Σε μια αναμέτρηση λοιπόν και αντιπαράταξη θυσιαστικά δύο θρησκειών και δυό κόσμων οι Ορθόδοξοι Έλληνες κληρικοί και μάλιστα οι αρχιερείς όχι μόνο δεν αντέδρασαν ούτε χλεύασαν τον αγώνα, αλλ' όπως είναι φυσικό και αυτονόητο, υπήρξαν οι φυσικοί ταγοί και ηγέτες, του αγωνιζομένου λαού. Πραγματικοί μπροστάρηδες , που, σαν άλλοι Μωυσείς ανέλαβαν να οδηγήσουν το λαό από τη σκλαβιά στην ελευθερία με κάθε προσωπική τους θυσία.
Το ράσο όλων των κληρικών, από του ασημότερου καλόγερου μέχρι του πολιουσεβάσμιου και άγιου Πατριάρχη, μεταβλήθηκε σε φλάμπουρο, που ηλέκτριζε και πύρωνε τα πνεύματα των αγωνιζομένων Ελλήνων. Η συμμετοχή των κληρικών, και μάλιστα των αρχιερέων, ήταν τόσο φυσική και τόσο αυτονόητη και απαραίτητη, ώστε όχι μόνο να συμπαρίστανται σε κάθε αγωνιστική προσπάθεια αλλά να θεωρούνται εκ των ων ουκ άνευ, μια και οι Έλληνες δεν επιχειρούσαν τίποτε, εάν προηγουμένως δεν έβλεπαν τους ρασοφόρους να τους ευλογούν, με τους σταυρούς και τα ιερά τους άμφια, και να τους οδηγούν στο καθήκον.

Ενδεικτικό του πόσο πολύ υπολόγιζαν όλοι οι Έλληνες (διοικούντες και λαός) τότε την παρουσία των αρχιερέων στις πολεμικές συρράξεις είναι και ένα έγγραφο της προσωρινής Ελληνικής κυβερνήσεως κατά το Μάιο του 1825, με το οποίο, μπροστά στον κίνδυνο της προελάσεως του Ιμπραήμ, έδωσε εντολή στους αρχιερείς, που βρισκόταν στο Μωριά: Κομάνων Αγαθάγγελο, Παροναξίας Ιερόθεο, Φαρσάλων Γεράσιμο, Τριπόλεως Δανιήλ και Ρέοντος και Πραστού Διονύσιο, να κινηθώσι όσον τάχος για να περιέρχονται τις επαρχίες Άργους, Τριπολιτζάς, Βοστίτζης (Αιγίου), Πατρών, Λεονταρίου και Μεσσήνης και να κηρύσσουν το της εθνεγερσίας σάλπισμα, προτρέποντας τους χριστιανούς σε γενική εξέγερση κατά του τυράννου κατακτητού δια να συντρέξουν εις την ταχείαν ξεκίνησιν των στρατευμάτων.
Κατά συνέπεια δεν πρέπει να θεωρείται υπερβολική η κρίση ότι άνευ της συμμετοχής, της συμπαραστάσεως και της συμπράξεως του ιερού κλήρου δεν θα ευωδούντο τα του ιερού αγώνος.

Ο Φωτάκος , δίδοντας το μέτρο της εκτιμήσεως και του σεβασμού των τότε Ελλήνων στους ρασοφόρους, χαρακτηρίζει τον κλήρο θεόπεμπτο και σεβάσμιο και επιλέγει εις την επανάστασιν πρώτος ο κλήρος εφάνη εις τον αγώνα με τον σταυρόν και με τη σπάθην εις τας χείρας.
Σε άλλο πάλι σημείο των απομνημονευμάτων του (ως να διαισθάνθηκε ότι θα εγερθούν άνδρες, που θα ισχυρισθούν ότι οι αρχιερείς δια της βίας σύρθηκαν στον αγώνα) τονίζει εμφαντικά και απερίφραστα: Οι αρχιερείς της και άπας ο λοιπός κλήρος...αυθόρμητος εκινήθη. . .και πρώτος έλαβε τα όπλα.

Αναγνωρίζοντας δε την αμέριστη συμμετοχή και συνδρομή των κληρικών στους αγώνες του 1821 αναφωνεί:

Ευτυχισμένη ήταν η ημέρα της επαναστάσεως της ελληνικής φυλής, διότι και τότε και προ χρόνων ακόμη το έθνος είχε και τον θεόπεμπτον και σεβάσμιον κλήρον ως οδηγόν του... Ο Κλήρος παρουσιάσθη εμπρός με τον σταυρόν και με το όπλον εις τας χείρας, έβαλε την φωνήν εκ μέρους της θρησκείας και έδωκε το σύνθημα πατρίς και θρησκεία.. .εσυμβούλευσε, ευλόγησε, αγίασε τα όπλα, ύψωσε την σημαίαν του σταυρού... Έκαστος δε κληρικός επήρε πλέον ως έργον του πολέμου να παρευρίσκεται παντού εις τα στρατόπεδα και εις τα φροντιστήρια δια να ετοιμάζη τα πολεμοφόδια και τας τροφάς, όχι μόνον δι ιδίων εξόδων και θυσιών αλλά και με τα ιδία του τα χέρια, άλλοι δε εξ αυτών να πολεμούν τον εχθρόν της πίστεως και της πατρίδος, μαζί με τους στρατιώτας και άλλοι πάλιν να στέκωνται έμπροσθεν του Υψίστου και να επικαλούνται την εξ ύψους βοήθειαν. . .

 Ούτως δε ενεργείται η Ελληνική επανάστασις από όλας τας τάξεις των κληρικών, των αρχιερέων δηλαδή, των ιερέων και των μοναχών των μοναζόντων εις τα ιερά καταγώγια, τα οποία έγιναν κοινά δια την ελευθερίαν την εθνικήν.

Τέλος η επιτροπή που συστήθηκε (1833) από τον Όθωνα (μεταξύ των οποίων ο Σπ. Τρικούπης, ο Π. Νοταράς και ο Σκαρλ. Βυζάντιος) για τα Εκκλησιαστικά πράγματα της Ελλάδος, έγραψε στην έκθεσή της:
Πρώτοι οι ιερείς του Υψίστου έκλιναν ους ευήκοον εις την φωνήν της ελευθερίας και περιζωσάμενοι μετά της νοητής ρομφαίας του Ευαγγελικού λόγου το ξίφος του Άρεως, διέπρεψαν πολλαχώς εις τον Ελληνικόν αγώνα. Και τα ονόματα των εν Κωνσταντινουπόλει αθλησάντων Αρχιερέων θέλουν στολίζει δια παντός τας πρώτας σελίδας της νεωτέρας Ελληνικής ιστορίας.

Και μόνο με τα παραπάνω κείμενα θα έπρεπε να σιγήσει κάθε αντίρρηση και αντίλογος για τη συμπεριφορά του κλήρου και μάλιστα των αρχιερέων κατά το 1821. Επειδή όμως πιθανώς να υπάρχουν έστω μερικοί που θα επιμένουν να αμφισβητούν τις μαρτυρίες εκείνων των αυτοπτών και συναγωνιστών των ιεραρχών και επειδή είναι γεγονός ότι δεν φωτίσθηκε ακόμα επαρκώς η πτυχή της συνεισφοράς των αρχιερέων στην παλιγγενεσία του 1821 θα καταβληθεί προσπάθεια να έλθουν στο φως ορισμένες τουλάχιστον ενέργειες και δραστηριότητες των τότε αρχιερέων, όσες δηλ. η σμίλη της ιστορίας κατόρθωσε να περισώσει μέσα από το χαλασμό και την ερήμωση εκείνων των χρόνων, μια και είναι αδύνατον να περιγραφεί αναλυτικά η όλη προσφορά αυτών λόγω ποικιλίας και πυκνότητος μαχητικής αλλά και εξειδικευμένης προσφοράς.

ΑΡΧΙΕΡΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΟΥ 1821

       Είναι γνωστόν αλήθεια ότι οι μύδροι των επικριτών δε στρέφονται γενικά κατά του κλήρου αλλά κυρίως κατά των αρχιερέων η γενικά κατά του ανωτέρου κλήρου. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις γίνεται αντιδιαστολή ότι ενώ ο κατώτερος κλήρος (εννοώντας τους ιερείς) συμμετέσχε και συνέπραξε σύξυλος στον αγώνα, ο ανώτερος κλήρος και μάλιστα οι αρχιερείς ήταν εκείνοι που αντέδρασαν και αντιτάχθηκαν σ' αυτόν.

Για να υποστηρίξουν δε τις απόψεις και ισχυρισμούς τους οι επικριτές επικαλούνται πραγματικά περιστατικά και λόγους των ιδίων των ιεραρχών, που μαρτυρούν ότι μεμονωμένα ό α ή β ιεράρχης, ή μερικοί τουλάχιστον από αυτούς, έδειχναν να δυσπιστούν και να αμφιβάλλουν για τη δυνατότητα επιτυχίας ενός τέτοιου εγχειρήματος, όπως ο γενικός ξεσηκωμός του γένους, ενώ για άλλους ότι έφθαναν να αντιδρούν και να φαίνονται ότι τάσσονται στο πλευρό των Τούρκων. Αναφέρονται ακόμα και ορισμένες αδυναμίες ή και πάθη των ιεραρχών, που τα προβάλλουν ως βδεληρά και αποτρόπαια, ξεχνώντας ότι και οι αρχιερείς είχαν σώμα και ήταν άνθρωποι σαν όλους τους άλλους συγχρόνους τους ή και σαν και εμάς σήμερα με τις μικροεπιθυμίες, φιλοδοξίες, όνειρα, εγωισμούς κ.λπ. και επομένως θα πρέπει να τους βλέπουμε όσο κι αν ήταν οι κατά τόπους κεφαλές της Εκκλησίας και εις τύπον Θεού ως ανθρώπους και όχι ως αγγέλους.

Ξεπερνώντας λοιπόν τις ενδεχόμενες και αναγνωριζόμενες ανθρώπινες αδυναμίες, που τους καταμαρτυρούν, θα πρέπει να αναζητήσουμε να δούμε εάν τελικά κατόρθωσαν να αρθούν στο ύψος των τότε περιστάσεων και να προσφέρουν θετικό έργο στην υπόθεση του 1821.
Επιχειρώντας μάλιστα να διερευνήσουμε τα μύχια των ανθρώπων εκείνων και να τους ηθογραφήσουμε καλό είναι να μη μένουμε στα λόγια ή τις ενέργειες κάποιας οποιασδήποτε στιγμής τους αλλά να αναζητούμε τις οριακές στιγμές της πολιτείας τους, και μάλιστα του τέλους τους, γιατί, όπως έγραψε και ο Θουκυδίδης, προς το τελευταίον εκβάν έκαστον των πριν υπαρξάντων κρίνεται, και ανάλογα να τους μακαρίσουμε ή να τους κατακρίνουμε, κατά το απόφθεγμα του Σόλωνος μηδένα προ του τέλους μακάριζε (αλλά και κατάκρινε).

Πόσο κοντά λοιπόν στην αλήθεια είναι ο ισχυρισμός των επικριτών ότι αντέδρασαν οι αρχιερείς στο 1821; Ήταν στα αλήθεια εναντίον της αποτινάξεως του τουρκικού ζυγού ή όχι; Αλλά και εάν δεν αντέδρασαν ποια η συμμετοχή τους στο έπος του 1821; Ποια η θετική και αδιαμφισβήτητη συνεισφορά τους στην παλιγγενεσία των Ελλήνων;

Το ερώτημα αυτό θα επιχειρηθεί να διερευνηθεί και να απαντηθεί. Ποιο συγκεκριμένα θα αναζητηθούν στοιχεία και μαρτυρίες για το πόσοι και ποιοι από τους αρχιερείς συμμετέσχαν, αυτόβουλοι και απρόσκλητοι, ενεργά και δραστήρια στον αγώνα. Πόσοι και ποιοι πήραν στο ένα χέρι το Σταυρό και στο άλλο το γιαταγάνι. Πόσοι εγκατέλειψαν τις πατερίτσες για τα καρυοφύλλια, τους θρόνους για τα μετερίζια και τα ταμπούρια, την επισκοπή για την ελευθερία.
Ποιοι πάλι δοκιμάσθηκαν σαν αληθινοί ποιμένες χάρη του λαού στα ανήλια, υγρά, θεοσκότεινα, δυσώδη και φοβερά μπουντρούμια των τουρκικών φυλακών όπου επί μέρες και μήνες ή χρόνια καθημερινά δοκίμαζαν τα πάνδεινα βασανιστήρια και φρικτές στερήσεις.

Τέλος ποιοι έδωσαν και την τελευταία τους πνοή, ώστε το όραμα τόσων γενεών να θεμελιωθεί και στοιχειωθεί επάνω στα λιπόσαρκα, αιμάσσοντα και ασπαίροντα κορμιά σκέλεθρά τους, ώστε από τα κατ εξοχήν ιερά τους κόκκαλα να εξανθίσει ο κάλλιστος σπόρος και καρπός της ελευθερίας.
Έτσι π.χ. ο Σκαρίμπας, αν και ισχυρίζεται ότι όλοι οι ιεράρχες χλεύασαν και αντέδρασαν στο 21, τελικά φθάνει να παραδεχθεί ότι, έστω, μόνον οι αρχιερείς Σαλώνων Ησαΐας, Μεθώνης Γρηγόριος και Ρωγών Ιωσήφ υπήρξαν εκείνοι, που με τη θέληση τους συμμετέσχαν στον αγώνα και έδωσαν και τη ζωή τους σ' αυτόν.

Άλλοι όμως ερευνητές δέχονται ότι ο αριθμός των αρχιερέων που συμετέσχαν με τον α ή β τρόπο στους αγώνες του 1821 και πρόσφεραν και τη ζωή τους ή βασανίσθηκαν και δοκιμάσθηκαν από τους δυνάστες σ' αυτόν τον ιερό πόλεμο είναι πολλαπλάσιοι.

Αλλά και αυτοί που υπεραμύνονται της προσφοράς των αρχιερέων δυστυχώς δεν αναφέρουν επώνυμα και συγκεκριμένα παρά μόνο ελάχιστα ονόματα αρχιερέων, συνήθως τα ίδια και τα ίδια, που επαναλαμβάνονται από όλους τους μελετητές και συγγραφείς, ως απόδειξη της συμπράξεως των αρχιερέων στην παλιγγενεσία.
Έτσι συνήθως αναφέρονται τα ονόματα του Πατριάρχου Γρηγορίου και των αρχιερέων Αδριανουπόλεως Δωροθέου, Εφέσου Διονυσίου, Δέρκων Γρηγορίου, Αγχιάλου Ευγενίου, Π. Πατρών Γερμανού, Χριστιανουπόλεως Γερμανού, Δημητσάνης Φιλοθέου, Σαλώνων Ησαία, Ρωγών Ιωσήφ, Μεθώνης Γρηγορίου, Κορώνης Γρηγορίου, Κύπρου Κυπριανού, Κρήτης Γερασίμου, Έλους Ανθίμου, Ταλαντίου Νεοφύτου, και, κατά περίπτωση, μερικών άλλων, ωσάν μόνον αυτοί να ήταν οι αρχιερείς που πήραν μέρος στους αγώνες του Έθνους.

Αλλ' όπως είναι ευνόητο, εάν πραγματικά μόνον οι παραπάνω αρχιερείς ήταν εκείνοι που πήραν μέρος στον αγώνα, όσο κι αν, συγκρινόμενοι με τους 23 του Σκαρίμπα, θεωρούνται πολλαπλάσιοι, εν τούτοις αν ήθελαν συγκριθεί με τους 190 ή έστω 200 αρχιερείς που υπήρχαν σ' ολόκληρη την Οθωμανική αυτοκρατορία θα πρέπει να ομολογηθεί ότι αποτελούν περιορισμένη μειοψηφία, και φαίνεται να δικαιώνονται σε αρκετά υψηλό βαθμό οι επικριτές των.

Φαίνεται όμως ότι ο αριθμός των αρχιερέων που έλαβε μέρος στην Επανάσταση και θυσιάσθηκε σ' αυτήν πρέπει να είναι μεγαλύτερος , γιατί διαφορετικά δε θα μπορούσε η επί των εκκλησιαστικών επιτροπή του Όθωνα να γράψει το 1833, οπόταν δηλ. ακόμα ήταν νωπές οι μνήμες, ότι: Εν διαστήματι της επαναστάσεως, πολλαί των επαρχιών της Ελλάδος εστερήθησαν τους Αρχιερείς τους, θυσιασθέντας τους περισσοτέρους εις τους υπέρ της πατρίδος αγώνας. Όπως δε συνάγεται και από άλλα σημεία της ίδιας εκθέσεως από τους 49 αρχιερείς, που ποίμαιναν επί Τουρκοκρατίας τας ήδη συγκροτούσας το Βασίλειον της Ελλάδος επαρχίας μόνον 22 αρχιερείς επέζησαν εις τας άχρι τούδε πολιτικάς μεταβολάς αυτού του τόπου, πράγμα βέβαια που σημαίνει ότι οι άλλοι 27, που πραγματικά ήταν και οι περισσότεροι, θυσιάσθηκαν κατά τη διάρκεια του ιερού αγώνα.
Για το λόγο αυτό θα επιχειρηθεί μια ενδελεχέστερη διερεύνηση του όλου θέματος για τη στάση και συμπεριφορά αν όχι του συνόλου των αρχιερέων (γιατί, δυστυχώς, δεν υπάρχουν στοιχεία για όλους) οπωσδήποτε όμως της συντριπτικής πλειονότητας αυτών. Να διαπιστωθεί επί τέλους εάν οι αρχιερείς έλαβαν θετική η αρνητική στάση στην επανάσταση, κατά πόσο δηλ. την χλεύασαν ή την καταπολέμησαν, όπως διατείνονται οι επικριτές τους, ή την υπερασπίσθηκαν και την υπηρέτησαν με λόγια, έργα, όπλα, μαρτύρια ή και τη ζωή τους.

Για το λόγο αυτό και προκειμένου να είναι πιο συστηματική και μεθοδική η διερεύνηση της στάσεως και προσφοράς των αρχιερέων στο 21 θα επιχειρηθεί η παρουσίαση αυτών ταξινομημένη κατά την εξής σειρά:
α) Αγωνιστές Ιεράρχες 1) της Πελοποννήσου, Στερεάς Ελλάδος και των νησιών του Αιγαίου Πελάγους και 2) των υπολοίπων περιοχών του Ελληνισμού, οι οποίοι εγκατέλειψαν τις επαρχίες και θέσεις τους, για να συμπράξουν και αυτοί στους αγώνες του Έθνους.
β) Αρχιερείς που φυλακίσθηκαν, βασανίσθηκαν, εξορίσθηκαν και γενικά κακοπάθησαν η αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν τις επαρχίες τους επειδή θεωρήθηκαν ότι συνεργούσαν στην παλιγγενεσία του Γένους και
γ) Αρχιερείς που θυσιάσθηκαν, ως ολοκαυτώματα, στο βωμό της ελευθερίας του Γένους.

Α' ΑΡΧΙΕΡΕΙΣ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ

Όπως τονίσθηκε και προηγουμένως οι Έλληνες Ορθόδοξοι κληρικοί και μάλιστα οι κατά τόπους αρχιερείς στη συντριπτική τους πλειονότητα δέχθηκαν με νεανική αδημονία το μεσσιανικό μήνυμα της απολυτρώσεως του δούλου γένους, που, ως άγγελοι της σωτηρίας του Έθνους, ευαγγελίζονταν οι Φιλικοί και με Συμεωνική εγκαρτέρηση και ελπίδα προσδοκούσαν την ευλογημένη ώρα. Βέβαια ως υπεύθυνοι ταγοί του γένους έπρεπε να είναι μέχρι παρεξηγήσεως αυτοσυγκρατημένοι και προσεκτικοί, φρόνιμοι και επιφυλακτικοί, προσποιητοί κόλακες με ευλύγιστη μέση και απλόχερη γενναιοδωρία προς τους κρατούντας, προς δε ελεγκτικοί και επιτιμητικοί προς τυχόν θερμοαίμους και ανυπόμονους πατριώτες και ταυτόχρονα ειδήμονες, δραστήριοι και άγρυπνοι φιλογενείς

Όταν όμως ήχησαν οι σάλπιγγες της ελευθερίας και σήμαναν της ανάστασης οι καμπάνες, οι αρχιερείς εγκατέλειψαν τα προσχήματα και τα κατά συνθήκη μειδιάματα ή προσκυνήματα προς τους αλλοθρήσκους και αλλογενείς δυνάστες του γένους και έδειξαν τον πραγματικό τους εαυτό οπουδήποτε και αν υπηρετούσαν. Τα σκουλήκια μεταμορφώθηκαν σε σταυραετούς.

Ως ένας άνθρωπος συνεγέρθηκαν χωρίς αμφιταλαντεύσεις και αμφιγνωμίες και όχι απλώς συντάχθηκαν αλλά προτάχθηκαν των αγωνιζομένων Ελλήνων. Έτσι μαρτυρούνται να συμμετέχουν από την πρώτη στιγμή του ένοπλου πλέον αγώνα ενεργά και δραστήρια σχεδόν όλοι τους. Άλλοτε μέσα στις εκκλησιές με το λόγο, το κήρυγμα, τις ευχές, τις παροτρύνσεις η τις απειλές για να ενθαρρύνουν και ξεσηκώσουν τους δειλούς και αμφιταλαντευομένους και άλλοτε στα στρατοπεδα και τα πεδία των μαχών με τις συνταλαιπωρίες, τις πείνες, τις αγρύπνιες, τις συγκατακλείσεις στα ταμπούρια και την κοινή τύχη στις πολεμικές συρράξεις. Κοντά σ αυτά αναδείχθηκαν οι ένθερμοι και ειλικρινείς προασπιστές του λαού στις εθνοσυνελεύσεις ή οι κατ έξοχή άξιοι αντιπρόσωποι του έθνους στις διάφορες Ευρωπαϊκές συσκέψεις η κυβερνήσεις.

Πιο συγκεκριμένα αναφέρονται να έλαβαν ενεργό μέρος στον αγώνα:

Α' Από τους αρχιερείς της Πελοποννήσου οι:
1) Παλ. Πατρών Γερμανός
2) Ρέοντος και Πραστού Διονύσιος
3) Δαμαλών Ιωνάς
4) Έλους Άνθιμος
5) Κερνίτσης Προκόπιος
6) Κορίνθου Κύριλλος
7) Ανδρούσης Ιωσήφ
8) Τριπολιτζάς Δανιήλ
9) Βρεσθένης Θεοδώρητος
10) Λακεδαιμονίας Χρύσανθος
11) πρ. Τριπολιτζάς Διονύσιος
12) Μαΐνης Νεόφυτος
13) Μαΐνης Ιωσήφ
14) Μαλτζίνης Ιωακείμ
15) Χαριουπόλεως Βησσαρίων
16) Ζαρνάτας Γαβριήλ
17) Ανδρουβίτσας Θεόκλητος
18) Πλάτζης Ιερεμίας
19) Καρυουπόλεως Κύριλλος
20) Μηλέας Ιωσήφ

Β' Από τους αρχιερείς της Στερεάς Ελλάδος οι:
21) Αθηνών Διονύσιος
22) Ταλαντίου Νεόφυτος
23) Λιτζάς και Αγράφων Δοσίθεος
24) Θηβών Παίσιος
25) Λοιδωρικίου Ιωαννίκιος
26) Μενδενίστης Γρηγόριος
27) Μενδενίτσης Διονύσιος

Γ' Από τους αρχιερείς των Νήσων Αιγαίου Πελάγους οι:
28) Καρύστου Νεόφυτος
29) Παροναξίας Ιερόθεος
30) Σάμου Κύριλλος
31) Χίου Δανιήλ
32) Σκιάθου και Σκοπέλου Ευγένιος
33) Σκύρου Γρηγόριος
34) Αιγίνης, Πόρου και Ύδρας Γεράσιμος
35) Άνδρου Διονύσιος
36) Τζιάς και Θερμίων Νικόδημος

Για όλους του παραπάνω αρχιερείς όμως ο δύσπιστος επικριτής θα μπορούσε να αντιτείνει ότι όλοι αυτοί, ή, έστω οι περισσότεροι από αυτούς, ξεσηκώθηκαν στην επανάσταση κάτω από το ζορμπαλίκι των ελληνικών γιαταγανιών. Αν είναι δυνατόν! Αλλά και εάν υποτεθεί ότι αυτή είναι η αλήθεια, τι θα μπορούσε να ισχυρισθεί για ένα άλλο νέφος αρχιερέων, που επειδή στις επαρχίες τους δεν είχε εκδηλωθεί ή δε μπόρεσε να ευδοκιμήσει η επανάσταση, δε δίστασαν να εγκαταλείψουν τους θρόνους και τις τιμές για να σπεύσουν αυτόκλητοι, όπου υπήρχαν επαναστατικές εστίες και μάλιστα προς την αγωνιζομένη νότια Ελλάδα για να συμμετάσχουν στον αγώνα προς αποτίναξη του Οθωμανικού ζυγού;
Έτσι βλέπουμε να σπεύδουν προς τις επαναστατημένες περιοχές αρχιερείς από διάφορα μέρη και με τον α ή β τρόπο να συμπράττουν και αυτοί για τον κοινό σκοπό.
Πιο συγκεκριμένα:

Α' Από τη Θεσσαλία σπεύδουν οι:
37) Πρ. Λαρίσης Κύριλλος
38) Δημητριάδος Αθανάσιος
39) Δημητριάδος Παρθένιος
40) Σταγών Αμβρόσιος
41) Φαναριοφαρσάλων Γεράσιμος

Β' Από την Ήπειρο οι:
42) πρ. Άρτης και Ναυπάκτου Πορφύριος
43) πρ. Παραμυθιάς Προκόπιος
44) πρ. Παραμυθιάς Αμβρόσιος
45) Περιστεράς Λεόντιος
46) πρ. Ρωγών Μακάριος

Γ' Από την Μακεδονία οι:
47) Αρδαμερίου Ιγνάτιος
48) Ειρηνουπόλεως και Βατοπεδίου Γρηγόριος
49) Σιατίστης Ιωαννίκιος

Δ' Από τη Θράκη οι:
50) Μετρών Μελέτιος
51) Σηλυβρίας Μακάριος
52) Παμφίλου Κύριλλος
53) Θεοδωρουπόλεως Άνθιμος

Ε' Από τη Μικρά Ασία οι:
54) Μοσχονησίων Βαρθολομαίος
55) Ηλιουπόλεως Άνθιμος
56) πρ. Αγκύρας Αγαθάγγελος
57) Μυρρίνης Σωφρόνιος
58) Ελαίας Παΐσιος
59) Κομάνων Αγαθάγγελος
Τέλος για να κλείσει όλο αυτό το νέφος των γνωστών αγωνιστών ιεραρχών, θα πρέπει να συγκαταριθμηθούν ακόμα και οι:

60) Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος και
61) Μολδοβλαχίας Βενιαμίν.

Για τους παραπάνω αρχιερείς που εγκατέλειψαν τις επαρχίες και τις τιμές για να λάβουν μέρος, όπου τους είχε ανάγκη η πατρίδα, δεν είναι εύκολο στον οποιονδήποτε επικριτή να ισχυρισθεί ότι το έκαμαν κάτω από τη βία των επαναστημένων Ελλήνων.
Αντίθετα, θέλω να πιστεύω πως όλοι συμφωνούν ότι, οι αρχιερείς αυτοί εγκατέλειψαν τις θέσεις τους και το γάμο για τα πουρνάρια, γιατί ένιωθαν μέσα τους πύρωμα ψυχής για ελευθερία, σεβασμό, αξιοπρέπεια, τιμή και πάνω απ όλα ΠΑΤΡΙΔΑ και ΘΡΗΣΚΕΙΑ.
Κοντά όμως σ' όλους αυτούς τους αγωνιστές ιεράρχες θα πρέπει αναντίλεκτα να προστεθούν και οι:

62) Μεθώνης Γρηγόριος
63) Σαλώνων Ησαΐας
64) Ρωγών Ιωσήφ
65) Ιερισσού και Αγίου Όρους Ιγνάτιος
66) Πλαταμώνος Γεράσιμος
67) Μαρωνείας Κωνστάντιος και
68) Σωζοπόλεως Παΐσιος
οι οποίοι, όπως θα αναφερθεί και πιο κάτω, πέρα από την αγωνιστική τους προσφορά, θυσιάσθηκαν στον υπέρ όλων αγώνα και για τούτο γι' αυτούς γίνεται λόγος και σε άλλη συνάφεια.
Τέλος θα πρέπει ακόμα να συγκαταριθμηθούν στους αγωνιστές ιεράρχες και οι:

69) Αδριανουπόλεως Γεράσιμος
70) Βιζύης Ιωάσαφ
71) Αγαθουπόλεως Ιωσήφ
72) Βάρνας Φιλόθεος και
73) Ευδοκιάδος Γρηγόριος
οι οποίοι, πέρα από την αγωνιστική τους παρουσία, δοκιμάσθηκαν, βασανίσθηκαν ή αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν τις επαρχίες τους όπως θα γίνει αναλυτικώτερα λόγος πιο κάτω για τον καθένα από αυτούς.

Αθροιστικά λοιπόν ένα σύνολο 73 επωνύμων αρχιερέων μαρτυρούνται να έλαβαν ενεργό μέρος στις διάφορες φάσεις του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων από όλα τα διαμερίσματα της Ελλάδος.
Και να ληφθεί υπόψη ότι οι περισσότεροι από αυτούς μπήκαν στη τιτανομαχία παρά την κάποια προχωρημένη ηλικία, που οπωσδήποτε έφερναν στους ώμους τους και τις συμπαρομαρτούσες προς αυτά καχεκτικότητες και ασθένειες, που αναμφίβολα καθιστούσαν αν όχι προβληματική πάντως δυσχερή τη διακίνηση και καθόλου δραστηριότητά τους, μέσα στις μύριες κακουχίες και δοκιμασίες, που συνεπαγόταν η απόφαση για την ανάσταση του Γένους ή όπως λέγει ένας δόκιμος μελετητής εν ιδρώτι πολλώ και πόνοις και κακουχίαις, στερήσεσί τε και συμφοραίς. . . .εν λιμώ, λοιμώ και δίψη, εν αυχμώ και κρυμώ.

Παρ' όλα αυτά όμως οι αγωνιστές ιεράρχες περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη κατηγορία η τάξη αγωνιστών αποδείχθηκαν αεί παίδες στο φρόνημα και την ψυχή.

Β' ΑΡΧΙΕΡΕΙΣ ΜΑΡΤΥΡΕΣ

Ο αριθμός όμως των αρχιερέων, που συνέδραμαν, συνέπραξαν και συναγωνίσθηκαν μαζί με όλους τους άλλους Έλληνες στο έπος της παλιγγενεσίας του 1821 δεν εξαντλείται μόνο με τον παραπάνω κατάλογο, των αγωνιστών ιεραρχών.

Υπάρχει και μια δεύτερη κατηγορία αρχιερέων, οι οποίοι έδωσαν το παρόν τους, τη μαρτυρία και τη συνεισφορά τους στον αγώνα με πιο επώδυνο γι' αυτούς τρόπο.
Πρόκειται για το νέφος εκείνο των αρχιερέων, που με ποικίλους, ασύλληπτους από ανθρώπινο νου και απερίγραπτους από ανθρώπινα χείλη η χέρια, τρόπους, δοκιμάσθηκαν, ταπεινώθηκαν, διαπομπεύθηκαν και εξευτελίσθηκαν από τους κρατούντες με φυλακίσεις, φοβερά βασανιστήρια, εξορίες, εκθρονίσεις, περιορισμούς, χλευασμούς και ταπεινώσεις για τον απλό και μόνο λόγο ότι ήταν Έλληνες Ορθόδοξοι χριστιανοί αρχιερείς. Μιλιέτ μπασήδες (=εθνάρχες) των ρωμιών και κύριοι υπόλογοι απέναντι στο σουλτάνο και τους επάρχους του για ό,τι ήθελε συμβεί στην επαρχία τους ή ακόμα και για απλή υπόνοια συνεργείας ή ανοχής, αν μη συμμετοχής, στον αγώνα των απίστων.
Έτσι ουσιαστικά οι κατά τόπους αρχιερείς των Ελλήνων ήταν στην κυριολεξία οι κυριώτεροι και πλέον υπεύθυνοι όμηροι στα χέρια του σουλτάνου, που μ' αυτό τον τρόπο προσπαθούσε να κρατά υποχείριους και καταδυναστευόμενους τους Έλληνες κάθε περιοχής.
Αλλά παρά τα φρικτά βασανιστήρια που κατά καιρούς δοκίμαζαν οι αρχιερείς στις διάφορες τουρκικές ειρκτές, φούρνους, λουτρά και μπουντρούμια, υστερούμενοι, θλιβόμενοι, κακοχούμενοι και υφιστάμενοι τα πάνδεινα, αυτοί δεν λύγισαν. Προτιμούσαν όλες τις ταπεινώσεις, εξαθλιώσεις, εξορίες και στερήσεις και υπέμειναν, όσο άντεχαν, πιο αγόγγυστα τα ποικίλα βασανιστήρια των δημίων τους, παρά να προδώσουν το Έθνος και τους οραματισμούς του.

Αν και δεν είναι γνωστά όλα όσα υπέμειναν οι αρχιερείς από τους δυνάστες τους στα δύσκολα εκείνα χρόνια της νεώτερης Ελληνικής τιτανομαχίας και για τους περισσότερους από αυτούς ελάχιστες μόνο πληροφορίες ή απλώς νύξεις και ενδείξεις έχουμε, ενώ για τη συντριπτική πλειονότητα αυτών δε γνωρίζουμε απολύτως τίποτα, θα καταβληθεί προσπάθεια να εκδιπλωθεί και η πτυχή αυτή της προσφοράς των αρχιερέων στο 1821. Και τούτο, διότι κι αν ακόμα αυτοί δεν έφθασαν να γευθούν την τελευταία σταγόνα της ολοκληρωτικής δοκιμασίας και θυσίας τους, το θάνατο, εν τούτοις, με τα καθημερινά βασανιστήρια και εκροές των αιμάτων τους, ήταν σα να έδιναν τη ζωή τους κάθε μέρα, επιβεβαιώνοντας το Γραφικό: ένεκά σου θανατούμεθα όλη την ημέραν (Ρωμ.8,36)

Έτσι η σιωπηλή και σεμνή αυτή στρατιά των βασανισμένων και μαρτυρικών αρχιερέων, κι αν δεν έλαβε από τους ανθρώπους το φωτοστέφανο του εθνομάρτυρα και νεομάρτυρα, αναμφίβολα και αναμφισβήτητα αποτελεί την εκλεκτή μερίδα των ιδανικών εκείνων ποιμένων, που αυταπαρνούμενοι θέσεις, αίγλη, ανέσεις, τιμές, πολυχρόνια, φήμες, χειροφιλήματα αλλά και ελευθερία κινήσεως, σωματική ακεραιότητα κ.λπ μέχρι και τη ζωή τους, έθεσαν τον εαυτό τους υπέρ του λαού του Θεού, που τους εμπιστεύθηκε το γένος και η Εκκλησία, και αναδείχθηκαν πραγματικοί μ ά ρ τ υ ρ ε ς , που με όλες τις δοκιμασίες και τα βασανιστήρια τους φανέρωσαν, μαρτύρησαν και διακήρυξαν μπροστά στους αλλοπίστους τι σημαίνει Ορθόδοξος επίσκοπος.
Η στάση τους λοιπόν μπροστά στις δοκιμασίες αναδεικνύεται από τις ουσιαστικώτερες εκδουλεύσεις των αρχιερέων προς το Έθνος μια και η δική τους δοκιμασία αποδείχθηκε ακατάβλητος κυματοθραύστης όπου εκτονώνονταν το μένος, η αντεκδικητικότητα και ο θρησκευτικός φανατισμός των Μουσουλμάνων Τούρκων αφ ετέρου δε σωτήριο κρηπίδωμα για τους αγωνιζομένους Έλληνες, γιατί αντλούσαν δύναμη και κουράγιο να υπομένουν και αυτοί τους δικούς τους κατατρεγμούς και δοκιμασίες.

Αναδιφώντας λοιπόν τις πηγές της ιστορίας εκείνων των χρόνων, τις γνωστές και άγνωστες μαρτυρίες, ενθυμήσεις, απομνημονεύματα, επιστολές, κώδικες και λοιπά κείμενα με έκπληξη ανακαλύπτουμε ένα αρκετά μεγάλο αριθμό αρχιερέων να έχει δεχθεί ποικίλες δοκιμασίες, φυλακίσεις και βασανιστήρια. Το πιο ίσως αξιοθαύμαστο είναι ότι όλοι αυτοί, σεμνοί από τη φύση ή τη θέση τους, βάσταζαν, με υπερηφάνεια μεν αλλά χωρίς κομπορρημοσύνες, τα στίγματα των βασάνων ως εύσημα της συνεισφοράς των στην κοινή υπόθεση της ελευθερίας του γένους.

Ποιος όμως ο ακριβής αριθμός των δοκιμασθέντων αρχιερέων παραμένει άγνωστος. Από τα λίγα στοιχεία που μπόρεσαν να συλλεγούν προκύπτει ο παρακάτω κατάλογος, που δεν νομίζω να είναι ευκαταφρόνητος:

Α Οι Πατριάρχες
1) Ευγένιος
2) Άνθιμος
3) Χρύσανθος
4) Αγαθάγγελος

Β Οι Αρχιερείς
5) Χαλκηδόνος Άνθιμος
6) Νικομηδείας Πανάρετος
7) Δέρκων Ιερεμίας
8) Θεσσαλονίκης Ματθαίος
9) Μυτιλήνης Καλλίνικος
10) Σμύρνης Παΐσιος
11) Εφέσου Μακάριος
12) Δέρκων Νικηφόρος
13) Προύσης Νικόδημος
14) Σβορνικίου Γαβριήλ
15) Αδριανουπόλεως Γεράσιμος
16) Ηρακλείας Ιγνάτιος
17) Τορνόβου Ιλαρίων
18) Ρασκοπρεσρένης Ζαχαρίας
19) Βιζύης Ιωάσαφ
20) Φιλιππουπόλεως Σαμουήλ
21) Χαλκηδόνος Αγαθάγγελος
22) Αγαθουπόλεως Ιωσήφ
23) Βάρνας Φιλόθεος
24) Ρόδου Αγάπιος
25) Ιωαννίνων Γαβριήλ
26) Άρτης Άνθιμος
27) Ευδοκιάδος Γρηγόριος
28) πρ. Ελασσώνος Σαμουήλ
29) Ρέοντος και Πραστού Διονύσιος
30) Βρεσθένης Θεοδώρητος
31) Ευρίπου Γρηγόριος
32) Σερρών Χρύσανθος
33) Τριπολιτζάς Δανιήλ
34) Ανδρούσης Ιωσήφ
35) Κορίνθου Κύριλλος
36) Βιδύνης Γερμανός
37) Λαρίσης Μελέτιος
38) Αρκαδίας (Κρήτης) Νεόφυτος
39) Διδυμοτείχου Καλλίνικος
40) Μυριοφύτου Σεραφείμ.
41) Νύσσης Ιωσήφ
42) πρ. Μήλου Διονύσιος

Γ' ΑΡΧΙΕΡΕΙΣ ΘΥΜΑΤΑ

Τρίτη μερίδα, ασφαλώς η εκλεκτότερη και ηρωικότερη των αρχιερέων που συνέπραξαν και συνέπαθαν μαζί μ όλους τους άλλους Έλληνες για τον κοινό σκοπό, την αποτίναξη του Τουρκικού ζυγού και την απόλαυση της θρησκευτικής και εθνικής ελευθερίας, είναι αναμφίβολα όλες εκείνες οι σεπτές και άγιες μορφές των ανωτάτων κληρικών, οι οποίες, ως εθελόθυτα εξιλαστήρια θύματα, πορεύθηκαν το δρόμο του μαρτυρίου και της θυσίας.

Όλοι αυτοί αδιαμφισβήτητα αποτελούν τον κατ' έξοχή σεβάσμιο χορό, που πήρε επάνω του, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη εκλεκτή μερίδα των Ελλήνων, την οργή, το μίσος, το πάθος, τη θρησκευτική υστερία και φανατισμό του μουσουλμανικού όχλου και της εξουσίας. Ταυτόχρονα όμως όλοι αυτοί με την αυτοθυσία και το αίμα τους θεμελίωσαν ασάλευτα και στερέωσαν αταλάντευτα το οικοδόμημα της ελευθερίας των Ελλήνων, σφυρηλάτησαν, χαλύβδωσαν και γαλβάνισαν τη θέληση κάθε ελληνικής ψυχής, ώστε να πληρωθεί με ιδανικά και οραματισμούς για ιερή εκδίκηση και την επίτευξη του επιδιωκόμενου με κάθε τρόπο, και να αναζητεί πλέον η τη νίκη η τη θανή, όπως θα τραγουδήσει ο εθνικός μας ποιητής, χωρίς πισωγυρίσματα.
Παράλληλα η θυσία όλων αυτών γέννησε και γιγάντωσε την απαίτηση και των άλλων Ορθοδόξων λαών, και μάλιστα των Ρώσων, για θρησκευτική ικανοποίηση και αντάξια τιμωρία των υβριστών της θρησκείας του Χριστού, αλλά και συνετέλεσε όσο τίποτε άλλο στη μεταστροφή των εχθρικών αισθημάτων των Ευρωπαίων, στον αγώνα των Ελλήνων, σε κατανόηση, συμπάθεια, συνδρομή και τέλος συμπαράσταση και συμπαράταξη

Δυστυχώς όμως παρά την τόσο υψηλή και ουσιαστική συμβολή της θυσίας των αρχιερέων για τη θεμελίωση και επίτευξη της ελευθερίας των νεοελλήνων, ο χορός αυτός στην πλειονότητά του είναι αφανής και άγνωστος. Και το ακόμα πιο ειρωνικό είναι ότι αυτή η άγνοια υπάρχει και σ' αυτή την επίσημη Εκκλησία, ώστε και αυτή να σιωπά ή να αναμασά και να προβάλλει μόνο 510 ονόματα αρχιερέων, που θυσιάσθηκαν για την ελευθερία, ωσάν μόνον αυτοί να ήσαν. Οι πολέμιοι δε και αρνητές της προσφοράς των αρχιερέων τους περιορίζουν σε 23 με συνέπεια να εκμηδενίζεται και να καταντά ανύπαρκτη η αιματηρή συνεισφορά των Ιεραρχών στον αγώνα και να διατείνονται ότι οι αρχιερείς χλεύασαν, αφόρισαν και πολέμησαν τον αγώνα του 1821.

Και όμως η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική. Οι αρχιερείς που έπεσαν θύματα της οργής και του φανατισμού των Τούρκων αποτελούν επιβλητικό χορό δεκάδων ιεραρχών. Αν και δεν μπορούμε να έχουμε υπόψη μας το σύνολο των ιεραρχών που θυσιάσθηκαν για την ελευθερία, τα στοιχεία που κατέστη δυνατόν να συλλεγούν προκύπτει ο εξής εντυπωσιακός κατάλογος των αρχιερέων που αναδείχθηκαν εθελόθυτα εξιλαστήρια θύματα:

Α Οι Πατριάρχες
1) Γρηγόριος Ε
2) Κύριλλος ΣΤ

Β Οι Αρχιερείς
3) Εφέσου Διονύσιος
4) Αγχιάλου Ευγένιος
5) Νικομηδείας Αθανάσιος
6) Τορνόβου Ιωαννίκιος
7) Αδριανουπόλεως Δωρόθεος
8) Θεσσαλονίκης Ιωσήφ
9) Δέρκων Γρηγόριος
10) Σωζοπόλεως Παΐσιος
17) Μαρωνείας Κωνστάντιος
12) Γάνου και Χώρας Γεράσιμος
13) Μυριοφύτου και Περιστάσεως Νεόφυτος
14) Σαμμακοβίου Ιγνάτιος
15) Μονεμβασίας Χρύσανθος
16) Χριστιανουπόλεως Γερμανός
17) Άργους και Ναυπλίου Γρηγόριος
18) Ωλένης Φιλάρετος
19) Δημητσάνης Φιλόθεος
20) Κορώνης Γρηγόριος
21) Μεθώνης Γρηγόριος
22) Σαλώνων Ησαΐας
23) Ρωγών Ιωσήφ
24) Λαρίσης Πολύκαρπος
25) Λαρίσης Κύριλλος
26) Γηρομερίου Αγαθάγγελος
27) Κίτρους Μελέτιος
28 Ιερισσού και Αγ. Όρους Ιγνάτιος
29) Πλαταμώνος Γεράσιμος
30) Χίου Πλάτων
31) Κύπρου Κυπριανός
32) Πάψου Χρύσανθος
33) Κιτίου Μελέτιος
34) Κυρηνείας Λαυρέντιος
35) Κρήτης Γεράσιμος
36) Κνωσού Νεόφυτος
37) Χερσονήσου Ιωακείμ
38) Ρεθύμνης Γεράσιμος
39) Κυδωνίας Καλλίνικος
40) Λάμπης Ιερόθεος
41) Πέτρας Ιωακείμ
42) Σητείας Ζαχαρίας
43) Κισάμου Μελχισεδέκ
44) Διουπόλεως Καλλίνικος
45) Νύσσης Μελέτιος

Για την ιστορική αλήθεια θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι οι αναφερόμενοι από άλλους ως εθνομάρτυρες αρχιερείς Άρτας, Ιωαννίνων και Γρεβενών, δε μαρτυρούνται να θυσιάσθηκαν και γι' αυτό δε τους συμπεριλαμβάνω στην παραπάνω λίστα των θυμάτων αρχιερέων.

Απολογιστικό συμπέρασμα

Μετά τα παραπάνω νομίζω ότι είναι καιρός πλέον να επιχειρήσουμε να κάνουμε έναν απολογιστικό συγκριτικό πίνακα για να δούμε με αριθμούς και ποσοστά τη συμμετοχή των αρχιερέων στον εθνικό μας αγώνα.
Έτσι με βάση την αψεγάδιαστη και ανελέητη γυμνή αλήθεια των αριθμών θα μπορούμε πλέον να μιλούμε για μικρή η μεγάλη συμμετοχή αυτών στην παλιγγενεσία και να παύσουν επί τέλους οι μεγαλοστομίες για αόριστες εκατόμβες θυμάτων αλλά και οι γκρίνιες και μεμψιμοιρίες των επικριτών ότι μόνο 23 ήταν οι αρχιερείς που έλαβαν μέρος στον αγώνα.

Από τους 200 λοιπόν αρχιερείς, που, όπως είδαμε πιο μπροστά, υπήρχαν σ' ολόκληρη την Οθωμανική αυτοκρατορία, μαρτυρούνται να:

α) Έλαβαν ενεργό μέρος, στον αγώνα επώνυμα και αδιαμφισβήτητα, 73 Ιεράρχες, δηλ. ποσοστό 36,5%.
β) Είναι γνωστοί ότι δοκιμάσθηκαν, φυλακίσθηκαν, βασανίσθηκαν κ.λπ. 42 αρχιερείς, δηλ. ποσοστό 21,0% και
γ) Μαρτυρείτε ότι θυσιάσθηκαν για την ελευθερία, είτε από βασανιστήρια και θανατώσεις των Τούρκων είτε στις πολεμικές συρράξεις, 45 αρχιερείς, δηλ. ποσοστό 22,5%.

Αν όμως ληφθεί υπόψη ότι οι πλείστοι αρχιερείς της Μ. Ασίας, της Συρίας, της Σερβίας ή Βουλγαρίας λόγω αδιαφορίας ή αδυναμίας των χριστιανών των περιοχών αυτών, δεν έλαβαν μέρος στους αγώνες, τότε το ποσοστό των αρχιερέων της Ελληνικής χερσονήσου, δηλ. από τη Θράκη, τη Μακεδονία και τα δυτ. παράλια της Μ. Ασίας και κάτω είναι ασφαλώς πολύ υψηλότερο, που φθάνει οπωσδήποτε γύρω στα 90% του συνολικού αριθμού των αρχιερέων.

Σε τελική ανάλυση λοιπόν δε θα πρέπει να αναζητούμε ποιοι αρχιερείς και πως έλαβαν μέρος στον αγώνα αλλά ποιοι είναι αυτοί οι ελάχιστοι αρχιερείς, δηλ. το υπόλοιπο 10% που δεν έλαβαν μέρος στην εθνεγερσία του 1821 και γιατί.

Πηγή: http://www.e-istoria.com/ , Αντιαιρετικόν Εγκόλπιον

 ἱ­στο­ρί­α, ὡς γνω­στόν, εἶ­ναι ἡ με­λέ­τη καί ἡ γνώ­ση τοῦ πα­ρελ­θόν­τος. Ἡ γνώ­ση, ὅ­μως, αὐ­τή ἀ­πο­κτᾶ νό­η­μα καί ἀ­ξί­α μό­νον ὅ­ταν λει­τουρ­γεῖ ὡς ἀ­σφα­λής ὁ­δη­γός τῶν σύγ­χρο­νων λα­ῶν καί ἀν­θρώ­πων. Ὅ­ταν, δη­λα­δή, λει­τουρ­γεῖ ὡς φά­ρος πνευ­μα­τι­κός, πού μᾶς ὁ­δη­γεῖ μέ ἀ­σφά­λεια στή μί­μη­ση τῶν ἀ­γα­θῶν ἔρ­γων τῶν προ­γό­νων μας ἤ, κα­τά ἀν­τί­στρο­φη ἔν­νοι­α, στήν ἀ­πο­φυ­γή τῶν ὅ­ποι­ων ἑ­κού­σι­ων καί ἀ­κού­σι­ων σφαλ­μά­των τους. Μί­α ἱ­στο­ρί­α πού δέν λει­τουρ­γεῖ ὡς ἀ­σφα­λής ὁ­δη­γός τοῦ ἀν­θρώ­που στήν πο­ρεί­α του ἀ­πό τό πα­ρόν πρός τό μέλ­λον δέν εἶ­ναι μό­νο μί­α νε­κρή καί ἄ­χρη­στη ἱ­στο­ρί­α, ἀλ­λά, πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο, εἶ­ναι μί­α ἀ­νό­η­τη καί ἐ­πι­κίν­δυ­νη ἱ­στο­ρί­α, μί­α ἱ­στο­ρί­α πού μπο­ρεῖ, νά ὁ­δη­γή­σει λα­ούς καί ἀν­θρώ­πους στό γκρε­μό καί τήν τέ­λεια κα­τα­στρο­φή. Συ­νε­πῶς, ἡ ὀρ­θή κα­τα­γρα­φή, γνώ­ση καί ἑρ­μη­νεί­α τῆς ἱ­στο­ρί­ας ἀ­πο­τε­λεῖ τήν ἀ­πα­ραί­τη­τη προ­ϋ­πό­θε­ση κά­θε μορφῆς προ­ό­δου καί σέ συλ­λο­γι­κό καί σέ προ­σω­πι­κό ἐ­πί­πε­δο.

έ βά­ση, λοι­πόν, τή θε­με­λι­ώ­δη αὐ­τή ἀν­τί­λη­ψη γιά τήν ἱ­στο­ρί­α καί τό ρό­λο της μέ­σα στό σύγ­χρο­νο κό­σμο, θά προ­σπα­θή­σου­με, τό κα­τά δύ­να­μιν, νά προ­σεγ­γί­σου­με τό ἐ­πί­και­ρο θέ­μα τῆς παι­δεί­ας τοῦ ὑ­πό­δου­λου ἑλ­λη­νι­σμοῦ στά χρό­νια της τουρ­κο­κρα­τί­ας. Χα­ρα­κτη­ρί­ζου­με, μά­λι­στα, τό θέ­μα μας ὡς ἐ­πί­και­ρο, για­τί σχε­τί­ζε­ται ἄ­με­σα τό­σο μέ τήν ἐ­θνι­κή ἑ­ορ­τή τῆς 25ης Μαρ­τί­ου ὅ­σο καί μέ τό ζή­τη­μα τοῦ πε­ρι­ε­χο­μέ­νου τῶν νέ­ων σχο­λι­κῶν βι­βλί­ων τοῦ μα­θή­μα­τος τῆς ἱ­στο­ρί­ας (καί, κυ­ρί­ως, αὐ­τοῦ τῆς ΣΤ΄ τά­ξης τοῦ δη­μο­τι­κοῦ). Γνω­ρί­ζου­με ὅ­τι δέν εἴ­μα­στε οἱ κα­θ’ ὕ­λην ἁρ­μό­διοι, νά ἀ­πο­φαν­θοῦ­με γιά ἕ­να τό­σο ση­μαν­τι­κό ζή­τη­μα καί ὅ­τι οἱ ἀ­πό­ψεις μας δέν εἶ­ναι οὔ­τε οἱ μο­να­δι­κές πού δι­α­τυ­πώ­θη­καν οὔ­τε, πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο, οἱ κα­λύ­τε­ρες ἤ οἱ ὀρ­θό­τε­ρες. Πα­ρά ταῦ­τα, δέν θά δι­στά­σου­με, νά τίς δι­α­τυ­πώ­σου­με ἀ­φή­νον­τας τήν ἀ­πο­τί­μη­σή τους στήν κρί­ση τοῦ λα­οῦ μας, τήν ὀρ­θό­τη­τα τῆς ὁ­ποί­ας ἀ­να­γνω­ρί­ζου­με καί, ἐκ τῶν προ­τέ­ρων, ἀ­πο­δε­χό­με­θα.

ό 1453 ἡ Κων­σταν­τι­νού­πο­λη –ἡ Βα­σι­λεύ­ου­σα Πό­λις τῆς Ρω­μαϊ­κῆς Αὐ­το­κρα­το­ρί­ας– ἔ­πε­σε στά χέ­ρια τῶν Ὀ­θω­μα­νῶν. Ἡ ἅ­λω­σή της ὑ­πῆρ­ξε ἕ­να τρο­με­ρό ἱ­στο­ρι­κό γε­γο­νός, πού σφρά­γι­σε ἀ­νε­ξί­τη­λα τήν ἱ­στο­ρι­κή πο­ρεί­α τῆς Ρω­μι­ο­σύ­νης. Ὁ ἀ­πα­ρά­κλη­τος θρῆ­νος τοῦ γέ­νους μας γιά τήν κα­τα­στρο­φή τῆς ἔν­δο­ξης αὐ­το­κρα­το­ρί­ας του, πού με­γα­λούρ­γη­σε πο­λι­τι­κά καί πο­λι­τι­στι­κά γιά πε­ρισ­σό­τε­ρο ἀ­πό 15 αἰ­ῶ­νες, κα­τα­γρά­φη­κε στή δη­μο­τι­κή ποί­η­ση τῆς ἐ­πο­χῆς: «­.­..Ἡ Ρω­μα­νί­α ἐ­πε­σεν, ἡ Ρω­μα­νί­α πάρ­θεν.­.­.­». Μα­ζί, ὅ­μως, μέ τό θρῆ­νο τῆς κα­τα­στρο­φῆς κα­τα­γρά­φη­κε στή δη­μο­τι­κή μας ποί­η­ση καί ἡ ἐλ­πί­δα τῆς ἀ­νά­στα­σης τοῦ γέ­νους μας, ἡ ἐλ­πί­δα πού ἄ­να­ψε στίς καρ­δι­ές τῶν ὑ­πό­δου­λων Ρω­μι­ῶν μέ­σα ἀ­πό τίς στά­χτες τῆς ὁ­λο­κλη­ρω­τι­κῆς τους κα­τα­στρο­φῆς: «.­..Σώ­πα­σε Κυ­ρά-Δέ­σποι­να, καί μήν πο­λυ­δα­κρύ­ζεις, πά­λι μέ χρό­νια μέ και­ρούς, πά­λι δι­κά μας θά ΄ναί.­..».

ά «χρό­νια», ὅ­μως, καί οἱ «και­ροί» ἀρ­γοῦ­σαν νά ἔρ­θουν. Μέ­χρι τό­τε τό γέ­νος μας ἔ­πρε­πε νά ἐ­πι­βι­ώ­σει μέ­σα σέ ἱ­στο­ρι­κά δύ­σκο­λες συν­θῆ­κες. Ἀ­πό τή μί­α με­ριά κιν­δύ­νευ­ε νά ἀ­φο­μοι­ω­θεῖ ἐ­θνι­κά, θρη­σκευ­τι­κά, καί πο­λι­τι­στι­κά ἀ­πό τόν κα­τα­κτη­τή του, ἐ­νῶ, ἀ­πό τήν ἄλ­λη με­ριά ἔ­πρε­πε νά ἀν­τι­με­τω­πί­σει τόν κίν­δυ­νο τοῦ ἀ­ναλ­φα­βη­τι­σμοῦ, πού ἀ­πό μό­νος του ἦ­ταν ἱ­κα­νός νά τό ὁ­δη­γή­σει σέ τέ­λει­ο ἀ­φα­νι­σμό. Στά δύ­σκο­λα αὐ­τά, ἀ­πό κά­θε ἄ­πο­ψη, χρό­νια ἡ Ὀρ­θό­δο­ξη Ἐκ­κλη­σί­α ἦ­ταν ἡ μό­νη δύ­να­μη πού μπο­ροῦ­σε νά ἀ­να­λά­βει τό βα­ρύ χρέ­ος τῆς ἐ­θνι­κῆς, θρη­σκευ­τι­κῆς καί πο­λι­τι­στι­κῆς ἐ­πι­βί­ω­σης τοῦ γέ­νους μας. Ἡ πρό­νοι­α, μά­λι­στα, τοῦ Θε­οῦ φρόν­τι­σε ὥ­στε νά πα­ρα­χω­ρή­σει ἡ ἴ­δια ἡ Ὀ­θω­μα­νι­κή ἐ­ξου­σί­α στήν Ἐκ­κλη­σί­α τή δι­οί­κη­ση τοῦ ὑ­πό­δου­λου γέ­νους τῶν Ρω­μι­ῶν, ὀρ­γα­νώ­νον­τας τό λα­ό μας ὡς ἕ­να ἀ­νε­ξάρ­τη­το καί ἐ­πί­ση­μα ἀ­να­γνω­ρι­σμέ­νο «θρησκευτικό ἔ­θνος» (μιλιέτ), πού θά ζοῦ­σε εἰ­ρη­νι­κά μέ­σα στήν ἐ­πι­κρά­τεια τῆς Ὀ­θω­μα­νι­κῆς Αὐ­το­κρα­το­ρί­ας μέ ἀρ­χη­γό του τόν ἑ­κά­στο­τε Οἰ­κου­με­νι­κό Πα­τριά­ρχη, στόν ὁ­ποῖ­ο οἱ Ὀ­θω­μα­νοί πα­ρα­χώ­ρη­σαν τόν τί­τλο τοῦ «Μι­λι­έτ Μπα­σί» (= ἡ κε­φα­λή τοῦ ἔ­θνους), τοῦ ἀρ­χη­γοῦ, δη­λα­δή, τοῦ γέ­νους τῶν Ρω­μι­ῶν. Αὐ­τό τό σύ­στη­μα αὐ­το­δι­οί­κη­σης τῶν ὑ­πό­δου­λων Ρω­μι­ῶν, πού, γε­νι­κά, χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται ὡς «Ἐ­θναρ­χί­α», σέ συν­δυα­σμό μέ τήν πο­λι­τι­κή τους ὀρ­γά­νω­ση σέ ἀ­νε­ξάρ­τη­τες καί αὐ­το­δι­οι­κού­με­νες «κοι­νό­τη­τες», ἀ­πο­τέ­λε­σε τό θε­μέ­λιο λίθο, πά­νω στόν ὁ­ποῖ­ο οἰ­κο­δο­μή­θη­κε ἡ ἐ­θνι­κή, θρη­σκευ­τι­κή καί πο­λι­τι­στι­κή ἐ­πι­βί­ω­ση τοῦ ἑλ­λη­νι­σμοῦ κα­τά τήν πε­ρί­ο­δο τῆς τουρ­κο­κρα­τί­ας. Μέ­σα στό εὐ­ρύ­τε­ρο πλαί­σιο αὐ­τοῦ τοῦ ἱ­στο­ρι­κοῦ ὁ­ρί­ζον­τα ἡ Ἐκ­κλη­σί­α ἀ­νέ­λα­βε καί τό ἔρ­γο τῆς παι­δεί­ας τῶν ὑ­πό­δου­λων χρι­στια­νῶν.

όν πρῶ­το μό­λις χρό­νο με­τά ἀ­πό τήν ἅ­λω­ση τῆς Πό­λης ὁ πα­τριά­ρχης Γεν­νά­διος Σχο­λά­ριος ἵ­δρυ­σε στήν Κων­σταν­τι­νού­πο­λη τήν «Πα­τρι­αρ­χι­κή Ἀ­κα­δη­μί­α», πού ἔ­γι­νε εὐ­ρύ­τε­ρα γνω­στή μέ τό ὄ­νο­μα «Ἡ Με­γά­λη τοῦ Γέ­νους Σχο­λή», καί ὑ­πῆρ­ξε ἡ μο­να­δι­κή ἀ­νώ­τα­τη ἑλ­λη­νι­κή σχο­λή τῶν χρό­νων τῆς τουρ­κο­κρα­τί­ας, ἀ­πό τήν ὁ­ποί­α ἀ­πο­φοί­τη­σε πλῆ­θος Ἑλ­λή­νων λο­γί­ων καί ἐ­πι­στη­μό­νων, κα­θώς καί οἱ πε­ρισ­σό­τε­ροι δι­δά­σκα­λοι πού στε­λέ­χω­σαν τά ἑλ­λη­νι­κά σχο­λεῖ­α τῆς ἐ­πο­χῆς ἐ­κεί­νης. Ἰ­δι­αί­τε­ρα ση­μαν­τι­κή, ἐ­πί­σης, σέ ἐ­πί­πε­δο κεν­τρι­κῆς δι­οί­κη­σης ὑ­πῆρ­ξε καί ἡ δη­μι­ουρ­γί­α τοῦ πρώ­του ἑλ­λη­νι­κοῦ τυ­πο­γρα­φεί­ου ἀ­πό τόν πα­τριά­ρχη Κύ­ριλ­λο Λού­κα­ρη, πού λει­τούρ­γη­σε στήν Κων­σταν­τι­νού­πο­λη ἀ­πό τό 1624. Πα­ράλ­λη­λα, ἡ Ἐκ­κλη­σί­α –μέ τή βο­ή­θεια, φυ­σι­κά, καί τήν οἰ­κο­νο­μι­κή ὑ­πο­στή­ρι­ξη τῶν «κοι­νο­τή­των»– κα­τά­φε­ρε νά ἐ­ξα­σφα­λί­σει τήν ἄ­δεια τοῦ Ὀ­θω­μα­νι­κοῦ κρά­τους γιά τήν ἵ­δρυ­ση ὀρ­γα­νω­μέ­νων, αὐ­το­δι­οι­κού­με­νων καί αὐ­το­χρη­μα­το­δο­τού­με­νων ἑλ­λη­νι­κῶν σχο­λεί­ων στίς με­γα­λύ­τε­ρες, του­λά­χι­στον, πό­λεις τῆς Ὀ­θω­μα­νι­κῆς Αὐ­το­κρα­το­ρί­ας.

­ξι­ο­ση­μεί­ω­τη στό θέ­μα τῆς ἵ­δρυ­σης σχο­λεί­ων ὑ­πῆρ­ξε καί ἡ τε­ρά­στια προ­σφο­ρά τοῦ Ἁ­γί­ου Κο­σμᾶ τοῦ Αἰ­τω­λοῦ (1714-1779), ὁ ὁ­ποῖ­ος πα­ρα­κι­νοῦ­σε συ­νε­χῶς τούς ὑ­πό­δου­λους χρι­στια­νούς, νά ἱ­δρύ­ουν σχο­λεῖ­α σέ κά­θε πό­λη καί χω­ριό. Ρωτοῦσε χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά ὁ Πα­τρο­κο­σμᾶς: «­.­..Ἔ­χε­τε σχο­λεῖ­ον ἐ­δῶ εἰς τήν χώ­ραν σας, νά δι­α­βά­ζουν τά παι­διά; - Δέν ἔ­χο­μεν, Ἅ­γι­ε τοῦ Θε­οῦ. Νά μα­ζευ­θῆ­τε ὅ­λοι, νά κά­με­τε ἕ­να σχο­λεῖ­ον κα­λόν, νά βά­λε­τε καί ἐ­πι­τρό­πους, νά τό κυ­βερ­νοῦν, νά βά­νουν δι­δά­σκα­λον, νά μαν­θά­νουν ὅ­λα τά παι­διά γράμ­μα­τα, πλού­σια καί πτω­χά. Δι­ό­τι ἀ­πό τό σχο­λεῖ­ον μαν­θά­νω­μεν τί εἶ­ναι Θε­ός, τί εἶ­ναι Ἁ­γί­α Τριάς, τί εἶ­ναι πα­ρά­δει­σος, κό­λα­σις, ἀ­ρε­τή, κα­κί­α. Ἄν δέν ἦ­το σχο­λεῖ­ον, ποῦ ἤ­θε­λα μά­θει ἐ­γώ νά σᾶς δι­δά­σκω;­.­.. Κα­λύ­τε­ρον, ἀ­δελ­φέ μου, νά ἔ­χης σχο­λεῖ­ον ἑλ­λη­νι­κόν εἰς τήν χώ­ραν σου, πα­ρά νά ἔ­χης βρύ­σες καί πο­τά­μια, καί ὡ­σάν τό παι­δί σου μά­θη γράμ­μα­τα, τό­τε λέ­γε­ται ἄν­θρω­πος.­.­.­». Μέ τό κη­ρυ­κτι­κό του ἔρ­γο ὁ Πα­τρο­κο­σμᾶς ἵ­δρυ­σε ἑ­κα­τον­τά­δες ἑλ­λη­νι­κά σχο­λεῖ­α καί συ­νέ­βα­λε κα­θο­ρι­στι­κά στή δι­α­τή­ρη­ση τῆς ἐ­θνι­κῆς μας αὐ­το­συ­νει­δη­σί­ας, πλη­ρώ­νον­τας, τε­λι­κά, τήν προ­σφο­ρά του μέ τήν ἴ­δια του τή ζω­ή, ὅ­πως καί ὁ ἴ­διος εἶ­χε προ­φη­τι­κά ἀ­ναγ­γεί­λει, λέ­γον­τας: «­.­..Ἐ­γώ, μέ τήν χά­ριν τοῦ Θε­οῦ, μή­τε σα­κού­λα ἔ­χω, μή­τε κα­σέ­λα, μή­τε σπί­τι, μή­τε ρά­σο ἄλ­λο ἀ­πό αὐ­τό πού φο­ρά­ω. Καί τό σκα­μνί ὅ­που ἔ­χω δέν εἶ­ναι ἐ­δι­κόν μου, διά λό­γου σας τό ἔ­χω. Ἄλ­λοι τό λέ­γουν σκα­μνί καί ἄλ­λοι θρό­νον. Δέν εἶ­ναι κα­θώς τό λέ­γε­τε. Ἀ­μή θέ­λε­τε νά μά­θε­τε τί εἶ­ναι; Εἶ­ναι ὁ τά­φος μου, καί ἐ­γώ εἶ­μαι μέ­σα ὁ νε­κρός ὅ­που σας ὁ­μι­λῶ. Ἐ­τοῦ­τος ὁ τά­φος ἔ­χει τήν ἐ­ξου­σί­αν νά δι­δά­σκει βα­σι­λεῖς καί πα­τριά­ρχας, ἀρ­χι­ε­ρεῖς καί ἱ­ε­ρεῖς, ἄν­δρας καί γυ­ναί­κας, παι­διά καί κο­ρί­τσια, νέ­ους καί γέ­ρον­τας, καί ὅ­λον τόν κό­σμον.­.­.­».

­νῶ, ὅ­μως, στίς με­γά­λες πό­λεις ὑ­πῆρ­χε –ἔ­στω καί ὑ­πό ἀν­τί­ξο­ες συν­θή­κες– ἡ δυ­να­τό­τη­τα ἵ­δρυ­σης, ὀρ­γά­νω­σης καί χρη­μα­το­δό­τη­σης ἑλ­λη­νι­κῶν σχο­λεί­ων, ὁ με­γα­λύ­τε­ρος ὄγ­κος τοῦ ἑλ­λη­νι­κοῦ πλη­θυ­σμοῦ, πού κα­τοι­κοῦ­σε σέ ὀ­ρει­νές, ἄ­γο­νες, φτω­χές καί ἀ­πο­μο­νω­μέ­νες πε­ρι­ο­χές, κιν­δύ­νευ­ε νά βυ­θι­στεῖ στό σκο­τά­δι τοῦ ἀ­ναλ­φα­βη­τι­σμοῦ, ὁ ὁ­ποῖ­ος ἀ­πο­τε­λοῦ­σε τό προ­οί­μιο τῆς γλωσ­σι­κῆς του ἀ­φο­μοί­ω­σης ἀ­πό τούς Ὀ­θω­μα­νούς καί ὁ­δη­γοῦ­σε μέ μα­θη­μα­τι­κή ἀ­κρί­βεια στήν ἐ­θνι­κή, θρησκευ­τι­κή καί πο­λι­τι­στι­κή του ἀ­φο­μοί­ω­ση. Ἐ­πει­δή, λοι­πόν, στίς πε­ρι­πτώ­σεις αὐ­τές ἦ­ταν ἀ­δύ­να­τη ἡ ἐ­ξοι­κο­νό­μη­ση τῶν ἀ­ναγ­καί­ων χρη­μα­τι­κῶν πό­ρων γιά τήν ἵ­δρυ­ση καί λει­τουρ­γί­α ὀρ­γα­νω­μέ­νων σχο­λεί­ων, ἡ στοι­χει­ώ­δης παι­δεί­α τῶν ὑ­πό­δου­λων Ρω­μι­ῶν ἀ­να­τέ­θη­κε στούς ὀ­λι­γο­γράμ­μα­τους ἱ­ε­ρεῖς καί μο­να­χούς τῶν πε­ρι­ο­χῶν αὐ­τῶν. Ἔ­τσι, οἱ τα­πει­νοί καί, κα­τά κα­νό­να, ὀ­λι­γο­γράμ­μα­τοι πα­πά­δες καί κα­λό­γε­ροι ὀρ­γά­νω­ναν στά ὀ­ρει­νά καί ἀ­πο­μο­νω­μέ­να ἑλ­λη­νι­κά χω­ριά ἀ­νε­πί­ση­μα σχο­λεῖ­α, πού ἀ­να­λάμ­βα­ναν τήν εὐ­θύ­νη νά δι­δά­ξουν στά παι­διά τῶν ὑ­πό­δου­λων χρι­στια­νῶν τή στοι­χει­ώ­δη γρα­φή καί ἀ­νά­γνω­ση τῆς ἑλ­λη­νι­κῆς γλώσ­σας, χρη­σι­μο­ποι­ών­τας ὡς γλωσ­σι­κά ἐγ­χει­ρί­δια τά λει­τουρ­γι­κά βι­βλί­α τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας, ἀ­φοῦ αὐ­τά ἦ­ταν τά μο­να­δι­κά βι­βλί­α πού ὑ­πῆρ­χαν σέ αὐ­τές τίς ὀ­ρει­νές καί ἀ­πο­μο­νω­μέ­νες πε­ρι­ο­χές. Ἡ στοι­χει­ώ­δης αὐ­τή δι­δα­σκα­λί­α τῶν ὑ­πό­δου­λων χρι­στια­νῶν γι­νό­ταν, συ­νή­θως, τό ἀ­πό­γευ­μα καί τό βρά­δυ, ἀ­φοῦ τίς πρω­ι­νές ὧ­ρες τά παι­διά ἦ­ταν ὑ­πο­χρε­ω­μέ­να νά ἐρ­γά­ζον­ται στίς κτη­νο­τρο­φι­κές καί γε­ωρ­γι­κές ἐρ­γα­σί­ες τῆς οἰ­κο­γέ­νειάς τους καί ὄ­χι για­τί οἱ Ὀ­θω­μα­νοί ἀ­γνο­οῦ­σαν ἤ ἀ­πα­γό­ρευ­αν τή λει­τουρ­γί­α τῶν ἀ­νε­πί­ση­μων αὐ­τῶν σχο­λεί­ων, ὅ­πως λαν­θα­σμέ­να ὑ­πο­στη­ρί­χθη­κε πα­λαι­ό­τε­ρα. Ἐ­πει­δή τά σχο­λεῖ­α αὐ­τά ἦ­ταν ἀ­νε­πί­ση­μα, δέν χρει­α­ζό­ταν ἡ ἔκ­δο­ση εἰ­δι­κῆς ἄ­δειας τοῦ Ὀ­θω­μα­νι­κοῦ κρά­τους γιά τήν ἵ­δρυ­ση καί τή λει­τουρ­γί­α τους. Πα­ράλ­λη­λα, οἱ ἱ­ε­ρεῖς καί οἱ μο­να­χοί πού δί­δα­σκαν σέ αὐ­τά δέν χο­ρη­γοῦ­σαν στούς μα­θη­τές τούς ἐ­πί­ση­μα ἀ­να­γνω­ρι­σμέ­να σχο­λι­κά ἀ­πο­λυ­τή­ρια, ἀ­φοῦ ἡ ἐ­πι­τυ­χί­α τοῦ ἐκ­παι­δευ­τι­κοῦ τους ἔρ­γου ἦ­ταν δε­δο­μέ­νη, ἄν τά παι­διά μά­θαι­ναν τά γράμ­μα­τα τοῦ ἑλ­λη­νι­κοῦ ἀλ­φά­βη­του, κα­θώς καί τή στοι­χει­ώ­δη ἑλ­λη­νι­κή γρα­φή καί ἀ­νά­γνω­ση. Ἐ­ξ’ αἰ­τί­ας, μά­λι­στα, τοῦ ἀ­νε­πί­ση­μου χα­ρα­κτή­ρα τους τά σχο­λεῖ­α αὐ­τά μνη­μο­νεύ­ον­ται, πράγ­μα­τι, ἐ­λά­χι­στα στίς ἱ­στο­ρι­κές πη­γές καί τά ὅ­σα γνω­ρί­ζου­με γιά αὐ­τά προ­έρ­χον­ται πε­ρισ­σό­τε­ρο ἀ­πό τούς θρύ­λους καί τίς λα­ϊ­κές δο­ξα­σί­ες τοῦ λα­οῦ μας καί λι­γό­τε­ρο ἀ­πό τίς μαρ­τυ­ρί­ες τῆς ἐ­πί­ση­μης ἱ­στο­ρι­κῆς ἔ­ρευ­νας. Τά ἀ­νε­πί­ση­μα αὐ­τά σχο­λεῖ­α, πού ἔ­σω­σαν ἕ­να με­γά­λο μέ­ρος τοῦ ὑ­πό­δου­λου ἑλ­λη­νι­κοῦ πλη­θυ­σμοῦ ἀ­πό τόν ἐ­ξισ­λα­μι­σμό, καί συ­νέ­βα­λαν κα­θο­ρι­στι­κά στήν ἐ­πι­βί­ω­ση τοῦ ἑλ­λη­νι­σμοῦ στά χρό­νια της τουρ­κο­κρα­τί­ας, ἔ­μει­ναν γνω­στά στήν πα­ρά­δο­σή μας μέ τό ὄ­νο­μα «τό κρυ­φό σχο­λει­ό». Φυ­σι­κά, μέ τό χα­ρα­κτη­ρι­σμό αὐ­τό, κα­τά τή γνώ­μη μας, δη­λώ­νε­ται ὁ ἀ­νε­πί­ση­μος χα­ρα­κτή­ρας τῶν σχο­λεί­ων αὐ­τῶν καί ὄ­χι ὁ μυ­στι­κός τρό­πος τῆς λει­τουρ­γί­ας τους. Ὁ ὄρος, δηλαδή, «το κρυ­φό σχο­λει­ό» δηλώνει τό τα­πει­νό, τό ἀ­νε­πί­ση­μο σχο­λει­ό και ὄ­χι τό μυ­στι­κό ἤ τό ἀ­πα­γο­ρευ­μέ­νο σχο­λει­ό.

ράγ­μα­τι, ἐ­λά­χι­στα μνη­μο­νεύ­ε­ται ἡ ὕ­παρ­ξη τοῦ «κρυ­φοῦ σχο­λει­οῦ» στίς ἐ­πί­ση­μες ἱ­στο­ρι­κές πη­γές τῶν χρό­νων τῆς τουρ­κο­κρα­τί­ας. Αὐ­τό, ὅ­μως, δέν ση­μαί­νει, ὅ­τι τό «κρυ­φό σχο­λει­ό», ὅ­πως τό πε­ρι­γρά­ψα­με προ­η­γου­μέ­νως, δέν ὑ­πῆρ­ξε πο­τέ. Οἱ ἥ­ρω­ες τοῦ «κρυ­φοῦ σχο­λει­οῦ» δέν ἦ­ταν ἐ­πώ­νυ­μοι ἡ­γέ­τες, ἀλ­λά ἀ­νώ­νυ­μοι, ἁ­πλοί καί τα­πει­νοί ἄν­θρω­ποι, πού πέ­ρα­σαν ὁ­λό­κλη­ρη τή ζω­ή τους μέ­σα στήν ἀ­φά­νεια καί τόν κα­θη­με­ρι­νό μό­χθο τῆς ἐ­πι­βί­ω­σης. Ἦ­ταν ἁ­πλοί ἄν­θρω­ποι, πού δέν κα­τεῖ­χαν θέ­σεις ἐ­ξου­σί­ας, δέν δι­α­μόρ­φω­σαν μέ τίς πρά­ξεις καί τίς ἀ­πο­φά­σεις τους τήν ἱ­στο­ρι­κή πο­ρεί­α τῆς ἐ­πο­χῆς τους, δέν ἄ­φη­σαν που­θε­νά κα­νέ­να ἐ­πί­ση­μο γρα­πτό κεί­με­νό τους, δέν κα­τέ­γρα­ψαν οὔ­τε τό μι­κρό ὄ­νο­μά τους. Γι’ αὐ­τό, καί οἱ ἱ­στο­ρι­κές πη­γές δέν εἶ­χαν κα­νέ­να λό­γο νά ἀ­σχο­λη­θοῦν μα­ζί τους, ὅ­πως, ἄλ­λω­στε, δέν ἀ­σχο­λή­θη­καν πο­τέ μέ τήν κα­τα­γρα­φή τῶν ἔρ­γων καί τῶν ὀ­νο­μά­των ὅ­λων ἐ­κεί­νων τῶν ἀ­νώ­νυ­μων ἀ­γω­νι­στῶν πού πλή­ρω­σαν μέ τή ζω­ή ἤ μέ τή σω­μα­τι­κή τους ἀ­κε­ραι­ό­τη­τα τόν ἀ­γώ­να τῆς ἀ­πο­τί­να­ξης τοῦ τουρ­κι­κοῦ ζυ­γοῦ. Τό ἔρ­γο, ὅ­μως, τῶν ἄ­γνω­στων ἀ­γω­νι­στῶν τοῦ «κρυ­φοῦ σχο­λει­οῦ» μνη­μο­νεύ­ε­ται μέ­σα στούς θρύ­λους καί τίς δο­ξα­σί­ες τοῦ λα­οῦ μας, στούς ὁ­ποί­ους δι­α­σώ­ζε­ται ἡ αὐ­θεν­τι­κό­τε­ρη, ἴ­σως, ἔκ­φρα­ση τῆς ἱ­στο­ρι­κῆς μνή­μης, τῆς ἱ­στο­ρι­κῆς μνή­μης πού δέν ὑ­πό­κει­ται σέ ἰ­δε­ο­λο­γι­κές προ­κα­τα­λή­ψεις καί ἰ­δι­ο­τε­λεῖς σκο­πι­μό­τη­τες, τῆς ἱ­στο­ρι­κῆς μνή­μης πού εἶ­ναι πάν­τα ἀ­λη­θι­νή, για­τί ἀ­πο­τε­λεῖ τήν ἱ­στο­ρι­κή ἔκ­φρα­ση τῆς λα­ϊ­κῆς μας συ­νεί­δη­σης. Ναί, σέ αὐ­τή τήν αὐ­θεν­τι­κή λα­ϊ­κή ἱ­στο­ρι­κή μνή­μη μαρ­τυ­ρεῖ­ται τό ἔρ­γο τῶν τα­πει­νῶν καί ὀ­λι­γο­γράμ­μα­των ἀ­γω­νι­στῶν τοῦ «κρυ­φοῦ σχο­λει­οῦ», τά ὀ­νό­μα­τα τῶν ὁ­ποί­ων εἶ­ναι ἄ­γνω­στα στούς ἀν­θρώ­πους, ἀλ­λά γνω­στά στό Θε­ό, τά ὀ­νό­μα­τα τῶν ὁ­ποί­ων δέν εἶ­ναι γραμ­μέ­να στά βι­βλί­α τῆς ἱ­στο­ρί­ας, ἀλ­λά στό βι­βλί­ο τῆς ἀ­λη­θι­νῆς ζω­ῆς, μα­ζί μέ τά ἑ­κα­τομ­μύ­ρια ὀ­νό­μα­τα τῶν ἄ­γνω­στων μαρ­τύ­ρων καί ὁ­σί­ων τῆς πίστης μας, μα­ζί μέ τά ὀ­νό­μα­τα ὅ­λων αὐ­τῶν, πού θυ­σι­ά­στη­καν, γιά νά εἴ­μα­στε ἐ­μεῖς σή­με­ρα ἐ­λεύ­θε­ροι.

­λο­κλη­ρώ­νον­τας τό λό­γο μας, θά ἔ­πρε­πε, ἴ­σως, νά ἀ­να­φερ­θοῦ­με –ἔ­στω καί συ­νο­πτι­κά– στόν κοι­νω­νι­κό χα­ρα­κτή­ρα τῆς ἑλ­λη­νι­κῆς παι­δεί­ας κα­τά τήν πε­ρί­ο­δο τῆς τουρ­κο­κρα­τί­ας. Εἴ­δα­με, γιά πα­ρά­δειγ­μα, προ­η­γου­μέ­νως στίς δι­δα­χές τοῦ Ἁ­γί­ου Κο­σμᾶ τοῦ Αἰ­τω­λοῦ νά το­νί­ζε­ται ἰ­δι­αί­τε­ρα ὅ­τι τά ἑλ­λη­νι­κά σχο­λεῖ­α πρέ­πει νά ἱ­δρύ­ον­ται καί νά συν­τη­ροῦν­ται ἀ­πό τήν κοι­νό­τη­τα, ὥ­στε νά προ­σφέ­ρουν τά ἀ­γα­θά τῆς παι­δεί­ας σέ ὅ­λους ἀ­νε­ξαι­ρέ­τως τούς ἀν­θρώ­πους, καί, ἔ­τσι, «­.­..νά μαν­θά­νουν ὅ­λα τά παι­διά γράμ­μα­τα, πλού­σια καί πτω­χά.­.­.­». Εἶ­ναι φα­νε­ρό ὅ­τι ἡ πα­ρά­δο­ση τοῦ ἑλ­λη­νι­σμοῦ ἀν­τι­λαμ­βά­νε­ται τήν παι­δεί­α ὡς ἕ­να κοι­νω­νι­κό ἀ­γα­θό, τή δι­α­χεί­ρι­ση τοῦ ὁ­ποί­ου πρέ­πει, νά ἔ­χει ἡ κοι­νό­τη­τα καί ὄ­χι κά­ποι­α ἀ­νε­ξάρ­τη­τα ἤ ἀ­πο­κομ­μέ­να ἀ­πό τό συλ­λο­γι­κό σῶ­μα τῆς κοι­νό­τη­τας πρό­σω­πα. Συ­νε­πῶς, τό πρω­τεῦ­ον στήν ὀρ­γά­νω­ση καί τή λει­τουρ­γί­α τῆς παι­δεί­ας, σύμ­φω­να μέ τήν πα­ρά­δο­σή μας, πρέ­πει νά εἶ­ναι ἡ ἐ­ξα­σφά­λι­ση τοῦ κοι­νω­νι­κοῦ της χα­ρα­κτή­ρα, ὁ ὁ­ποῖ­ος ἐγ­γυᾶ­ται τήν ὁ­λο­κλη­ρω­μέ­νη ἀ­νά­πτυ­ξη τῆς προ­σω­πι­κό­τη­τας τοῦ ἀν­θρώ­που καί τήν προ­σφο­ρά ἴ­σων εὐ­και­ρι­ῶν σέ ὅ­λους.

ί­α παι­δεί­α πού δέν ἐ­λέγ­χε­ται ἀ­πό τήν κοι­νό­τη­τα, ἀλ­λά ἀ­πό κάποια οἰ­κο­νο­μι­κή καί κοι­νω­νι­κή ὀ­λι­γαρ­χί­α, δέν μπο­ρεῖ νά εἶ­ναι ἑλ­λη­νι­κή παι­δεί­α. Μί­α παι­δεί­α πού δέν πα­ρέ­χε­ται ἐ­ξί­σου σέ ὅ­λα τά μέ­λη τῆς κοι­νό­τη­τας, ἀλ­λά προ­ο­ρί­ζε­ται μό­νο γιά τούς πλού­σιους ἤ γιά τούς δι­α­νο­η­τι­κά ἰ­σχυ­ρούς, δέν μπο­ρεῖ νά εἶ­ναι ἑλ­λη­νι­κή παι­δεί­α. Μί­α παι­δεί­α πού δέν ὑ­πη­ρε­τεῖ τήν ἀ­πε­λευ­θέ­ρω­ση τοῦ ἀν­θρώ­που ἀ­πό τήν ἄ­γνοι­α καί τή συγ­κρό­τη­σή του σέ ὁ­λο­κλη­ρω­μέ­νη προ­σω­πι­κό­τη­τα, ἀλ­λά τή δη­μι­ουρ­γί­α τυ­πο­ποι­η­μέ­νων ἀν­θρώ­πων, πού εἶ­ναι σχε­δι­α­σμέ­νοι, γιά νά λει­τουρ­γοῦν ὡς ἔμ­ψυ­χα γρα­νά­ζια μι­ᾶς μη­χα­νῆς, δέν μπο­ρεῖ νά εἶ­ναι ἑλ­λη­νι­κή παι­δεί­α. Σέ τε­λι­κή ἀ­νά­λυ­ση, ἡ παι­δεί­α πού δέν σέ­βε­ται καί δέν ἀ­να­δει­κνύ­ει τήν εἰ­κό­να τοῦ Θε­οῦ στόν ἄν­θρω­πο, δέν μπο­ρεῖ νά εἶ­ναι ἑλ­λη­νι­κή παι­δεί­α.

ς ἐλ­πί­σου­με, ὅ­τι τό γέ­νος μας δέν θά λη­σμο­νή­σει πο­τέ τήν τε­ρά­στια προ­σφο­ρά τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας στή δι­α­τή­ρη­ση τῆς ἐ­θνι­κῆς καί πο­λι­τι­στι­κῆς μας ταυ­τό­τη­τας στά δύσκολα καί σκοτεινά χρό­νια τῆς τουρ­κο­κρα­τί­ας.

Μπερκουτάκης Μιχαήλ

Θεολόγος – Ἐκπαιδευτικός

Πύργος Ἠλείας 10/03/2007

Τό κείμενο αὐτό δημοσιεύθηκε στήν τοπική ἐφημερίδα τοῦ Πύργου «Πατρίς» στίς 15/03/2007 (σελ. 12) καί ἐκφωνήθηκε ὡς πανηγυρικός λόγος στήν Καλλιθέα Ὀλυμπίας  κατά τόν ἑορτασμό τῆς ἐθνικῆς ἑορτῆς τῆς 25ης Μαρτίου  στις 25/03/2007.

Πηγή: Αντιαιρετικόν Εγκόλπιον 

Χριστούγεννα 1822. Δέκα χιλιάδες Τούρκοι, με επικεφαλής τους Ομέρ Βρυώνη και Κιουταχή, πολιορκούν το Μεσολόγγι. Οι δυνάμεις των πολιορκημένων δεν ξεπερνούσαν του 900 άντρες.

Η πολιορκία είχε κρατήσει ήδη δύο μήνες και οι Τούρκοι είχαν αρχίσει να κουράζονται. Οι ασθένειες θέριζαν το στρατόπεδο, οι μισθοί καθυστερούσαν, γινόντουσαν συνεχώς επιθέσεις από ομάδες κλεφτών και είχαν αρχίσει κι οι συνηθισμένες διαφωνίες μεταξύ Τούρκων και Αλβανών αξιωματικών.

Τότε, ο Ομέρ Βρυώνης κι ο Κιουταχής αποφασίζουν να διεξάγουν μία νυχτερινή επίθεση. Για εκείνη την εποχή, οι βραδινές επιχειρήσεις δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Δεν υπήρχαν φωτοβολίδες και προβολείς και ήταν τρομερά δύσκολο να συντονιστούν τα τμήματα. Αλλά ήταν τέτοια η ανάγκη των Τούρκων να σημειώσουν κάποια πρόοδο με την πολιορκία, που ήταν διατεθειμένοι να τολμήσουν ακόμα και αυτό. Σχεδίασαν, μάλιστα, να επιτεθούν παραμονή Χριστουγέννων, όταν όλοι οι Έλληνες θα βρίσκονταν στην εκκλησία.

Η θυσία του Γιάννη Γούναρη

Ίσως το Μεσολόγγι να είχε πέσει από την πρώτη πολιορκία, αν οι υπερασπιστές δεν είχαν πληροφορηθεί τα σχέδια των Τούρκων στρατηγών. Ο σωτήρας των Μεσολογγιτών, ήταν ο Γιάννης Γούναρης.

Ήταν κυνηγός του Ομέρ Βρυώνη και ακολουθούσε υποχρεωτικά τον τουρκικό στρατό, γιατί κρατούσαν ομήρους όλη του την οικογένεια στην Άρτα. Ο Γούναρης γνώριζε για τη νυχτερινή επίθεση, αλλά αν τολμούσε να προειδοποιήσει τους Μεσολογγίτες, θα καταδίκαζε σε θάνατο τη γυναίκα και τα παιδιά του. Δε δίστασε ούτε στιγμή. Ξέφυγε απ’ το τουρκικό στρατόπεδο, λέγοντας πως πήγαινε για κυνήγι και ενημέρωσε τους πολιορκημένους.

Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο επικεφαλής των Μεσολογγιτών, προέβλεψε σωστά ότι οι Τούρκοι θα επιτίθονταν απ’ την ανατολική πλευρά του τείχους, που ήταν πιο αδύναμη. Ενίσχυσαν, λοιπόν, εκείνο το τμήμα και ετοιμάστηκαν για τη μάχη. Είχαν πει σε όσους δεν πολεμούσαν, να πάνε στις εκκλησίες και να κάνουν φασαρία, για να νομίσουν οι Τούρκοι ότι ο κόσμος γιορτάζει. Έτσι κι έγινε.

Οχτακόσιοι Τουρκαλβανοί επιτέθηκαν στην ανατολική πλευρά του Μεσολογγίου και βρήκαν σθεναρή αντίσταση. Οι απώλειες των Μεσολογγιτών ήταν ελάχιστες, οι απώλειες των Τούρκων ξεπερνούσαν τις 500. Δυστυχώς, ο πληροφοριοδότης που έσωσε το Μεσολόγγι, ο ηρωικός Γιάννης Γούναρης, δεν σώθηκε. Οι Τούρκοι εκτέλεσαν τους γονείς, τη γυναίκα, τα παιδιά του και αρκετούς συγγενείς του.

Αυτή τη μάχη μνημόνευσε κι ο Διονύσιος Σολωμός στον Εθνικό Ύμνο, γράφοντας:

«Πήγες εις το Μεσολόγγι

την ημέρα του Χριστού,

μέρα που άνθισαν οι λόγγοι

για το τέκνο του Θεού».

Πηγή: Μηχανή του χρόνου

Ο Ιωάννης Καποδίστριας υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες. Ίσως αυτό ήταν και η αιτία που τόσο νωρίς, τόσο άδοξα και καταστροφικά για το έθνος κατέληξε στον τάφο. Από τη στιγμή που αποδέχτηκε να κυβερνήσει την ρημαγμένη καθόλα Ελλάδα, έθεσε όλο του το είναι στη διάθεση της Πατρίδας. Στο έργο του αυτό ήρθε αντιμέτωπος με ντόπια και ξένα συμφέροντα, τα οποία συνασπίστηκαν εναντίον του και εν πολλοίς συνεργάστηκαν στην δολοφονία του.

Ο Καποδίστριας, έχοντας να αντιπαλέψει χίλια μύρια προβλήματα , κατάφερε στα λιγότερα από τρία χρόνια της διακυβέρνησής του να αφήσει πίσω του ένα ιδιαίτερα πλούσιο έργο. Το έργο του όμως θα ανατρέπονταν εκ των έσω, με την παρέμβαση Βρετανών και Γάλλων.

Σε κάθε περίπτωση, ακόμα και αν τελικά οι Μαυρομιχάληδες σκότωσαν τον Καποδίστρια – άποψη που τελευταία αμφισβητείται- οι ηθικοί αυτουργοί της δολοφονίας σίγουρα δεν ήταν Έλληνες. Ενδεικτική είναι η μαρτυρία του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη: «Ανάθεμα τους Άγγλο – Γάλλους που ήταν η αιτία και εγώ να χάσω τους δικούς μου ανθρώπους και το Έθνος να χάσει έναν κυβερνήτη που δεν θα ματαβρεί. Το αίμα του με παιδεύει έως σήμερα».

Η απόφαση του Ιωάννη Καποδίστρια να προχωρήσει στη διανομή των Εθνικών Γαιών στους φτωχούς αγωνιστές, φαίνεται ότι αποτελούσε ένα ακόμα σημείο τριβής του Κυβερνήτη με τους Έλληνες προύχοντες και τους ξένους δανειστές, αφού η εθνικές γαίες αποτελούσαν το μοναδικό περιουσιακό στοιχείο του ελληνικού κράτους και άρα εγγύηση για αποπληρωμή των επαχθών δανείων που είχαν χορηγηθεί στην Ελλάδα. Η Μάνη, απόλυτα ελεγχόμενη από τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη είχε στασιάσει κατά του Καποδίστρια και ετοίμαζε ένοπλα τμήματα. Ο Καποδίστριας συνέλαβε τον Πετρόμπεη, αλλά η κατάσταση επιδεινώθηκε από την εξέγερση της Ύδρας. Υπό την ηγεσία της οικογένειας Κουντουριώτη και την πολιτική καθοδήγηση του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, οι Υδραίοι επαναστάτησαν, ζητώντας από τον Καποδίστρια να τους επιστρέψει τα χρήματα που είχαν ξοδέψει στον Αγώνα του 1821, κατέλαβαν τον ναύσταθμο του Πόρου, και με πρωτεργάτη τον Ανδρέα Μιαούλη, πυρπόλησαν πλοία του στόλου, ανάμεσά τους και τη την φρεγάτα «Ελλάς». Είναι απόλυτα τεκμηριωμένη η ενθάρρυνση, για να το θέσουμε επιεικώς, των στασιαστών από τις Μεγάλες Δυνάμεις, Βρετανία και Γαλλία. Ο μεν Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης υποστηριζόταν ανοικτά από τον Γάλλο πρέσβη, η δε οικογένεια Κουντουριώτη και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ήταν οι απόλυτοι εκφραστές των βρετανικών συμφερόντων στην Ελλάδα.

Ο ίδιος ο Καποδίστριας είχε γνώση για τους σχεδιασμούς των συγκεκριμένων ξένων δυνάμεων εναντίον του. Στις 31 Ιουλίου 1831, σε επιστολή του προς τον Γάλλο ναύαρχο Λαλαντέ έγραφε : «Εγώ δε, και τις δολοπλοκίες όλων σας τις εγνώριζα, αλλά έκρινα ότι δεν έπρεπε με κανένα τρόπο να κόψω το νήμα της συνεργασίας μαζί σας, γιατί έδινα προτεραιότητα στην ανόρθωση και στην ανασυγκρότηση της Ελλάδος. Αν έκοβα τις σχέσεις με τις λεγόμενες προστάτιδες Δυνάμεις, τούτο θα ήταν εις βάρος της Ελλάδος και δεν ήθελα με κανένα τρόπο να προσθέσω βάρος και στη συνείδησή μου. Και άφησα τα πράγματα να λαλήσουν μόνα τους…». Δύο μήνες αργότερα έστειλε στον Έλληνα πρέσβη στο Παρίσι Αλέξανδρο Σούτσο επιστολή με την οποία του ζητούσε να προβεί σε σχετικά διαβήματα στη γαλλική κυβέρνηση, για την ανάμιξη των Γάλλων στις αντικυβερνητικές ενέργειες της Ύδρας και της Μάνης και για την ανοιχτή σύμπραξη και τη βοήθειά τους προς τους αντικυβερνητικούς, που ήταν μέλη του Αγγλικού και του Γαλλικού κόμματος.

Η δολοφονία του Καποδίστρια τελικά οργανώθηκε από τον Γάλλο πρέσβη Ρουάν και τον Βρετανό ομόλογό του Ντόκινς, που εκτελούσαν οδηγίες των κυβερνήσεών τους. Άλλωστε είχαν επιχειρήσει και προηγουμένως να σκοτώσουν τον Καποδίστρια, μέσω Μαυροκορδάτου! Ο Μαυροκορδάτος είχε τότε πληρώσει με 25.000 γρόσια τον καμαριέρη του Καποδίστρια, Νικολέτο, για να τον δηλητηριάσει. Αυτός όμως αν και αρχικά δέχτηκε, άλλαξε γνώμη και μάλιστα ενημέρωσε τον Καποδίστρια. Όταν η απόπειρα αυτή απέτυχε έσπασαν οι στάσεις σε Μάνη – με τη συνδρομή γαλλικών στρατευμάτων – και στην Ύδρα.

Ο αδερφός του Πετρόμπεη, Κωνσταντίνος, και ο ανιψιός του, Γεώργιος, μπήκαν κάτω από αστυνομική παρακολούθηση. Ο πολιτάρχης, όπως λεγόταν τότε ο αρχηγός της αστυνομίας, αντί να αλλάζει κάθε βδομάδα τους δύο χωροφύλακες συνοδούς των Μαυρομιχάληδων, όπως είχε εντολή, τους άφησε 40 μέρες. Έτσι έγιναν τελικά συνεργοί. Λίγες μέρες πριν από τη δολοφονία του Καποδίστρια, οι Μαυρομιχάληδες, μαζί με τους συνοδούς τους χωροφύλακες, αγόρασαν νέα όπλα από το οπλοπωλείο του Παξιμάδη, στο Ναυπλίου.

Την Παρασκευή, 25 Σεπτεμβρίου, μια ηλικιωμένη γυναίκα κατήγγειλε στην αστυνομία ότι άκουσε τους Κωνσταντίνο και Γεώργιο Μαυρομιχάλη να κουβεντιάζουν με τους δυο χωροφύλακες φρουρούς τους ότι έπρεπε να σκοτώσουν τον Καποδίστρια το Σάββατο, 26 Σεπτεμβρίου, μπροστά στην εκκλησία. Η αναφορά έφτασε στον αρχηγό της αστυνομίας, ο οποίος δεν αντέδρασε. Το Σάββατο όμως ο Καποδίστριας ήταν άρρωστος και δε βγήκε από το σπίτι. Έτσι η επιχείρηση αναβλήθηκε για την επομένη. Το επόμενο πρωί της 27ης Σεπτεμβρίου 1831, ο Ιωάννης Καποδίστριας βγήκε από το σπίτι του, στο Ναύπλιο, για να πάει στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνος. Στα σκαλιά, τον πρόλαβαν οι Μαυρομιχάληδες και οι δύο χωροφύλακες. Τον πυροβόλησαν και οι τέσσερις. Ο Δημήτριος Κοκκινάκης στο βιβλίο του «Ποιοι σκότωσαν τον Καποδίστρια» θεωρεί ότι οι Μαυρομιχάληδες ήταν σαφώς παρόντες στη δολοφονία, συνέργησαν σε αυτή, αλλά δεν ήταν οι πραγματικοί δολοφόνοι.

Ο σχεδιασμός της δολοφονίας ανήκε μάλλον στον Γάλλο στρατηγό Ζεράντ, διοικητή τότε του τακτικού στρατού, με ανάμιξη και Ελλήνων αξιωματικών, όπως του λοχαγού Φώτιου Αγγελίδη. Δύο μήνες πριν από τη δολοφονία, οι αξιωματικοί του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος στην Πελοπόννησο στις μεταξύ τους συζητήσεις επιβεβαίωναν ότι πλησίαζε η ημέρα που θα «ξεφορτώνονταν» τον Καποδίστρια. Επίσης ενδεικτικές είναι και οι τελευταίες λέξεις του Κωνσταντίνου Μαυρομιχάλη, όπως τις μεταφέρει ο στρατηγός Κασομούλης στα απομνημονεύματά του. «Δεν φταίω εγώ στρατιώται, άλλοι με έβαλαν», κραύγασε ο Μαυρομιχάλης πριν πέσει νεκρός.

Η στάση δε του Γάλλου Πρέσβη Ρουάν , ο οποίος μετά τη δολοφονία έδωσε άσυλο στον Γεώργιο Μαυρομιχάλη και αρνήθηκε να τον παραδώσει στον φρούραρχο του Ναυπλίου, Πορτογάλο συνταγματάρχη Αλμέιδα, αποτελεί σαφή απόδειξη.

Η Γαλλία πάντως μέσω του πρέσβη και του στρατιωτική τους ακολούθου δεν έπαψε να υπερασπίζεται τους κατηγορούμενους. Ο στρατιωτικός ακόλουθος της Γαλλίας έφτασε στο σημείο να απειλήσει τους Έλληνες στρατοδίκες που δίκαζαν τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη και τους δύο αστυφύλακες συνεργούς του να μην τολμήσουν να τους καταδικάσουν.

Ο δε Βρετανός πρέσβης απείλησε με διακοπή διπλωματικών σχέσεων με την Ελλάδα αν η δεν σταματούσαν οι κινητοποιήσεις του λαού του Ναυπλίου, που θεωρούσε την Βρετανία συνυπεύθυνη για τον θάνατο του Κυβερνήτη. Αποκαλυπτική είναι και η μαρτυρία του Ρώσου πρέσβη Ριμποπιέρ, ο οποίος στην έκθεσή του για τη δολοφονία έγραψε : « …ουδεμία αμφιβολία διατηρώ ότι η δολοφονική χειρ εξοπλίσθη παρά της Αγγλίας …». Άλλη απόδειξη; Ακόμη και σήμερα τα βρετανικά αρχεία, τα σχετικά με τη δολοφονία του Καποδίστρια παραμένουν κλειστά !

Πηγή: olympia.gr