λόχου κατά τη 13^η και 14^η Αυγούστου ανήλθαν σύμφωνα με το διοικητή του 6^ου Λόχου Υπολοχαγό Προυκάκη σε 4 Αξιωματικούς και 61 Οπλίτες. Εκ τούτων οι 43 ανήκαν στον 6^ο Λόχο και οι 18 στον Ουλαμό του 7^ου Λόχου. Ήτοι από τη συνολική δύναμη των 210 περίπου ανδρών του 6^ου Λόχου και του Ουλαμού του 7^ου Λόχου τέθηκε εκτός μάχης το 29% της δύναμης.[47]

ε. Το 1^ο Τάγμα Ευζώνων έφθασε στο Κ.Α. Καμελάρ τη 1230 ώρα και εξ αυτού διατέθηκε τη 1830 ώρα στην κύρια μάχη που διεξαγόταν στο Καλετζίκ μόνο ο 3ος Λόχος Ευζώνων υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο. Ο Λόχος αυτός έλαβε μέρος στην απόκρουση της τελευταίας επίθεσης της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας τη 13^η Αυγούστου, καθώς και στην απόκρουση της επίθεσης της εν λόγω Μεραρχίας το πρωί της 14^ης που είχε σαν αποτέλεσμα την κατάληψη του υψώματος. Το υπόλοιπο του 1^ου Τάγματος Ευζώνων τηρήθηκε και αυτό σε εφεδρεία.

στ. Οι σοβαρότερες και μεγαλύτερες απώλειες του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων ανήκαν στο 3^ο Τάγμα Ευζώνων το οποίο με πρωτοβουλία του διοικητή του αντεπιτέθηκε για την ανακατάληψη του Καλετζίκ το πρωί της 14^ης Αυγούστου.

ζ. Μετά την 9^η πρωινή ώρα της 14^ης Αυγούστου μέχρι και την 23^η Αυγούστου που το Απόσπασμα Πλαστήρα έφθασε στο Σαλιχλί, τούτο δεν έλαβε μέρος σε καμία απολύτως μάχη. Όλως αντιθέτως από τα θρυλούμενα από την ατεκμηρίωτη ιστοριογραφία.

13.2 Αντικρουόμενες αναφορές περί των απωλειών του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων

Από τον Συνταγματάρχη Πλαστήρα:

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του τα εξής σχετικά με την αντεπίθεση που εκτέλεσε το 3^ο Τάγμα Ευζώνων το πρωί της 14^ης Αυγούστου για την ανακατάληψή του Καλετζίκ:

«Ούτω εις διάστημα ολίγων λεπτών εκ των 160 ανδρών του λόχου Επιτελείου ευρίσκονται εν τη ζωή περί τους 50 και εκ των 700 ανδρών του 3ου Τάγματος περί τους 180.»[48]

Από την παραπάνω παράγραφο προκύπτει ότι το πρωί της 14^ης Αυγούστου ο Λόχος Επιτελείου του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και το 3^ο Τάγμα Ευζώνων είχαν αθροιστικά 630 νεκρούς και κανένα απολύτως τραυματία!!!. Σε αυτό τον αριθμό των νεκρών δεν περιλαμβάνονται βεβαίως οι νεκροί του 1^ου και του 2^ου Ταγμάτων Ευζώνων, καθώς και των άλλων Μονάδων του Αποσπάσματος κατά τη διάρκεια της μάχης της 13^ης και 14^ης Αυγούστου, πράγμα που θα επαύξανε κατά πολύ τον αριθμό των 630 νεκρών. Η διαφορά με τους 460 συνολικά νεκρούς του Αποσπάσματος κατά τη διήμερη μάχη, που ο Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του, και σημειώσαμε στην αρχή της παρούσας ενότητας, είναι παραπάνω από προφανής. Είναι βέβαιο ότι οι συγγραφείς της Έκθεσης, και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας που την υπέγραψε, στην προσπάθειά τους να ηρωοποιήσουν το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και το διοικητή του, είτε δεν αντιλαμβάνονταν ότι άλλα έγραφαν σε μία σελίδα της Έκθεσης και τελείως άλλα σε άλλη, είτε το αντιλαμβάνονταν αλλά αδιαφορούσαν για την όποια κριτική, λόγω της αλαζονείας που προκύπτει από την ανέλεγκτη άσκηση της απόλυτης κρατικής εξουσίας. Κατόπιν τούτου δεν είναι καθόλου περίεργο ότι στο αντίγραφο της Έκθεσης Πλαστήρα που τέθηκε στη διάθεση της Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. παραλήφθηκε η αναγραφή των απωλειών των 43 αξιωματικών και των 1380 οπλιτών, εκ των οποίων οι 460 ήταν νεκροί και τούτο επειδή κατά τη γνώμη μου κάποιοι θα διαπίστωναν τις κραυγαλέες αντικρουόμενες αναφορές της Έκθεσης επί των απωλειών του Αποσπάσματος.

Για το ίδιο ζήτημα ο υπασπιστής του Συνταγματάρχη Πλαστήρα Παπαθανασόπουλος γράφει σε άρθρο του στην εφημερίδα ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ:

«Προ της καταστάσεως αυτής ρίπτω προς τα εμπρός τον λόχον του επιτελείου … Οι άτυχοι αυτοί ευγενείς του λόχου επιτελείου θερίζονται κυριολεκτικώς … και μέσα σε ένα τέταρτο της ώρας από τους 160 ευζώνους βρίσκονται στη ζωή 50 μόνον. .. Το Τάγμα Τερτίκα ενεργεί αμέσως αντεπίθεσιν …μέχρι της κορυφής του Καλετζίκ, αλλ’ εκεί …ανατρέπεται …αφού άφισεν επί τόπου 300 και πλέον νεκρούς.».[49]

Επομένως για το ίδιο ζήτημα στο οποίο αναφέρεται ο Πλαστήρας στην Έκθεσή του, δηλαδή την αντεπίθεση του 3^ου Τάγματος για την ανακατάληψη του Καλετζίκ, ο Παπαθανασόπουλος δηλώνει ενυπόγραφα στους αναγνώστες της εφημερίδας ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ ότι το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων το πρωί της 14^ης Αυγούστου είχε 110 νεκρούς –και κανένα τραυματία- εκ του Λόχου Επιτελείου του Συντάγματος και 300 νεκρούς εκ του 3^ου Τάγματος Ευζώνων. Συνολικά 410 νεκρούς. Η διαφορά του από τους 630 νεκρούς που αναφέρει ο διοικητής του για το ίδιο ζήτημα είναι προφανής. Σε αυτούς ασφαλώς δεν υπολογίζονται οι νεκροί του 1^ου και του 2^ου Ταγμάτων Ευζώνων κατά τη 13^η και 14^η Αυγούστου, που θα αύξαναν κατά πολύ τον αριθμό των νεκρών.

Ο Παπαθανασόπουλος συνεχίζοντας την αρθρογραφία του στην εφημερίδα ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ και αναφερόμενος στην παραμονή του Αποσπάσματος Πλαστήρα στα υψώματα 1535, Βελισαρίου και Μπελ Τεπέ μετά την αποτυχία της αντεπίθεσης που εκτέλεσε το 3^ο Τάγμα αναφέρει τα εξής:

«Αν ο Πλαστήρας είχε λάβει την διαταγήν υποχωρήσεως από της μεσημβρίας … θα εφρόντιζεν να απαγκιστρώσει εγκαίρως το σύνταγμά του για να μην υφίσταται τας τρομακτικάς απωλείας που είχε πολεμώντας άσκοπα επί επτά ώρες. Έτσι θα εγλύτωνε 400 περίπου ευζώνους, εκ των οποίων 150 νεκροί.»[50]

Αθροίζοντας τους παραπάνω 150 νεκρούς με τους 110 του Λόχου Επιτελείου του 5/42 Συντάγματος και τους 300 του 3^ου Τάγματος Ευζώνων προκύπτουν 560 νεκροί, χωρίς σε αυτούς να υπολογίζονται και πάλι οι νεκροί της 13^ης Αυγούστου, αλλά και οι νεκροί του 1^ου και 2^ου Ταγμάτων κατά την απόκρουση της τελικής Τουρκικής επίθεσης το πρωί της 14^ης Αυγούστου. Εν πάσει περιπτώσει η διαφορά του αριθμού των νεκρών που αναφέρει ο Παπαθανασόπουλος με τους αναφερόμενους συνολικά 460 νεκρούς στην Έκθεση του διοικητή του, αλλά και στο  άρθρο του ιδίου με τίτλο «ΚΙΟΠΡΟΥΛΟΥ», είναι επίσης παραπάνω από προφανής.

Τα αναφερόμενα από τον Παπαθανασόπουλο περί 400 απωλειών που υπέστη το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων κατά την παραμονή του Αποσπάσματος στα υψώματα 1535, Βελισαρίου και Μπελ Τεπέ τα αποδομήσαμε πλήρως ως αναληθή στο Μέρος IVα και στην ενότητα «Περί της ώρας παραλαβής από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα της διαταγής συμπτύξεως της IV Μεραρχίας». Κύριο επιχείρημα μας ήταν ότι η μάχη στο δεξιό της IV Μεραρχίας το πρωί της 14^ης Αυγούστου, όπου βρισκόταν το Απόσπασμα Πλαστήρα, διακόπηκε με πάσα βεβαιότητα μετά την 9^η πρωινή ώρα. Επιπλέον ο 6^ος Λόχος του Υπολοχαγού Προυκάκη με τον Ουλαμό του 7^ου Λόχου που αποτελούσαν την πλέον προωθημένη δύναμη του Αποσπάσματος Πλαστήρα και μάλιστα σε άμεση επαφή με τον εχθρό επί των υψωμάτων Καραμπιλεγκίμ και 1535, καθ’ όν χρόνο το υπόλοιπο Απόσπασμα βρισκόταν στα υψώματα Βελισαρίου, είχε κατά τη διάρκεια της 14^ης Αυγούστου συνολικές απώλειες 2 νεκρούς και 11 τραυματίες.[51] Για τη θέση που κατείχε ο 6^ος Λόχος και ο Ουλαμός του 7^ου Λόχου βλέπε τα υπ’ αριθμό 19 και 20 σχεδιαγράμματα στο Μέρος ΙΙΙ.

Κατόπιν των όσων αναφέρθηκαν παραπάνω προκύπτει ότι τα στοιχεία περί απωλειών που αναφέρει ο Πλαστήρας στην Έκθεσή του είναι φτιασιδωμένα. Στο συμπέρασμα αυτό συνηγορούν επίσης οι στρογγυλεμένοι αριθμοί και η απουσία τραυματιών από τις αναφορές του Πλαστήρα και του Παπαθανασόπουλου για τις απώλειες του Λόχου του Επιτελείου του Συντάγματος και του 3^ου Τάγματος Ευζώνων κατά την αντεπίθεση που εκτέλεσε για την ανακατάληψη του Καλετζίκ.

13.3 Οι απώλειες του 3^ο Τάγματος Ευζώνων

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας και ο διοικητής του 3^ου Τάγματος Ευζώνων, Ταγματάρχης Τερτίκας, αναφέρουν ότι το 3^ο Τάγμα Ευζώνων κατά την αντεπίθεση του Τάγματος για την ανακατάληψη του Καλετζίκ υπέστη τρομακτικές απώλειες. Τούτο δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση. Αμφισβητώ όμως το μέγεθος που αναφέρουν ο Πλαστήρας και ο Τερτίκας. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του ότι «εκ των 700 ανδρών του 3^ου Τάγματος βρέθηκαν εν ζωή (μετά την αντεπίθεση) περί τους 180». Προφανώς πρόκειται περί μίας αναφοράς εξόφθαλμα «τραβηγμένης από τα μαλλιά». Πως είναι δυνατόν να ήταν όλοι νεκροί; Δεν υπήρξαν ελαφρά τραυματίες που μπόρεσαν, έστω με μικρή βοήθεια, να διακομιστούν; Άλλωστε οι άνδρες του επιτελείου του Τάγματος και Μεταγωγικά Μάχης του Τάγματος, όπως και ο 2^ος Ουλαμός του 9^ου Λόχου δεν ανήλθαν στο Καλετζίκ. Αυτοί μόνο ήταν 180 άνδρες. Ομοίως και τα Μεταγωγικά Μάχης του Λόχου Πολυβόλων.

Όλως αντιθέτως προς το διοικητή του ο Τερτίκας είναι πολύ προσεκτικός και μετρημένος στις εκτιμήσεις του. Ειδικότερα αναφέρει ότι «το Τάγμα ηναγκάσθη να υποχωρήση διαιρεθέν εις δύο τμήματα, λόγω των θέσεων εις ας ευρίσκοντο, και λόγω του ότι οι λόχοι, ενώ απετελούντο από 130-140 άνδρας, ευρέθησαν μετά την υποχώρησιν με δύναμιν 40-45 ανδρών. Το πλειότερον της δυνάμεως των ελλειπόντων είχε τεθή εκτός μάχης».[52] Δηλαδή μετά την αντεπίθεση βρέθηκε το 30% περίπου της δύναμης εκάστου Λόχου. Επομένως από τη δύναμη των 350 περίπου ανδρών των δυόμιση Λόχων που ανήλθαν στο Καλετζίκ βρέθηκαν μετά την αντεπίθεση 110 περίπου Εύζωνοι. Προσθέτοντας στην ευρεθείσα δύναμη και τη δύναμη του Ουλαμού που δεν ανήλθε στο Καλετζίκ εκτιμάται ότι η «διασωθείσα» δύναμη και των τριών Λόχων μετά την αντεπίθεση ανερχόταν σε 180 άνδρες περίπου.[53] Ο Τερτίκας δεν αναφέρει ότι αυτοί που δεν βρέθηκαν ήταν νεκροί, αλλά ότι το μεγαλύτερο μέρος της δύναμης των ελλειπόντων είχε τεθεί εκτός μάχης. Εμμέσως πλην σαφώς αφήνει να εννοηθεί ότι ένα μέρος των ελλειπόντων ήταν φυγάδες. Επίσης ο Τερτίκας αναφέρεται μόνο στις απώλειες των Λόχων και ουδεμία αναφορά κάνει σε απώλειες του Λόχου πολυβόλων και των Μεταγωγικών Μάχης του Τάγματος. Στο Μέρος ΙΙΙ εκτιμήσαμε με σκόπιμη ευρύτητα ότι οι συνολικές απώλειες (νεκροί και μη διακομισθέντες τραυματίες) του 3^ου Τάγματος ανέρχονταν σε 320 άνδρες και επομένως όσοι άλλοι απουσίαζαν κατά τη συγκέντρωση του Αποσπάσματος στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ ήταν φυγάδες.

Ο Τερτίκας μετά την αποτυχία της αντεπίθεσης που εξ ιδίας πρωτοβουλίας εκτέλεσε μετέβη στο Αφιόν Καραχισάρ κατόπιν διαταγής του Πλαστήρα προς αναζήτηση του 10^ου και του 11^ου Λόχων του που υποχώρησαν ανατολικά. Επομένως όταν αναφέρει στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ότι οι Λόχοι του μετά το πέρας της αντεπίθεσης βρέθηκαν με δύναμη  40-45 ανδρών, προφανώς αναφέρεται στο 10^ο και στον 11^ο Λόχους που υποχώρησαν προς το Αφιόν Καραχισάρ.[54] Από αυτούς τους δύο Λόχους βρήκε συνολικά περί του 85 Ευζώνους. Το τι απέγινε ένα μέρος των διασωθέντων αλλά μη ευρεθέντων ανδρών του 10^ου και του 11^ου Λόχων μας το αναφέρει ένας αυτόπτης μάρτυρας των τότε γεγονότων που υπηρετούσε στο Επιτελείο του Α΄ Σώματος Στρατού και κινούταν προς το Αραπλή Τσιφλίκ με το Επιτελείο του Σώματος:

«Περί την μεσημβρίαν οι εις το Αφιόν σχηματισμοί εκινήθησαν προς Βορράν ακολουθούμενοι παρά του χριστιανικού στοιχείου της πόλεως. Επί πλέον αριθμός τις ανδρών των Συν/των της IV Μεραρχίας και του 5/42 Ευζώνων εγκαταλείψας τας θέσεις του και τα τμήματά του, έλαβεν εν αναμίξει μετά των λοιπών ανδρών των σχηματισμών, την προς Βορράν οδόν. Η πρώτη μορφή αποσυνθέσεως παρουσιάζετο εις τον ψυχρόν παρατηρητήν. Άπασαι αι οδοί και οδεύσεις της Βορείως της πόλεως εκτεινομένης πεδιάδος, είχον πληρωθή υπό φαλάγγων εν αταξία κινουμένων, υπό μικρών ομάδων ή και μεμονωμένων έτι ανδρών προ ολίγου έτι αποσπασθέντων των τμημάτων τους. … Εύζωνοι του 5/42 μεμονωμένοι ή κατά μικράς ομάδας επλανώντο κατά τας απογευματινάς ώρας της 14^ης ανά την πεδιάδα του Αφιόν.».[55]

Οι Εύζωνοι που αναφέρονται στο παραπάνω απόσπασμα ανήκαν σίγουρα στους 10^ο και 11^ο Λόχους του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, ενδεχομένως και άλλων Ευζωνικών τμημάτων που είχαν υποχωρήσει δια της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ προς το χωριό Έρικμεν και την πεδιάδα του Αφιόν Καραχισάρ.[56] Όλοι αυτοί οι Εύζωνοι που αναφέρει ο Κ. Κανελλόπουλος ότι κινούνταν αναμεμιγμένοι με τις φάλαγγες των σχηματισμών του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας θεωρείται βέβαιο ότι ακολούθησαν τη φάλαγγα Τρικούπη μέχρι και το Αληβέραν και το πιθανότερο οι πλείστοι εξ αυτών συμμερίστηκαν τη μοίρα όσων βρέθηκαν στην κοιλάδα του θανάτου, μηδέποτε συνενωθέντες με το Σύνταγμά τους. Ο Τερτίκας είναι βέβαιο ότι ενημερώθηκε από τους Λοχαγούς και τους λοιπούς αξιωματικούς των Λόχων του για το ποιοι και πόσοι ήταν περίπου οι φευγάτοι, για τις προσπάθειες που κατέβαλαν για να τους συγκρατήσουν, αλλά δεν κάνει καμία αναφορά περί αυτού στην κατάθεσή του. Άλλωστε και ο ίδιος πρέπει να κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες για να συγκεντρώσει αυτούς που έφυγαν. Το αποδεικνύει ο χρόνος που χρειάστηκε για να το κατορθώσει. Αναχώρησε από τα υψώματα Βελισαρίου τη 1030 ώρα και μόλις την 20^η ώρα είχε κατορθώσει να συγκεντρώσει 85 περίπου άνδρες. Αφήνει όμως στον κάθε ένα που θα διαβάσει την κατάθεσή του την εικόνα ότι οι περισσότεροι των απόντων ήταν νεκροί· και όλα αυτά συμβαίνουν προκειμένου να δικαιολογηθεί η πολύ μικρή δύναμη με την οποία ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έφθασε στο Σαλιχλί και στη συνέχεια στον Τσεσμέ.

13.4 Η δύναμη του Αποσπάσματος Πλαστήρα μετά τη 14^η Αυγούστου

Την 20^η Αυγούστου που συνενώθηκαν τα υπολείμματα των Μεραρχιών και Μονάδων που διέφυγαν από την κόλαση του Αληβέραν με τις δυνάμεις της Ομάδας Φράγκου (Ι, ΙΙ, IV και VII Μεραρχίες), έγινε μία πρώτη προσπάθεια ανασυγκρότησης αυτών σε Μεραρχίες. Το Β΄ Σώμα Στρατού συγκροτήθηκε εκ των V, IX, XII και ΧΙΙΙ Μεραρχιών. Προσωρινός διοικητής του Β΄ Σώματος ορίστηκε ο διοικητής της V Μεραρχίας Συνταγματάρχης Ρόκας. Διοικητής της ΧΙΙΙ Μεραρχίας ορίστηκε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας.[57] Την 22^α Αυγούστου το «Β΄ Σώμα Στρατού» έφθασε στην περιοχή της Φιλαδέλφειας και η μόνη θεωρητικά συγκροτημένη ούτως ειπείν «Μεραρχία» που διέθετε ήταν η ΧΙΙΙ. Αυτή αποτελούνταν από το Απόσπασμα Πλαστήρα (5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και ΧΙΙΙα ΜΟΠ εκ μίας Πυροβολαρχίας), τη ΧΙΙΙ Ημιλαρχία εξ 25 ιππέων και τα υπολείμματα του 2^ου και του 3^ου Συνταγμάτων Πεζικού υπό το διοικητή του 3^ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχη Αβράμπο. Η δύναμη του 2^ου Συντάγματος αποτελούταν από 1 αξιωματικό και 95 οπλίτες και του 3^ου Συντάγματος από 7 αξιωματικούς και 980 οπλίτες μετά 6 πολυβόλων.[58] Η συνολική δύναμη της ΧΙΙΙ Μεραρχίας ανερχόταν σε 1.500 άνδρες, το δε Απόσπασμα Πλαστήρα διέθετε 300 τυφέκια, αριθμό πολυβόλων και μία Ορειβατική Πυροβολαρχία.[59] Η ίδια περίπου δύναμη δίνεται για τη «ΧΙΙΙ Μεραρχία» και από τον Πτέραρχο Ν. Ζέα, φίλο του Πλαστήρα. «H XIII Μεραρχία υπό τον Πλαστήρα . . . Η ολική δύναμίς της ανήρχετο εις 1.650 άνδρας μετά 9 ορειβατικών πυροβόλων».[60]

Κατόπιν τούτων προκύπτει η απορία για το λόγο που το Απόσπασμα Πλαστήρα έφθασε στη Φιλαδέλφεια με τουλάχιστον 1.000 – 1.100 λιγότερους άνδρες από αυτούς που κατά την Έκθεση Πλαστήρα διέθετε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ το βράδυ της 14^ης Αυγούστου, όταν μάλιστα στο διαρρεύσαν χρονικό διάστημα σε ουδεμία μάχη ενεπλάκη με τον εχθρό; Και για ποιο λόγο η ΧΙΙΙα ΜΟΠ απέμεινε με μία Πυροβολαρχία; Η απάντηση είναι απλή όσο και αν κάποιοι φρόντισαν επιμελώς να την αποκρύψουν. Το Απόσπασμα Πλαστήρα κατά την υποχωρητική κίνησή του από το Μπαλ Μαχμούτ μέχρι τη Φιλαδέλφεια διαρκώς φυλλορροούσε όπως και τα λοιπά Συντάγματα της Στρατιάς. Όχι λόγω επισυμβάντων απωλειών μάχης, αφού σε ουδεμία μάχη ενεπλάκη μετά το Μπαλ Μαχμούτ, αλλά επειδή οι Εύζωνοι του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων εγκατέλειπαν το Σύνταγμα τους, όπως έπρατταν πολλές χιλιάδες άλλοι στρατιώτες. Και αυτό προκύπτει από τις μαρτυρίες του φίλου του Πλαστήρα Ζέα, του συνεπαναστάτη του Στυλιανού Γονατά και του τότε Λοχαγού του επιτελείου του Α΄ Σώματος Στρατού Κ. Κανελλόπουλου.

Ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού, Συνταγματάρχης Γονατάς, κατά την εγκατάσταση των υπό τη διοίκησή του Ι, ΙΙ και VII Μεραρχιών επί του Λεστρίν Νταγ στη χερσόνησο της Ερυθραίας, την 29η Αυγούστου, αναφέρει τα εξής:

«Ως μόνην εφεδρείαν είχα κρατήσει το Απόσπασμα Πλαστήρα, το οποίον όταν εφθάσαμεν απετελείτο από 400 ευζώνους, υπολείμματα του 3/40 Συντάγματος και μιάς ορειβατικής πυροβολαρχίας … Το Απόσπασμα Πλαστήρα το ενίσχυσα δι’ ενός έτι ανεξαρτήτου τάγματος ευζώνων, το οποίον ετέθη εις την διάθεσίν μου.»[61]

Είναι προδήλως προφανές ότι από τη δύναμη των 27 Αξιωματικών και 1.595 Οπλιτών του Αποσπάσματος Πλαστήρα που μετρήθηκαν το βράδυ της 14^ης Αυγούστου στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ, έφθασε στη Φιλαδέλφεια μία δύναμη 500 – 600 ανδρών περίπου, εκ των οποίων τα Ευζωνικά τυφέκια κατά τον Κ. Κανελλόπουλο ανέρχονταν σε 300. Όταν το Απόσπασμα Πλαστήρα έφθασε λίγο πριν τον Τσεσμέ διέθετε μόνο 400 Ευζώνους σύμφωνα με το Στυλιανό Γονατά.

13.5 Οι απώλειες του 6^ου Λόχου Ευζώνων και του Ουλαμού του 7^ου Λόχου Ευζώνων

Οι απώλειες του 6^ου Λόχου του Υπολοχαγού Προυκάκη κατά τη διήμερη μάχη στο Κ.Α. Καμελάρ έχουν ήδη αναφερθεί. Ανέρχονταν σε 43 οπλίτες εκτός μάχης. Επίσης και οι απώλειες της δύναμης του Ουλαμού του 7^ου Λόχου που είχε διατεθεί στον Προυκάκη είχε 18 οπλίτες εκτός μάχης. Είναι προφανές ότι η δύναμη του 6^ου Λόχου που έφθασε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ πρέπει να ανερχόταν σε 100 περίπου οπλίτες, του δε 7^ου Λόχου σε 120 περίπου οπλίτες. Αυτά με βάση ότι η δύναμη των τριών Ευζωνικών Ταγμάτων του Πλαστήρα ανερχόταν πριν την άνοδο τους στο Κ.Α. Καμελάρ σε 700 άνδρες περίπου κατά Τάγμα και των Λόχων Ευζώνων σε 140 άνδρες περίπου κατά Λόχο. Ο Προυκάκης στη συνέχεια του βιβλίου του περιγράφει την πορεία του Λόχου του προς το Τουμλού Μπουνάρ, την παραμονή του Λόχου στο Χασάν Ντετέ Τεπέ, τη διέλευση από το Μουράτ Νταγ και στη συνέχεια την πορεία μέχρι τον Τσεσμέ. Αναφέρεται επίσης και στις απώλειες που είχε ο Λόχος του, οι οποίες από τη 15^η μέχρι την 21^η Αυγούστου ανήλθαν σε 4 τραυματίες. Επομένως η δύναμη του 6^ου Λόχου την 21^η Αυγούστου ανερχόταν σε 90 περίπου άνδρες. Είναι άγνωστες οι απώλειες του 7^ου Λόχου κατά το διάστημα αυτό.

Την 19^η Αυγούστου το Απόσπασμα Πλαστήρα επανασυνδέεται με την Ομάδα Φράγκου στο Ουσάκ και οι άνδρες του Αποσπάσματός έρχονται σε επαφή με την επικρατούσα διάλυση και τους χιλιάδες φυγάδες που διαρρέουν προς τα πίσω αποχωριζόμενοι των Μονάδων τους, με ότι αυτό μπορεί να σημαίνει για μία δύναμη που πιθανόν διατηρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή κάποια συνοχή. Εκτιμώ ότι μετά το Ουσάκ και στη συνέχεια μετά το χωριό Τακμάκ όπου το Απόσπασμα Πλαστήρα ήρθε σε επαφή με τα θλιβερά υπολείμματα της Ομάδας Τρικούπη, πρέπει να γενικεύθηκε η εγκατάλειψη του Αποσπασμάτος από τους Ευζώνους του.

Την 20^η Αυγούστου το Απόσπασμα Πλαστήρα έφθασε τις μεταμεσημβρινές ώρες στο χωριό Τακμάκ και παρέμεινε στην περιοχή του μέχρι την 20^η ώρα της επομένης, οπότε τέθηκε σε πορεία με προορισμό τη Φιλαδέλφεια. Στη δύναμή του προστέθηκε την 20^η Αυγούστου και η διασωθείσα δύναμη του 2^ου και 3^ου Συνταγμάτων Πεζικού. Φαίνεται ότι κατά την παραμονή του Αποσπάσματος στο Τακμάκ έλαβε χώρα και κάποια εσωτερική αναδιοργάνωση των Μονάδων. Ο Υπολοχαγός Προυκάκη αναφέρει στο βιβλίο του ότι ο 7ος Λόχος διαλύθηκε και οι τρεις Διμοιρίες του αποτέλεσαν το 2ο Ουλαμό του 6^ου Λόχου.[62] Σε απλά Ελληνικά αυτό σημαίνει ότι η δύναμη του 6ου Λόχου και κυρίως του 7ου Λόχου είχε απομειωθεί κατά πολύ με αποτέλεσμα να απαιτηθεί η σύμπτυξή του στον 6ο Λόχο• και αυτός αγνώστου δυνάμεως. Λαμβάνοντας υπόψη τις πληροφορίες που αναφέραμε προηγουμένως περί της δύναμης του Αποσπάσματος Πλαστήρα όταν έφθασε στη Φιλαδέλφεια, εικάζω ότι η δύναμη του 6ου Λόχου μετά την απορρόφηση και της δύναμης του 7ου Λόχου, θα πρέπει να ήταν πολύ κατώτερη των 100 ανδρών.

13.6 Οι διαφωνίες των «Πλαστηριακών» για τις απώλειες του Αποσπάσματος Πλαστήρα συνεχίζονται και μετά την καταστροφή

Τον Ιούνιο του 1924 ο Στρατηγός πλέον Πλαστήρας βρίσκεται στο Λονδίνο. Η εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΒΗΜΑ του απευθύνει τηλεγράφημα ζητώντας του να σχολιάσει άρθρο του Ιωάννη Μεταξά στο οποίο αποδίδει την ευθύνη της αποσύνθεσης της IV Μεραρχίας και της διάρρηξης του μετώπου σε κενό που δημιουργήθηκε στο Μπαλ Μαχμούτ εξ αιτίας της φυγής του Αποσπάσματος Πλαστήρα. Ο Πλαστήρας την 25^η Ιουνίου αποστέλλει στο ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΒΗΜΑ τηλεγράφημα στο οποίο αναφέρει τα εξής:

«Λονδίνον, 25 Ιουνίου. … Προς το Σύνταγμα των ευζώνων, το αγωνισθέν υπερανθρώπως και ακαταπαύστως ως οπισθοφυλακή μέχρις της 30^ης Αυγούστου, το σχον 1000 απωλείας επί δυνάμεως 2500 ανδρών, όπως σώση την τιμήν των Ελληνικών όπλων … επιβάλλεται μεγαλύτερος σεβασμός»

Προφανώς ο Πλαστήρας έχει ξεχάσει ότι στην Έκθεσή του αναφέρει ότι οι απώλειες του Αποσπάσματός του ΜΟΝΟ κατά τη μάχη της 13^ης και 14^ης Αυγούστου ανήλθαν σε 43 αξιωματικούς εκ των οποίων 17 νεκροί και 1.380 οπλίτες εκ των οποίων οι νεκροί ήταν 460 νεκροί.

Λίγες ημέρες αργότερα στο φύλο της εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ της 9^ης Ιουλίου 1924 δημοσιεύεται άρθρο υπογραφόμενο από τον έμπιστο του Πλαστήρα Σ. Πρωτονοτάριο, με τίτλο «Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΗΤΤΑ». Στο τέλος του άρθρου ο Πρωτονοτάριος αναφέρει:

«Αγαπήσας την Μ. Ασίαν όσον ουδείς, προικισμένος με τον ανυπέρβλητον του ηρωϊσμόν, … ο Πλαστήρας ω εναγείς υβρισταί των οσίων και ιερών της φυλής, επολέμησεν υπέρ της τραγικής Ιωνίας μας με πόνον ανέκφραστον και ανδρείαν θρυλικήν. Δι’ αυτό το επικόν ευζωνικό του σύνταγμα έσχε 1800 νεκρούς και τραυματίας επί 2.500 ανδρών!»

Επ’ αυτών των αντικρουόμενων αναφορών, του ιδίου του Πλαστήρα και των συνεργατών του, που ποδοπατούν την αλήθεια, πλάστηκε ο μύθος του Μαύρου Καβαλάρη και του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων ως του μοναδικού Συντάγματος που τίμησε τη σημαία του και την τιμή των Ελληνικών όπλων. Παραγνωρίζοντας και παραγκωνίζοντας τη δράση άλλων Συνταγμάτων με πολύ ηρωικότερη ιστορία από αυτή του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. Ένα εκ τούτων ήταν το 23^ο Σύνταγμα Πεζικού του Συνταγματάρχη Λούφα, που ενεργώντας πρωτοβούλως ως δεξιά (βόρεια) πλαγιοφυλακή της Ομάδας Φράγκου, από το Ουσάκ μέχρι την Ερυθραία, απέτρεψε τρεις φορές την αποκοπή της οδού υποχώρησης των Ελληνικών δυνάμεων από το 5^ο Σώμα Τουρκικού Ιππικού (1^η, 2^η και 14^η Μεραρχίες Ιππικού). Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι δυνάμεις υπό τον Υποστράτηγο Φράγκου που συμπτύσσονταν προς το Αιγαίο δεν κινδύνευαν από τις Τουρκικές Μεραρχίες Πεζικού που τις καταδίωκαν, αλλά από τις Τουρκικές Μεραρχίες Ιππικού που κινούνταν στο αριστερό (βόρειο) πλευρό τους με σκοπό να αποκόψουν την οδό διαφυγής τους. Ο διοικητής του 23^ου Συντάγματος Πεζικού ενεργώντας πρωτοβούλως έδωσε σκληρές μάχες στην Κούλα, στο Ντερέκιοϊ και νότια της λίμνης Μαρμαρά για να αποτρέψει την αποκοπή της οδού διαφυγής του υποχωρούντος Στρατού.

13.7   Εκτίμηση των απωλειών του Αποσπάσματος Πλαστήρα κατά τη 13η και 14η Αυγούστου

Οι πραγματικές απώλειες εκ της διήμερης μάχης της 13^ης και 14^ης Αυγούστου παραμένουν άγνωστες επειδή όπως ήδη περιγράψαμε κανένας δεν λέει την αλήθεια. Παρά ταύτα θα επιδιώξουμε να τις προσεγγίσουμε με βάση τις γνωστές απώλειες του 6^ου Λόχου Ευζώνων του Υπολοχαγού Προυκάκη και του Ουλαμού του 7^ου Λόχου που είχε τεθεί υπό τις διαταγές του, καθώς και τη συμμετοχή των Ταγμάτων και των Λόχων του Ευζωνικού Συντάγματος στη μάχη στο Κ.Α. Καμελάρ. Την εκτίμηση θα την προσδιορίσω εξ αρχής ως υπερτιμημένη επειδή η δύναμη Ευζώνων του Υπολοχαγού Προυκάκη που ήταν εγκατεστημένη επί του υψώματος 1535 ήταν η πλέον προωθημένη του Αποσπάσματος Πλαστήρα και είχε ακάλυπτο το αριστερό πλευρό της που βαλλόταν από το ύψωμα Ποϊραλικαγιά (υψ. 1710) όπως μπορεί κάποιος να διαπιστώσει από το σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 19 του κειμένου ΙΙΙ και επομένως ήταν αυτή που είχε τις μεγαλύτερες απώλειες, αν εξαιρεθούν οι απώλειες του 3^ου Τάγματος Ευζώνων. Επιπλέον η δύναμη του Προυκάκη εισήλθε πρώτη στη μάχη, μεταξύ της 10^ης και 11^ης περίπου ώρας της 13^ης Αυγούστου, ενώ το υπόλοιπο του 2^ου Τάγματος τηρήθηκε σε εφεδρεία και από πουθενά δεν προκύπτει η εμπλοκή του στη μάχη. Το 1^ο Τάγμα Ευζώνων έφθασε στο Κ.Α. Καμελάρ μετά τη 12η ώρα και τηρήθηκε μάλλον σε εφεδρεία, πλην του 3^ου Λόχου Ευζώνων υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο που ανήλθε στο Καλετζίκ μετά τη 1830 ώρα της 13^ης Αυγούστου. Επίσης το 1^ο Τάγμα Ευζώνων είχε εγκατασταθεί αρκετά πίσω από τη δύναμη του Προυκάκη και δεν βρισκόταν σε στενή εμπλοκή με τις Τουρκικές δυνάμεις, πράγμα που αναφέρεται και από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα και το Λοχαγό Τούντα και το έχουμε τεκμηριώσει στα προηγούμενα κείμενα.

Οι απώλειες του 6^ου Λόχου Ευζώνων του Υπολοχαγού Προυκάκη κατά τη διήμερη μάχη ανήλθαν σε 11 νεκρούς και 32 τραυματίες οπλίτες· συνολικά 43 οπλίτες εκτός μάχης. Οι απώλειες του Ουλαμού του 7^ου Λόχου που τέθηκε υπό τις διαταγές του Προυκάκη ανήλθαν σε 2 νεκρούς και 16 τραυματίες οπλίτες· συνολικά σε 18 οπλίτες εκτός μάχης. Στις εν λόγω απώλειες συμπεριλαμβάνονται και αυτές της Διμοιρίας πολυβόλων που διατέθηκε υπό τη διοίκηση του Προυκάκη. Συνολικές απώλειες της δύναμης Προυκάκη 13 νεκροί και 48 τραυματίες οπλίτες. Συνολικά 61 οπλίτες εκτός μάχης.

Για την οικονομία της εκτίμησης θα δεχθούμε ότι οι απώλειες της υπόλοιπης δύναμης του 2^ου Τάγματος Ευζώνων, που τηρήθηκε από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα σε εφεδρεία, ανήλθαν στο 50% των απωλειών της δύναμης του Προυκάκη, παρ’ όλο που αυτή η δύναμη από πουθενά δεν προκύπτει ότι ενεπλάκει στη μάχη. Ήτοι σε 30 οπλίτες εκτός μάχης. Προσθέτοντας στις εν λόγω απώλειες και 10 ακόμη για τα Μεταγωγικά Μάχης του Τάγματος εκτιμούμε ότι συνολικά 100 περίπου οπλίτες του 2^ου Τάγματος Ευζώνων τέθηκαν εκτός μάχης.

Λαμβάνοντας ως βάση τις απώλειες μόνο του 6^ου Λόχου Ευζώνων του Υπολοχαγού Προυκάκη, ήτοι 43 άνδρες, θα υπολογίσουμε ότι αντιστοίχου μεγέθους απώλειες είχαν συνολικά ο 1^ος και ο 2^ος Λόχος του 1^ου Τάγματος Ευζώνων, παρ’ όλο που και αυτοί ήταν ταγμένοι αρκετά πίσω από τη δύναμη του Προυκάκη, και τηρήθηκαν σε εφεδρεία από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Ήτοι 43 οπλίτες εκτός μάχης. Για τον 3^ο Λόχο Ευζώνων που ανήλθε στο Καλετζίκ μετά τη 1830 ώρα της 13^ης Αυγούστου και συμμετείχε στην άμυνα για την απόκρουση της τελικής επίθεσης της 11^ης Μεραρχίας το πρωί της 14^ης Αυγούστου για την κατάληψη του Καλετζίκ θα υπολογίσουμε ότι είχε εκτός μάχης το 70% της δύναμής του, ήτοι 100 οπλίτες. Επίσης θα υπολογίσουμε και 10 απώλειες για τα Μεταγωγικά Μάχης του 1^ου Τάγματος. Με βάση αυτές τις εκτιμήσεις οι συνολικές απώλειες του 1^ου Τάγματος Ευζώνων ανέρχονταν σε 150 περίπου οπλίτες εκτός μάχης.

Κατόπιν των παραπάνω εκτιμήσεων το 1^ο και 2^ο Τάγματα Ευζώνων είχαν συνολικά 250 περίπου οπλίτες εκτός μάχης.

Στο Μέρος ΙΙΙ της συγγραφής εκτιμήσαμε ότι αυτοί που έπρεπε να απουσιάζουν από τη δύναμη του 3^ου Τάγματος κατά τη συγκέντρωσή του στο Μπαλ Μαχμούτ, με βάση τα όσα αναφέρει περί των απωλειών του Τάγματος ο διοικητής του, Ταγματάρχης Τερτίκας,  ανέρχονταν σε 320 άνδρες. Για την οικονομία επίσης της εκτίμησης θα δεχθούμε ότι οι 320 αυτοί άνδρες αποτελούσαν απώλειες μάχης.

Θα υπενθυμίσουμε και πάλι ότι μετά την κατάληψη του Καλετζίκ και σύμφωνα με τις αναφορές του Λοχαγού Τούντα, του Υπολοχαγού Προυκάκη και του Λοχαγού του Επιτελείου της Ι Μεραρχίας Μπουλαλά η μάχη στην περιοχή του Αποσπάσματος Πλαστήρα εκόπασε περί την 9^η πρωινή ώρα και επομένως οι απώλειες ήταν σχεδόν μηδενικές.

Υπό αυτήν την εξαιρετικά ευρεία κατά την άποψή μου εκτίμηση, οι συνολικές απώλειες του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων μετά το πέρας της μάχης στο Κ.Α. Καμελάρ ανέρχονταν το μέγιστο σε 600 οπλίτες εκτός μάχης. Σε αυτές πρέπει να προσθέσουμε και τις περιορισμένες αλλά άγνωστες απώλειες της ΧΙΙΙα ΜΟΠ. Όποιοι άλλοι οπλίτες απουσίαζαν από τη συγκέντρωση του Αποσπάσματος Πλαστήρα στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ τη νύκτα της 14^ης προς 15^η Αυγούστου αποτελούσαν κατά τη γνώμη μου φυγάδες.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Τουρκική ΔΙΣ «Η μεγάλη επίθεση» (ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΤΟΜΟΣ ΙΙ. ΔΥΤΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ, 6ο ΜΕΡΟΣ – 2ο ΒΙΒΛΙΟ) σ. x-x

[2] Ομοίως σ. x 

[3] Ομοίως σ. x

[4] Ομοίως σ. x-x

[5] Ομοίως σ. x

[6] Ομοίως σ. x

[7] Συνταγματάρχης Βασίλειος Κουρουσόπουλος ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΚΘΕΣΙΣ πεπραγμένων VII Μεραρχίας κατά την εκκένωσιν της Μικράς Ασίας (Μέρος Ι, Αθήνα 16^η Ιουλίου 1923) σ. x

[8] Δικογραφία Ταγματάρχη Δ. Δανίκα, Εξέτασις του μάρτυρος Ανθυπολοχαγού Μαργιολή Θεοδώρου Ανθυπολοχαγού, (από τον Ταγματάρχη Δεσποτόπουλο Αρχιμήδη δυνάμει διαταγής του 37^ου Συντάγματος, Μυτιλήνη 1 Σεπτεμβρίου 1922, ΔΙΣ Φ. x), σ. x-x αρχείου.

[9] Δικογραφία Ταγματάρχη Δ. Δανίκα, Εξέτασις του μάρτυρος Ανθυπολοχαγού Μαργιολή Θεοδώρου Ανθυπολοχαγού σ.x αρχείου

[10] Ομοίως σ. 8 αρχείου

[11] ΜΠΟΥΛΑΛΑΣ, Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ 1919 – 1922 (Με τον φακόν της ιστορικής αλήθειας), σ. x

[12] Δικογραφία Ταγματάρχη Δ. Δανίκα, ΕΞΕΤΑΣΙΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Ανθυπολοχαγού Θεοδώρου Μαριόλη, (Στρατοδικείο VII Μεραρχίας 19 Μαΐου 1923, ΔΙΣ Φ. x), σ. x αρχείου

[13] Τουρκική ΔΙΣ «Η μεγάλη επίθεση» σ. x

[14] Κουρουσόπουλος ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΚΘΕΣΙΣ πεπραγμένων VII Μεραρχίας σ. x-x

[15] Ομοίως σ. x

[16] Όπως μπορεί να διαπιστωθεί και από ανάλογα συμβάντα οι Σχηματισμοί των Μεταγωγικών μολονότι διέθεταν οπλισμό στερούνταν σοβαρής εκπαίδευσης, πειθαρχίας, μαχητικής ικανότητας και κυρίως ηθικού με αποτέλεσμα όταν προσβάλλονταν από τον εχθρό και μάλιστα από το Τουρκικό Ιππικό σπανίως πρόβαλαν αντίσταση. Συνήθως διαλύονταν σπέρνοντας τη σύγχυση και τον πανικό στις μάχιμες Μονάδες.

[17] Δημαράς, Συνοπτική Έκθεσις των πεπραγμένων υπό της IV Μεραρχίας κατά την περίοδον των επιχειρήσεων του Αυγούστου 1922, σ. x, x

[18] Α.Ε.Ε.Μ.Α., Έκθεσις Εξετάσεως Μάρτυρος Λοχαγού Βασιλείου Μαραβέα, (Αθήνα 15 Μαΐου 1923, ΔΙΣ x) σ. x. Τα ονόματα των δύο Αξιωματικών τα αναφέρει ο Υπασπιστής του διοικητή της IV Μεραρχίας Λοχαγός Μαραβέας.

[19] Δημαράς, Συνοπτική Έκθεσις των πεπραγμένων υπό της IV Μεραρχίας κατά την περίοδον των επιχειρήσεων του Αυγούστου 1922, σ. x

[20] Τσολάκογλου, ΕΚΘΕΣΙΣ Πεπραγμένων IV Μεραρχίας από 1ης Αυγούστου – 26 Σεπτεμβρίου 1922, σ. x

[21] Α.Ε.Ε.Μ.Α., Έκθεσις Εξετάσεως Μάρτυρος Λοχαγού Μαραβέα Βασιλείου, (Αθήναι 15^η Μαΐου 1923, ΔΙΣ x),

[22] Α.Ε.ΕΜ.Α., ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ μάρτυρος Λοχαγού Πεζικού Πρίνου Σωτηρίου, (Αθήναι 28 Σεπτεμβρίου 1923, ΔΙΣ Φ. x) σ. x-x του αρχείου. Ο Μάρτυρας ερωτηθείς κατά την εξέταση του σχετικά με τη μορφή της συγκέντρωσης της Μεραρχίας μεταξύ Κιουπρουλού και Αραπλή Τσιφλίκ απάντησε ότι οι Μονάδες συγκεντρώθηκαν αναμεμιγμένες.

[23] Ταγματάρχης Σπυρίδων Αθανασόπουλος, Έκθεσις Πεπραγμένων του 8ου Συντάγματος Πεζικού από της 13ης μέχρι της 31ης Αυγούστου 1922, (30η Νοεμβρίου 1922, ΔΙΣ Φ.x,), σ. x

[24] Αθανασόπουλος, Έκθεσις Πεπραγμένων του 8ου Συντάγματος Πεζικού, σ. x

[25] Συνταγματάρχης ε.α. Ιωάννης Καρύδης, Υπόμνημα προς την Ανακριτική Επιτροπή Δοσιλόγων Μ. Ασίας, (Αθήνα, 26 Απριλίου 1926, ΔΙΣ x), σ. x

[26] Βλέπε διαταγή συμπτύξεως IV Μεραρχίας στο Μέρος IVα.

[27] Καρύδης, Υπόμνημα προς την Ανακριτική Επιτροπή Δοσιλόγων Μ. Ασίας, σ. 3

[28] Καρύδης, Συμπληρωματικό Υπόμνημα προς την Ανακριτική Επιτροπή Δοσιλόγων Μ. Ασίας, (Πάτρα 5 Μαΐου 1926, ΔΙΣ x), σ. x αρχείου. «Επίσης ελεγκτέος ο Ταγμ. Αθανασόπουλος κ΄ Ταγμ. Γαρδίκης διότι κατά την κίνησιν της φάλαγγος εις Κιουπρουλού δεν υπερενίκησαν τα επί ταύτης ευρεθέντα εμπόδια ώστε να ευρεθούν μετά των Ταγμάτων εις τον υπό της Μεραρχίας ορισθέντα χώρον εις Κιουπρουλού»

[29] Παπαπαναγιώτου, Έκθεσις των Πεπραγμένων του 35 Συν/τος από της 13^ης μέχρις 23^ης Αυγούστου του 1922, σ. x-x

[30] Α.Ε.Ε.Μ.Α., ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Λοχαγού ε.α. Σπυρίδωνος Πανταζή, σ. x

[31] Πλαστήρας, Έκθεσις Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας, σ. x

[32] Τσολάκογλου, ΕΚΘΕΣΙΣ Πεπραγμένων IV Μεραρχίας από 1ης Αυγούστου – 26 Σεπτεμβρίου 1922, σ. x

[33] Δημαράς, Συνοπτική Έκθεσις των πεπραγμένων υπό της IV Μεραρχίας κατά την περίοδον των επιχειρήσεων του Αυγούστου 1922, σ. x

[34] Δημαράς, Όπως παραπάνω, σ. x-x

[35] Καρύδης, Υπόμνημα προς την Ανακριτική Επιτροπή Δοσιλόγων Μ. Ασίας, σ. x

[36] Παπαπαναγιώτου, Έκθεσις των Πεπραγμένων του 35ου Συντάγματος από της 13ης – 23ης Αυγούστου του 1922, σ. x

[37] Α.Ε.Ε.Μ.Α., ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Λοχαγού ε.α. Σπυρίδωνος Πανταζή, σ. x, «Λίαν πρωί … κατέφθασε αξιωματικός του επιτελείου της IV Μεραρχίας κομίζων διαταγή συμπτύξεως».

[38] Δημαράς, Συνοπτική Έκθεσις των πεπραγμένων υπό της IV Μεραρχίας κατά την περίοδον των επιχειρήσεων του Αυγούστου 1922, σ. x-x

[39] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α., ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Λοχαγού ε.α. Σπυρίδωνος Πανταζή, σ. x

[40] Αντιστράτηγος ε.α. Π. Γαρδίκας, διοικητής της ΙΧ Μεραρχίας το 1922, ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1922, σ. x, «Προς αντιμετώπισιν της καταστάσεως διετέθη «ως τάχιστα» το 26ον Σύνταγμα. Ο ήρως διοικητής του, Αντισυνταγματάρχης Καλλιαγκάκης, έφιππος, αεικίνητος, δια παροτρυντικών φωνών, και πλήττων δια του μαστιγίου του, εν μέσω εκρήξεων βλημάτων του εχθρικού πυροβολικού και εν μέσω χαλάζης βλημάτων Πεζικού ωδήγησεν αιμοστάζων, τέλος το 26ον Σύνταγμά του εναντίον του Τουρκικού 4ου Σ. Στρατού. Το 26ον Σύνταγμα δια της προσωπικής αυταπαρνήσεως του ήρωος Διοικητού του αποκατέστησε μικράν κάμψιν του αριστερού της γραμμής μάχης της 9ης Μεραρχίας. Μεθ’ ό αιμόφυρτος εκ των πολλαπλών τραυμάτων του έπεσεν μετά του ίππου του επί της γης νεκρός επί του νεκρού ίππου του.»

[41] Λούφας, ΕΚΘΕΣΙΣ Πεπραγμένων 23ου Συντάγματος Πεζικού από 12 Αυγούστου – 3 Σεπτεμβρίου 1922, σ. x-x

[42] Πλαστήρας, Έκθεσις Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος, σ. x

[43] Α.Ε.Ε.Μ.Α., Έκθεσις Εξετάσεως του μάρτυρος Τούντα Λοχαγού Πυροβολικού, σ. x αρχείου

[44] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α., ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Υποστράτηγου Χ Λούφα, (Αθήναι 24 Δεκεμβρίου 1925, ΔΙΣ x) σ. x αρχείου

[45] Πλαστήρας, Έκθεσις Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας, σ. x

[46] Πλαστήρας, Έκθεσις Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας, (Χειρόγραφο πρωτότυπο κείμενο Εκθέσεως, ΔΙΣ Φ. x), σ. x

[47] Προυκάκης, Μνήμη ΧΡΙΣΤΟΥ Ι. ΠΡΟΥΚΑΚΗ, σ. x-x

[48] Πλαστήρας, Έκθεσις Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας, σ. x

[49] Παπαθανασόπουλος, ΠΩΣ ΕΝΙΚΗΘΗ Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΤΡΑΤΙΑ, (ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, ΑΘΗΝΑΙ, 11 Αυγούστου 1934), σ. x

[50] Παπαθανασόπουλος, ΚΙΟΠΡΟΥΛΟΥ (14 ΚΑΙ 15 Αυγούστου 1922), (ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, ΑΘΗΝΑΙ, 18 Αυγούστου 1934), σ. x

[51] Προυκάκης, Μνήμη ΧΡΙΣΤΟΥ Ι. ΠΡΟΥΚΑΚΗ, σ. x

[52] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α., ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Αντισυνταγματάρχη Χαράλαμπου Τερτίκα, σ. x

[53] Περί τούτων αναφερθήκαμε εκτενώς στο Μέρος ΙΙΙ.

[54] Από τον 9^ο Λόχο συμμετείχε στην αντεπίθεση ένας Ουλαμός ενώ ο έτερος παρέμεινε περί το Σταθμό Διοικήσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Επομένως από το Λόχο αυτό διασώθηκαν οι 70 άνδρες του Ουλαμού που δεν ανήλθε στο Καλετζίκ.

[55] Κανελλόπουλος, Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΗΤΤΑ – ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1922, σ. x-x, x

[56] Ραυτόπουλος, ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ 1922 – ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΚΘΕΣΙΣ ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΩΝ ΠΥΡΟΒΟΛΙΚΟΥ Κ.Α. ΚΑΜΕΛΑΡ, σ. x, «Οι υπολειφθέντες πυρ/ταί της πυρ/χίας μετά του διοικητού της πυρ/χίας (Ραυτοπούλου) κατελθόντες ανεμίχθησαν εντός των τελευταίων υποχωρούντων τμημάτων του δεξιού του 5/42 Συν/τος και κατήλθον εις τον μεταξύ Τσακιρσάζ και Έρικμαν χώρον.»

[57] 7^ος Τόμος ΔΙΣ, σ. x-x

[58] 7^ος Τόμος ΔΙΣ, σ. x

[59] Κανελλόπουλος, Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΗΤΤΑ – ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1922, σ. x-x

[60] Φοίβου Ν. Γρηγοριάδη, Διχασμός – Μικρά Ασία (Ιστορία μιας εικοσαετίας 1909–1930), (τόμος δεύτερος, Εκδόσεις Κεδρηνός, Αθήναι, 1971), σ. x

[61] Στυλιανός Γονατάς, Απομνημονεύματα Στυλιανού Γονατά, (Αθήναι 1958), σ. x

[62] Προυκάκης, Μνήμη Προυκάκη, σ. x

 

Πηγή: belisarius21.wordpress.com

 

Σχετικά άρθρα:

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος Ι)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙα)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙβi)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙβii)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙβiii)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος ΙΙΙ)

Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία (Μέρος IVα)