Γράφει ὁ Κωνσταντῖνος Χασόγιας, Θεολόγος τοῦ Ε.Κ.Π.Α.
11η Ἰουνίου: Ιερά Μνήμη Ἁγίου Λουκᾶ τοῦ ἰατροῦ,
Ἀρχιεπισκόπου Συμφερουπόλεως & Κριμαίας
Ὁ ἅγιος Λουκᾶς ὁ ἰατρὸς, ἢ ὁ Βαλεντὶν Βόϊνο – Γιασένετσκι ὅπως ἦταν τὸ κοσμικό του ὄνομα, (1877-1961), ὑπῆρξε ἕνας ἡρωικὸς Ποιμένας καὶ νεομάρτυρας ἐπὶ Κομμουνισμοῦ. Ὁ θαυματουργὸς ἅγιος τῆς Ἐκκλησίας, εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς χιλιάδες χριστιανοὺς ποὺ βασανίσθηκαν στὰ κομμουνιστικὰ κάτεργα καὶ μαρτύρησαν γιὰ τὴν πίστη τους καὶ οἱ ὁποῖοι σήμερα λαμπρύνουν τὸ νοητὸ στερέωμα τῆς Ἐκκλησίας ὡς ἀστέρες ὑπέρλαμπροι τῆς Χάριτος τοῦ Κυρίου. Ἐξαιρετικὸς χειρουργός, ἰδιοφυὴς ἐπιστήμονας καὶ πανεπιστημιακὸς καθηγητὴς ὁ ἴδιος, ἀνεδείχθηκε σὲ μάρτυρα τῆς Πίστεως ὅταν οἱ Διωγμοὶ ἐναντίον τῆς Ἐκκλησίας καὶ οἱ ἀνάγκες στήριξης…τῶν πιστῶν τὸ ἐπέβαλαν.
Ἦταν Ἱεράρχης μὲ βαθὺ αἴσθημα ποιμαντικῆς εὐθύνης, δέχθηκε ἀγόγγυστα συκοφαντίες, ταλαιπωρίες, ἀπίστευτες περιπέτειες καὶ πολυετεῖς ἐξορίες, φυλακίσεις, ἐξαντλητικὲς ἀνακρίσεις καὶ βασανιστήρια συνεχόμενα γιὰ ἡμέρες ὁλόκληρες, χωρὶς νὰ προδώσει τὴν Πίστη του καὶ τὸ ποίμνιό του κι ἐλπίζοντας μόνο στὸν Θεό, τὸν ὁποῖον ἀγάπησε μὲ ὅλη τὴν δύναμη τῆς ψυχῆς του. «Ἀγάπησα τὸ μαρτύριο, τὸ ὁποῖο τόσο παράξενα καθαρίζει τὴν ψυχή», συνήθιζε νὰ λέει ὁ ἴδιος. Βλέποντας τώρα τὸν ὀσιακὸ βίο του καὶ τὰ μαρτύρια ποὺ ὑπέστη ἀπὸ τοὺς Κομμουνιστές, χωρὶς ποτὲ νὰ λυγίσει ἢ νὰ διαμαρτυρηθεῖ, δὲν μποροῦμε παρὰ νὰ θαυμάσουμε τὴν εὐγένεια τῆς ψυχῆς αὐτοῦ τοῦ νεοφανέντος ἁγίου.
Ὁ ἅγιος Λουκᾶς ὑπῆρξε γόνος πριγκιπικῆς οἰκογενείας. Γεννήθηκε τὴν 14η / 27η Ἀπριλίου 1877 στὴν πόλη Κέρτς τῆς Κριμαίας[1]. Ἀπὸ τὰ νεανικά του χρόνια ἀνέδειξε τὸ ἰδιαίτερο ταλέντο ποὺ εἶχε στὴν ζωγραφικὴ ἐξ οὐ καὶ γράφτηκε ὡς φοιτητὴς στὴν Σχολὴ Καλῶν Τεχνῶν. Πολὺ γρήγορα ὅμως ἐγκατέλειψε μία περίφημη καριέρα στὴν ζωγραφικὴ ἀφοῦ ἔνοιωσε ὅτι στὴν ζωὴ του ἐπιθυμοῦσε νὰ κάνει κάτι ποὺ νὰ ἁπαλύνει τὸν ἀνθρώπινο πόνο. Ἔτσι σπούδασε Ἰατρικὴ καὶ δὲν ἄργησε νὰ ἀναδειχθεῖ σὲ ἰκανότατο χειρουργό ποὺ ἀπέκτησε πολὺ γρήγορα μεγάλη φήμη. Ὁ νεαρὸς Βαλεντὶν διακρίνονταν γιὰ τὸ ἦθος του, τὴν ἐπιμέλεια στὴν μελέτη καὶ τὶς ἱκανότητές του[2]. Οἱ καθηγητὲς καὶ οἱ συμφοιτητὲς του προέβλεπαν ὅτι θὰ εἶχε μεγάλη ἐξέλιξη στὸν κλάδο τῆς Ἰατρικῆς, ἐξέταζε καὶ θεράπευε τοὺς πτωχοὺς ἀσθενεῖς δωρεάν. Ἀργότερα, θὰ ἐξομολογεῖτο ὁ ἴδιος στὰ ἀπομνημονεύματά του μὲ τίτλο «Ἀγάπησα τὸ μαρτύριο»: «Εἶχα ἐνοχληθεῖ σφόδρα ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲν μποροῦσαν νὰ καταλάβουν πὼς ἐγὼ σπούδασα Ἰατρικὴ μὲ μοναδικὸ σκοπὸ νὰ βοηθῶ καὶ νὰ θεραπεύω σὲ ὅλη μου τὴν ζωὴ τοὺς πτωχοὺς ἀνθρώπους».
ΔΙΠΛΑ ΣΤΟΝ ΠΑΣΧΟΝΤΑ ΑΝΘΡΩΠΟ
Θερμὸς πατριώτης ὁ ἴδιος δὲν δίστασε νὰ σπεύσει ἐθελοντὴς στὸ μέτωπο, στὶς τάξεις τῶν ἰατρῶν τοῦ Ἐρυθροῦ Σταυροῦ, μόλις ξέσπασε ὁ Ρωσο-ἰαπωνικὸς πόλεμος τὸ 1904. Ὑπηρέτησε ἀμισθὶ καὶ μὲ αὐτοθυσία μέχρι τὸ τέλος τοῦ πολέμου, χειρουργώντας καὶ ἁπαλύνοντας τὸν ἀνθρώπινο πόνο. Ἔκτοτε ἡ ζωὴ του συνδέεται μὲ τὴν Ἰατρικὴ καὶ οἱ ἀσθενεῖς του τὸν ἀποκαλοῦν «ἀνάργυρο» καὶ «ἐλεήμονα ἰατρό». Ὁ ἴδιος ὁ ἅγιος Λουκᾶς εἶχε ὡς πρότυπό του, τοὺς Ἁγίους Ἀναργύρους Κοσμᾶ καὶ Δαμιανὸ[3]. Οἱ ἐπεμβάσεις του ξεκινοῦν καὶ καταλήγουν ὅλες μὲ προσευχὴ στὴν Παναγία, ἐνῶ μὲ τὸ ἰώδιο ποὺ ἀπολυμαίνει τὶς πληγὲς σχηματίζει πάντα τὸ σημεῖο τοῦ Σταυροῦ στὴν περιοχὴ ποὺ ἐπρόκειτο νὰ χειρουργήσει. Ἀντιμετωπίζει τὸν κάθε ἀσθενῆ μὲ τὸν σεβασμὸ ποὺ ἀξίζει ὡς εἰκόνα Θεοῦ καὶ ποτὲ δὲν εἶδε ἄρρωστο σὰν «περιστατικὸ» ἢ «περίπτωση». Τὸ μέλλον του ὡς ἰατροῦ καὶ ὡς πανεπιστημιακοῦ καθηγητῆ προδιαγράφεται λαμπρὸ ἀλλὰ τὰ σύννεφα ἔχουν ἀρχίσει νὰ πυκνώνουν ἤδη ἐπάνω ἀπὸ τὴν Ἁγία Ρωσία τῶν Τσάρων. Ἕναν αἰώνα νωρίτερα ὁ ἅγιος Σεραφεὶμ τοῦ Σαρώφ, ἕνας ἀκόμα νέος θαυματουργὸς Ἅγιος τῆς Ἐκκλησίας, εἶχε προφητεύσει ὅτι «βαθὺ σκοτάδι θὰ ἁπλωθεῖ ἐπάνω ἀπὸ τὴν Ἁγία Ρωσία καὶ οἱ χοῖροι θὰ καταστρέψουν ὅλα τὰ ὅσια καὶ τὰ ἱερά της. Νὰ ἔχετε πίστη κι ὑπομονή, τὸ κακὸ θὰ κρατήσει ἑπτὰ δεκαετίες!»[4] εἶχε προφητεύσει ὁ ἅγιος Σεραφεὶμ τοῦ Σαρώφ καὶ οἱ λόγοι του ἐπαληθεύθηκαν. Λίγο πρὶν τὴν λήξη τοῦ Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ὅλα ἀνατράπηκαν στὴν Ρωσία. Μία ἐξέγερση τῶν Ἀστῶν, ἀνάγκασε τὸν τσάρο Νικόλαο Β΄ νὰ παραιτηθεῖ ἀνοίγοντας τοὺς ἀσκοὺς τοῦ Αἰόλου[5]. Ἀκολούθως ὁ Λένιν καὶ οἱ Μπολσεβίκοι κατάφεραν, πραξικοπηματικῶς, νὰ ἁρπάξουν τὴν ἐξουσία. Οἱ Δαιμονισμένοι, ὅπως πολὺ προφητικά τούς εἶχε χαρακτηρίσει στὸ ὁμώνυμο ἔργο του ὁ μέγας ψυχολόγος Ντοστογιέφσκυ, ἄρχισαν τὸ καταστροφικό τους ἔργο διώκοντας τὸν ρωσικὸ λαὸ καὶ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία.
Ἕνας διωγμὸς ποὺ θὰ ἀνεδείκνυε ἑκατομμύρια Χριστιανῶν Νεομαρτύρων ἐπὶ Κομμουνισμοῦ, εἶχε ξεκινήσει. Πολλοὶ κληρικοὶ θανατώθηκαν, ἐνῶ δὲν ἦταν λίγοι κι ἐκεῖνοι ποὺ ὀλιγοπίστησαν, ἀποσχηματίσθηκαν κι ἀκολούθησαν τοὺς Κομμουνιστές. Νυμφευμένος ἤδη καὶ πατέρας τεσσάρων τέκνων ὁ Βαλεντίν, εἶχε δοκιμάσει ἤδη τὴν βία τοῦ Κομμουνισμοῦ ἐπάνω του ἀφοῦ -μετὰ ἀπὸ καταγγελία ἑνὸς μέθυσου μεταφορέα τοῦ νοσοκομείου, τὸν ὁποῖο ὁ ἴδιος εἶχε ἐπιπλήξει διότι δὲν ἔκανε τὴν δουλειὰ του- εἶχε συλληφθεῖ καὶ φυλακιστεῖ ἀπὸ τοὺς Κομμουνιστές. Τελικὰ ἀφέθηκε ἐλεύθερος, κατόπιν θεϊκῆς παρεμβάσεως, ἀφοῦ μεταξὺ τῶν δεσμωτῶν του ἦταν κι ἕνας ὑψηλόβαθμος μπολσεβίκος τοῦ ὁποίου ὁ Ἅγιος εἶχε σώσει τὴν ζωὴ ἐγχειρίζοντάς τον. Αὐτὸς τὸν γλύτωσε ἀπὸ τὴν ἐκτέλεση καὶ τὸν ἄφησε ἐλεύθερο. Ἡ σύλληψή του ὅμως ἐπιδείνωσε τὴν κατάσταση τῆς ὑγείας τῆς συζύγου του Ἄννας, ἡ ὁποία ἔπασχε ἀπὸ φυματίωση κι ἐπέφερε τὸ μοιραῖο[6].
Η ΙΕΡΩΣΥΝΗ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΩΞΕΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΛΟΥΚΑ
Χῆρος πλέον, ἀνέθεσε τὴν φροντίδα τῶν τεσσάρων του τέκνων σὲ μία εὐλαβῆ νοσοκόμα κι ἀκολουθώντας τὴν φωνὴ τοῦ Θεοῦ –ποὺ μὲ τὸ στόμα τοῦ ἐπισκόπου Ἰννοκεντίου τὸν κάλεσε– εἰσῆλθε στὸν κλῆρο. Ἦταν τὸ Σωτήριον ἔτος 1921 ὅταν ὁ Ἰννοκέντιος τοῦ εἶπε: «Βαλεντίν, ἦρθε ἡ ὥρα νὰ ὑπηρετήσεις τὴν Ἐκκλησία» καὶ ὁ Ἅγιος, ἀνταποκρινόμενος στήν θεϊκὴ κλήση χειροτονήθηκε διαδοχικὰ διάκονος, ἱερέας καὶ ἐπίσκοπος, ἐνῶ κατὰ τὴν μοναχική του κουρὰ ἔλαβε τὸ ὄνομα τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου κι Εὐαγγελιστοῦ Λουκᾶ, μὲ τὸ ὁποῖο θὰ περνοῦσε στὴν αἰωνιότητα. Ἔκτοτε δὲν ἔπαυσε ποτὲ καὶ πουθενὰ νὰ ἱερουργεῖ καὶ νὰ κηρύττει μὲ θάρρος τὸ ὄνομα τοῦ Ἰησοῦ. Κι αὐτὴ ἡ ποιμαντικὴ δράση τοῦ Ἁγίου Λουκᾶ τὸν ὁδήγησε σὲ 11 χρόνια φυλακῆς στὰ κομμουνιστικὰ κάτεργα καὶ ἐξορίας στοὺς πάγους τῆς Σιβηρίας. Μόνος καὶ διωκόμενος δὲν σταμάτησε νὰ κηρύττει τὸν Λόγο τοῦ Θεοῦ. Ἀντιθέτως, μέσα στὸν ἀπηνῆ διωγμὸ ἀξιοποίησε τὰ ταλέντα μὲ τὰ ὁποῖα τὸν εἶχε προικίσει ὁ Θεός, πάντα πρὸς δόξαν Θεοῦ. Ἱερουργοῦσε, κήρυττε καὶ θεράπευε σὲ φυλακές, νοσοκομεῖα, ἐξορίες, παντοῦ. Φυλακισμένοι καὶ μὴ ἔβλεπαν στὸ πρόσωπό του τὸν ἐρχομὸ τοῦ Θεοῦ στὸν τόπο τους. Ἀκόμα στὴν Μεγάλη Μούρτα τῆς Σιβηρίας, κάτω ἀπὸ τὶς πιὸ ἀντίξοες συνθῆκες, ἱερουργοῦσε καὶ θεράπευε ἐνῶ παραλλήλως συνέγραφε ἐπιστημονικὲς μελέτες. Μάλιστα γιὰ τὸ ἔργο του «Δοκίμια γιὰ τὴν χειρουργικὴ τῶν πυογόνων λοιμώξεων», βραβεύθηκε μὲ τὸ ἀνώτατο Κρατικὸ Βραβεῖο «ΣΤΑΛΙΝ» τῆς ΕΣΣΔ. Ὅλα γιὰ τὴν δόξα τοῦ Χριστοῦ! Τίποτε δὲν κράτησε γιὰ ἐκεῖνον. Κάθε φορᾶ ποὺ οἱ θεραπευμένοι ἀσθενεῖς τὸν εὐχαριστοῦσαν, ἐκεῖνος ἀπαντοῦσε: «Ὁ Θεὸς σὲ θεράπευσε μὲ τὰ χέρια μου. Νὰ προσεύχεσαι πάντα σὲ Ἐκεῖνον!»
ΠΟΙΜΕΝΑΡΧΗΣ ΔΙΠΛΑ ΣΤΟΝ ΠΙΣΤΟ ΛΑΟ
Φλογερὸς πατριώτης ὁ Ἅγιος Λουκᾶς, μόλις δέχθηκε γερμανικὴ εἰσβολὴ ἡ Ρωσία τὸ θέρος τοῦ 1941, ζήτησε μὲ ἐπιστολή του νὰ τὸν στείλουν ὡς ἰατρὸ στὸ μέτωπο νὰ προσφέρει τὶς ὑπηρεσίες του σὲ ὅποιο στρατιωτικὸ νοσοκομεῖο ἤθελαν κι ὅταν τελείωνε ὁ πόλεμος νὰ ἐπέστρεφε στὸν τόπο ἐξορίας του. Τὸ αἴτημά του ἔγινε δεκτὸ κι ἔτσι βρέθηκε στὸ μέτωπο νὰ χειρουργεῖ τὰ πιὸ βαριὰ περιστατικά, τραυματίες ποὺ οἱ ὑπόλοιποι ἰατροὶ τοὺς εἶχαν ξεγραμμένους[7]. Μὲ βάση τὰ ἀρχεῖα τῶν νοσοκομείων ἐκστρατείας στὰ ὁποῖα ὑπηρέτησε, βλέπουμε ὅτι πολλοὶ ἀπὸ τοὺς ξεγραμμένους αὐτοὺς ἀσθενεῖς ἰάθησαν καὶ ἐπιβίωσαν μὲ τὴν ἰατρικὴ ἐπέμβαση τοῦ Ἁγίου Λουκᾶ. «Γιὰ τὸν χειρουργό δὲν πρέπει νὰ ὑπάρχουν «περιστατικά», ἀλλὰ ἄνθρωποι, εἰκόνες Θεοῦ ποὺ ὑποφέρουν!» δίδασκε πάντα τοὺς νεωτέρους ἰατρούς, ἐνῶ δὲν ἔπαυσε ποτὲ νὰ προσεύχεται πρὶν καὶ μετὰ τὸ χειρουργεῖο καὶ νά χειρουργεῖ πάντα μὲ μία εἰκόνα τῆς Παναγίας μέσα στὸν θάλαμο. Παρὰ τὸ ἐξαντλητικό του πρόγραμμα ὡς χειρουργοῦ στὸ νοσοκομεῖο ἐκστρατείας, μάθαινε πάντα τὰ ὀνόματα τῶν ἀσθενῶν του καὶ φρόντιζε νὰ δημιουργεῖ μία προσωπικὴ σχέση μὲ τὸν καθένα ἀπὸ αὐτούς. Θεωροῦσε καθῆκον τοῦ ἰατροῦ νὰ κάνει ὅ,τι μπορεῖ γιὰ νὰ ἁπαλύνει τὸν πόνο τοῦ ἀσθενοῦς καὶ πίστευε ὅτι δὲν χρειάζεται ἔπαινο ἐκεῖνος ποὺ κάνει ὑπεύθυνα τὴν δουλειά του. Τὸν ἀγανακτοῦσε ἡ ἀδιαφορία ποὺ ἐπεδείκνυαν κάποιοι συνάδελφοί του γιὰ τοὺς ἀσθενεῖς τους, ἐνῶ πίστευε ὅτι ὁ ἰατρὸς πρέπει νὰ ἐνημερώνεται συνεχῶς γιὰ τὶς νέες ἐξελίξεις στὴν ἐπιστήμη του.
Βλέποντας σήμερα τὰ μαρτύριά του καὶ τὸ ἔργο του δὲν μποροῦμε παρὰ μόνον νὰ θαυμάσουμε τὴν εὐγένεια τῆς ψυχῆς αὐτοῦ τοῦ ἁγίου ἀνδρός. Συκοφαντίες, ταλαιπωρίες, φυλακίσεις, ξυλοδαρμοί, βασανιστήρια κι ἐξορίες, μία ζωὴ μαρτυρᾶ γιὰ τὴν πίστη τοῦ Ἰησοῦ ἦταν ἡ ζωὴ τοῦ Ἁγίου Λουκᾶ. Ποτὲ δὲν ὑπέκυψε στοὺς διωγμοὺς ἀλλά, μὲ τὸ βλέμμα του στραμμένο στὸν Θεό, συνέχισε νὰ θεραπεύει σώματα καὶ νὰ σώζει ψυχές. «Ἀποσχηματίσου καὶ μὲ μία ὑπογραφή μου θὰ ἀφεθεῖς ἐλεύθερος! Ἐδῶ μέσα στὰ κάτεργα θὰ ξεχάσεις κι ὅ,τι ἔμαθες στὴν Ἰατρική! Γιατί ἐπιμένεις;» τὸν ρώτησε κάποτε ὁ βασανιστής του ποὺ δὲν ἦταν ἄλλος ἀπὸ τὸν πρώην ἱερέα τῆς ἐνορίας του ποὺ εἶχε προσχωρήσει στοὺς Μπολσεβίκους. «Ἐπιμένω γιὰ νὰ σώσω τὴν ψυχή σου. Στὸ βλέμμα σου βλέπω τὸν ἄρχοντα τοῦ Σκότους» τοῦ ἀπήντησε ὁ Ἅγιος Λουκᾶς. Μὲ τὴν Χάρη τοῦ Χριστοῦ χειρουργοῦσε τὰ ἀνθρώπινα σώματα καὶ ταυτοχρόνως θεράπευε τὶς ψυχὲς τῶν πιστῶν, πανεπιστημιακὸς καθηγητὴς καὶ ἱερωμένος τῆς Ρωσικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ὁ Βαλεντὶν Βόϊνο – Γιασένετσκι, γνωστὸς σήμερα ὡς Ἅγιος Λουκᾶς Ἀρχιεπίσκοπος Συμφερουπόλεως τῆς Κριμαίας, δὲν πόθησε τίποτε ἄλλο παρὰ τὴν Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν.
Η ΚΟΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΙ Η ΑΓΙΟΚΑΤΆΤΑΞΗ ΤΟΥ
Σχεδὸν τυφλὸς καὶ πολὺ ἄρρωστος ἀπὸ τὰ βασανιστήρια, τὶς φυλακίσεις, τὶς πολυετεῖς ἐξορίες καὶ τὶς συνεχεῖς διώξεις, ὁ Ἅγιος Ἀρχιεπίσκοπος Λουκᾶς παρέδωσε τὸ πνεῦμα του στὰ χέρια τοῦ Θεοῦ ποὺ ἀγάπησε κι ὑπηρέτησε ὅλη του τὴν ζωή, στὶς 11 Ἰουνίου τοῦ 1961. Πολὺ σύντομα ἡ Χάρις τοῦ Θεοῦ ἔδειξε τὰ θαυμαστά της σημεῖα καὶ ὁ Ἅγιος ἄρχισε νὰ θεραπεύει ἀσθενεῖς ποὺ τὸν ἐπικαλοῦνται.[8] Ἔτσι, στὶς 18 Μαρτίου τοῦ 1996 ἔγινε ἐκταφὴ τῶν ἱερῶν του Λειψάνων τὰ ὁποία μυρόβλιζαν καὶ μετεφέρθησαν στὸν καθεδρικὸ Ναὸ τῆς Ἁγίας Τριάδος Συμφερουπόλεως ὅπου καὶ φυλάσσονται ὡς σήμερα, ἐνῶ εἶναι πάμπολλα τὰ θαύματα ποὺ ἐπιτελεῖ θεραπεύοντας ἀσθένειες. Σημειώνεται τέλος, ὅτι ἱερὰ Λείψανα τοῦ Ἁγίου Λουκᾶ τοῦ ἰατροῦ βρίσκονται στὴν Ἱερὰ Μονὴ Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος (Σαγματὰ) στὴν Θήβα. Ἡ μνήμη του ὁρίστηκε ἀπὸ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία νὰ τιμᾶται στὶς 11 Ἰουνίου, ἐπέτειο τῆς κοιμήσεως τοῦ Ἁγίου Λουκᾶ.
Ἀπολυτίκιον: Ἦχος πλ. α΄.
Τόν συνάναρχον Λόγον.
Ἰατρόν καί ποιμένα, Λουκᾶ τιμήσωμεν,
Συμφερουπόλεως ποίμνης, Ἀρχιερέα λαμπρόν,
τόν βαστάσαντα Χριστοῦ τά θεία στίγματα,
τάς ἐξορίας, τά δεινά, ἐγκλεισμούς ἐν φυλακαῖς,
τάς θλίψεις καί τά ὀνείδη,
τόν ἐπ’ ἐσχάτων φανέντα, ἐν Ρωσίᾳ νέον Ἅγιον.
_______________________
[1] Μητροπολίτου Ἀργολίδος Νεκταρίου, Ἀρχιεπίσκοπος Λουκᾶς, Ἕνας ἅγιος Ποιμένας καὶ γιατρὸς χειρουργός, ἐκδ. Πορφύρα, Ἀθήνα, 2019, σελ. 23.
[2] Ο.π., σελ. 33-35.
[3] Ο.π., σελ. 49.
[4] Προφητεία Ἁγίου Σεραφεὶμ τοῦ Σάρωφ. Βλέπε: http://www.symeon-anthony.info/StSeraphimSarov/StSeraphimSarov.htm#_ednref61
[5] Ἀλεξάνδρου Κερένσκυ, Ἡ Ρωσικὴ Ἐπανάσταση ὅπως τὴν ἔζησα, ἐκδ., Πάπυρος, Ἀθῆναι 1972,σέλ. 150 κ.ε.
[6] Μητροπολίτου Ἀργολίδος Νεκταρίου, σελ. 80-81.
[7] Ο.π., σελ. 315-317.
[8] Ἱερὰ Μονὴ Σαγματᾶ, Ἀκολουθία τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρὸς ἠμῶν Λουκᾶ τοῦ Ἰατροῦ καὶ Ὁμολογητοῦ Ἀρχιεπισκόπου Συμφερουπόλεως καὶ Κριμαίας τοῦ Ρώσου. Θήβα, 2008, σελ. 83-118.
Πηγή: Βίβλος & Ιστορία
