Χάρτης ισοϋψών στα 500 hPa και ισοβαρών στην επιφάνεια στις 20-10-1912/00:00UTC (νέο ημερολόγιο 2-11-1912/00:00UTC). Data: NOAA reanalysis 2.000, Πηγή: http://www.wetterzentrale.de

Όταν μετά τη μάχη του Σαρανταπόρου (9-10-1912) η κύρια δύναμη της Στρατιάς Θεσσαλίας κινήθηκε προς τη Θεσσαλονίκη, στην V Μεραρχία ανατέθηκε η κάλυψη του αριστερού της Στρατιάς και η ανάληψη πρωτοβουλιών με τελικό στόχο την απελευθέρωση του Μοναστηρίου, εφόσον οι συνθήκες το επέτρεπαν. Η V Μεραρχία, ακολουθούμενη από την Ταξιαρχία Ιππικού, ξεκίνησε από την Κοζάνη την προς το βορρά προέλασή της και στις 15 Οκτωβρίου απελευθέρωσε την Πτολεμαΐδα. Τρεις ημέρες μετά, στις 18 Οκτωβρίου, απελευθέρωσε το Αμύνταιο (Σόροβιτς) και την επομένη, 19^η Οκτωβρίου, μετά από ολιγόωρη μάχη στα Στενά του Κλειδιού (Κιρλί Δερβέν), μπήκε στη Βεύη (Μπάνιτσα).

Για τις καιρικές συνθήκες που επικράτησαν τις πρώτες ημέρες των επιχειρήσεων, ο λοχίας Ισίδωρος Φραγκίσκος, σύνδεσμος της 6^ης πυροβολαρχίας της V Μεραρχίας, γράφει στο ημερολόγιό του ότι τη 15^η και τη 16^η Οκτωβρίου δεν έβρεχε, αλλά το κρύο κυρίως τη νύχτα και το πρωί ήταν ανυπόφορο και παρατηρήθηκε παγωμένη ομίχλη. Ο Φραγκίσκος δεν κάνει ιδιαίτερη μνεία για τον καιρό της 17^ης και της 18^ης Οκτωβρίου ούτε για τον καιρό του πρωινού της 19^ης του μήνα. Στέκεται όμως στη δραματική νύχτα της 19^ης προς την 20^η Οκτωβρίου: «Αρχή νέων ωδίνων. Ο ουρανός όχι μόνο δεν συμμαχεί πλέον μαζί μας, αλλά και μας εκήρυξεν από χθες το βράδυ αναφανδόν τον πόλεμον. Εις την αρχήν έβρεξε. Μετ’ ολίγον εχιόνισε. Κατόπιν έκανεν ομού και τα δύο. Ήδη κατέληξεν εις φοβεράν χιονοθύελλαν της οποίας αι ριπαί κτυπούν σαν μυτερές-μυτερές βελονίτσες το πρόσωπον. Τα αντίσκηνα ανηρπάγησαν από τη ορμητικότητα της χιονοθυέλλης και μετά κόπου κατορθώνομεν να ανασύρωμεν τα «εδαφοσκεπάσματά» μας -εις ομαλάς περιστάσεις λέγονται κλινοκεπάσματα- μέσα από την λάσπην των χωραφιών».

Η κακοκαιρία που περιγράφεται από τον Ισίδωρο Φραγκίσκο είχε προκληθεί από οργανωμένη μετωπική ύφεση που κινήθηκε από τα δυτικά προς τα ανατολικά (βλέπε παραπάνω χάρτη). Την ίδια νύχτα (νύχτα της 19^ης προς την 20^ή Οκτωβρίου) η συγκεκριμένη ύφεση προκάλεσε ισχυρότατες καταιγίδες και στην περιοχή των Γιαννιτσών, τα οποία πολιορκούσε ο ελληνικός στρατός.

Την 21^η του μήνα, οι ελληνικές δυνάμεις, ευρισκόμενες στην περιοχή της Βεύης, δέχθηκαν αιφνιδιαστική επίθεση από τον τουρκικό στρατό και έχοντας μεγάλες απώλειες αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν προς το Αμύνταιο. Στις 22 του μήνα οι εχθροπραξίες ήταν περιορισμένης έκτασης και διάρκειας και η μέρα πέρασε με μονομαχία μεταξύ του ελληνικού και του τουρκικού πυροβολικού. Στις 23 Οκτωβρίου διεξήχθη η μάχη του Αμυνταίου (Σόροβιτς), στην οποία, παρά τις δυσκολίες που προέκυψαν, οι ελληνικές δυνάμεις ανταποκρίθηκαν με επιτυχία στις τουρκικές επιθέσεις. Σε ό,τι αφορά τις καιρικές συνθήκες αυτού του τριημέρου, ο υετός σταμάτησε, αλλά παρατηρήθηκαν πολύ χαμηλές ελάχιστες θερμοκρασίες και παγωμένες ομίχλες.
 

Τη νύχτα της 23^ης προς την 24^η Οκτωβρίου με μια παράτολμη ενέργεια ένας Τουρκαλβανός υπολοχαγός, ο Εσάτ, με μικρή δύναμη ανδρών και τέσσερα πυροβόλα κινήθηκε προς τα νώτα της V Μεραρχίας. Η τουρκική δύναμη, έχοντας τους κατάλληλους οδηγούς με πρώτο και καλύτερο το διαβόητο κομιτατζή της εποχής του Μακεδονικού Αγώνα Καρά Κομίτ, κατάφερε να περάσει απαρατήρητη από τις ελληνικές γραμμές. Ο Εσάτ, αφού έταξε τα πυροβόλα του σε κατάλληλες θέσεις, άνοιξε πυρ στα μετόπισθεν της ελληνικής Μεραρχίας. Ο πανικός των Ελλήνων ήταν απερίγραπτος και παρά την ηρωική αντίσταση πολλών αξιωματικών και οπλιτών, οι ελληνικές δυνάμεις υποχώρησαν προς την Κοζάνη, έχοντας υποστεί σοβαρές απώλειες.

Οι αιτίες της ήττας της V Μεραρχίας διερευνήθηκαν από τους ιστορικούς. Κοινός τόπος στα συμπεράσματά τους ήταν η φιλοδοξία του κατά τα άλλα γενναίου διοικητή της Δημήτριου Ματθαιόπουλου να καταγράψει κι αυτός μία περίλαμπρη νίκη, καταλαμβάνοντας το Μοναστήρι. Ωστόσο, δεν διέθετε τις αναγκαίες για το εγχείρημα αυτό δυνάμεις. Στις λοιπές αιτίες της ήττας της V Μεραρχίας συμπεριλαμβάνονται οι λανθασμένες περί του εχθρού πληροφορίες, η διασπορά δυνάμεων και ο κακός καιρός. Ο ίδιος ο Ματθαιόπουλος στην έκθεσή του προς το Γενικό Επιτελείο θα γράψει: «Ηττήθημεν υπό πολυαριθμοτέρου εχθρού και υπό φοβεράς κακοκαιρίας…».

Αναμφίβολα οι καιρικές συνθήκες που επικράτησαν στην περιοχή δράσης της V Μεραρχίας έπαιξαν ρόλο στην ήττα της. Όμως, οι βασικές αιτίες ήταν άλλες και προαναφέρθηκαν. Για την ιστορία, να πούμε ότι στις 6 Νοεμβρίου οι Έλληνες με σφοδρή αντεπίθεση ξαναπήραν το Αμύνταιο και στη συνέχεια απελευθέρωσαν τη Φλώρινα και την Κορυτσά. Η προηγηθείσα όμως ήττα της V Μεραρχίας, που την ονόμασαν «ατύχημα» για να την υποβαθμίσουν, δεν ξεχάστηκε. Αυτό γιατί αν δεν είχε συμβεί, ίσως σήμερα το Μοναστήρι να ήταν ελληνικό!

Στις απώλειες των Ελλήνων την αποφράδα ημέρα της 24^ης Οκτωβρίου 1912 συμπεριλαμβάνονται τα πυροβόλα της 6^ης πυροβολαρχίας, τα οποία προσπάθησαν να υπερασπιστούν, δίνοντας τη ζωή τους, ο διοικητής της λοχαγός Θεόδωρος Κοσκινάς και οι άνδρες του. Λίγο πριν την τελική αναμέτρηση ο Κοσκινάς απευθύνθηκε στους στρατιώτες του με τα παρακάτω λόγια: «Είναι καύχημά μας, ότι μας δίνουν μία τόσο τιμητική εντολή, να μείνουμε εδώ τελευταίοι και να πεθάνουμε για τους άλλους. Είμαι βέβαιος ότι θα κάμετε το καθήκον σας, ότι θα μείνετε ακλόνητοι και αποφασιστικοί, οτιδήποτε κι αν συμβεί». Έμειναν εκεί κι έπεσαν, μαχόμενοι ηρωικά, για την απελευθέρωση της Μακεδονίας!

Πηγή: Ζιακόπουλος