Τοῦ Παπακυριάκου Κυριάκου τ. Γυμνασιάρχου - Λυκειάρχου
1 Τό ζῆν χάριν τῶν ἄλλων
Ὁμολογεῖται ὑπό πολλῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων φιλοσόφων ὅτι τό νά ζῆ κανείς χάριν τῶν ἄλλων καί νά βοηθῆ τόν πλησίον του κατά δύναμιν εἶναι ὁ καλύτερος καί ὁ πλέον εὐχάριστος σκοπός τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου. Τοῦτο ἐπιβεβαιώνεται ὑπό τοῦ Εὐριπίδου εἰς τούς Ἠρακλείδας ( 2-5) διά τοῦ Ἰολάου λέγοντος .
«Ὁ μέν δίκαιος τοῖς πέλας πέφυκ’ ἀνήρ,
Ὁ δέ εἰς τό κέρδος λήμ’ ἔχων ἀνειμένον
Πόλει τ’ ἄχρηστος καί συναλλάσσειν βαρύς,
Αὐτῷ ὁ ἄριστος.»
Λέγεται καί ὑπό τοῦ Μενάνδρου (στ. 781)
«Τοῦτο ἐστί τό ζῆν , οὔχ ἐαυτῷ ζῆν μόνον»
Ἄρα σκοπός τῆς ζωῆς δέν εἶναι νά ζῶμεν μόνον διά τόν ἑαυτόν μᾶς ἄλλά καί διά τούς ἄλλους προσφέροντες κατά δύναμιν τάς ὑπηρεσίας μας.. Ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι αὐτάρκης , ἀλλά χρήζει τῆς συμπαραστάσεως καί τῆς συμβιώσεως τῶν ἄλλων .
Τό νά ζῆ τις χάριν τῶν ἄλλων σημαίνει ὅτι θά προσφέρῃ εὐχααρίστως τάς ὑπηρεσίας του καί τά ἀγαθά του χάριν τῶν ἄλλων. Θά τόν διακρίνη ἡ φιλανθρωπία καί ἡ ἀγάπη πρός τούς ἄλλους . Διά τοῦτο ὁ Ἰσοκράτης λέγει εἰς τόν πανηγυρικόν λόγον (παράγρ.29) « Ἡ πόλις ἠμῶν οὐ μόνο θεοφιλῶς , ἀλλά καί φιλανθρώπως ἔσχεν, ὥστε κυρία γενομένη τοσούτων ἀγαθῶν οὐκ ἐφθόνησε τοῖς ἄλλοις, ἀλλ’ ὧν ἔλαβε ἀπασιν μετέδωκεν» .
Ὁ Ἀριστοτέλης εἰς τά Ἠθικά Νικομάχεια (1097D8) λέγει: Τό τέλειον ἀγαθόν αὔταρκες εἶναι δοκεῖ. Tό δέ αὔταρκες λέγομεν οὐκ αὐτῷ μόνῳ τῷ ζώντι βίον μονότην, ἀλλά καί γονεῦσιν καί τέκνοις καί γυναιξί καί ὅλοις τοί φίλοις καί πολίταις». Τό ὡς ἄνω χωρίον εἶναι ἄξιον ἰδιαιτέρας προσοχῆς, διότι θέτει ὡς σκοπόν τῆς ζωῆς τό ζῆν χάριν τῶν ἄλλων . Ἡ τελειοποίησις του ἀνθρώπου προϋποθέτει ὑπάρχουσαν σχέσιν πρός τούς ἄλλους ἀνθρώπους. Χρειάζεται ἐπικοινωνία μετά τῶν ἄλλων , διότι ὡς λέγει ὁ Πλάτων εἰς τόν Γοργίαν (507 Ἐ) « Ὀτῳ δέ μή .ἔνι κοινωνίας , φιλία οὐκ ἄν εἴη» Ἐπικαλεῖται μάλιστα εἰς τήν συνέχειαν ἀρχαίους σοφούς οἱ ὁποῖοι ἔλεγαν: « Καί οὐρανόν καί γῆν καί θεούς καί ἀνθρώπους τήν κοινωνίαν συνέχειν καί φιλίαν».
2)Ἀθρωπίνως φέρεσθαι πρός τούς συνανθρώπους
Ἡ στάσις αὐτή ἐβασίζετο εἰς τήν ἀρχήν τῆς φιλανθρωπίας καί τῆς πραότητος πρός τούς ἄλλους . Ἡ ἀξία τοῦ ἀνθρώπου ἐξετιμᾶτο ὑπό τινων φιλοσόφων ἀπό τήν ἀναπτύξιν τῶν ἀρετῶν του. Ὁ Ἰσοκράτης ἐν τῶν Φιλιππικῷ (116) λέγει: ὅτι αἵ ἰδιότητες αὗται δύνανται νά εὐδοκιμήσουν μόνον εἰς τόν ἄνθρωπον . Ὅσον περισσότερον ἀνθρωπίνως ἐφέρετό τις πρός τόν πλησίον, τόσον κοινωνικότερος ἐθεωρεῖτο .
Αὐτό εἶναι τό ἀνθρώπινον καθῆκον, νά ζῆ καί νά συμπεριφέρεταί τις πρός ὅλους ἀνθρωπίνως. Ἀνθρωπίνως πρέπει νά συμπεριφέρεται κανείς πρός ὅλους ἀδιακρίτως φίλους καί ἐχθρούς , γνωστούς καί ἀγνώστους , συγγενεῖς καί ξένους . Λέγεται ὅτι κάποτε ἐζήτησε κάποιος μοχθηρός βοήθειαν ἀπό τόν Ἀριστοτέλην , τήν ὁποίαν εὐχαρίστως προσέφερεν. Ὅταν ἠρωτήθη ὑπό τινος διατί ἐβοήθησε τοιοῦτον μοχθηρόν ἄνθρωπον; ἀπήντησε: « Οὐ τῷ ἀνθρώπω, ἐφη δέδωκα , ἀλλά τῷ ἀνθρωπίνῳ» δηλαδή τό κοινόν αἴσθημα ἐπιβάλλει νά φερώμεθα ἀνθρωπίνως εἰς ὅλους.
Οἱ Ἀθηναῖοι κατ’ ἐξοχήν ἐκαλλιέργησαν τάς ἀρετάς τοῦ φέρεσθαι ἀνθρωπίνως εἰς ὅλους . Ἐξετίμων δεόντως τόν ἐφαρμόζοντα ταύτας, ἀλλά καί γενικῶς ὅλοι ἐπεδίωκον νά ἐφαρμόσουν ταύτας ἐμπράκτως.
Ὁ διδάξας πρῶτος τά ἁπλούστατα αὐτά καθήκοντα, ὅτι ὁ κάθε ἄνθρωπος ὀφείλει νά τά ἐκπληροῖ πρός πάντα ἄλλον ἄνθρωπον, εἶναι ὁ ἀρχηγός ἀρχαίου τινος ἱερατικοῦ γένους ἐν Ἀττικῇ , ὁ Βουζύγης. Αὐτός μάλισστα ἀπήλησε διά κατάρας αὐτούς οἱ ὁποῖοι θά παραμελοῦσαν τά στοιχειώδη αὐτά ἀνθρώπινα καθήκοντα , ἐξ οὗ καί αἱ ἐπικρατήσασαι εἰς τά ἑλληνικά γράμματα «Βουζύγου ἀραί».
Εἰς τήν ἀρχήν τῆς κοινονικότητος συμπεριελαμβάνοντο τό θάπτειν τούς νεκρούς , το δίδειν πῦρ καί ὕδωρ εἰς τόν αἰτοῦντα , τό δεικνύειν τήν ὁδόν, τό συμβουλεύειν τό ὀρθόν καί ἄλλα.
Τό συμβουλεύειν τό ὀρθόν ἀποτελεῖ μιάν τῶν σπουδαιοτάτων ἐκδηλώσεων τοῦ κοινωνικοῦ τρόπου διά τῆς παρομοιώδους φράσεως «τῆς ἱερᾶς συμβολῆς» ( Πλάτων θεόγ 122. Ξενοφῶντος Ἀνάβασις 5, 6, 4) Ἀπηλλάσσετο τῆς τοιαύτης κοινωνικῆς ὑποχρεώσεως ὁ ἀρχαῖος Ἕλλην ἐάν ἐπρόκειτο νά βοηθήσῃ ἀκάθαρτον ἄνθρωπον, δηλαδή περιπεσόντα κατά τήν κοινήν γνώμην εἰς βαρύ παράπτωμα π. χ συκοφαντίας, προδοσίας , λιποταξίας ,παραβάσεως τοῦ ἀσύλου τοῦ ἱεροῦ ναοῦ καί ἄλλα. ( Πλούταρχος 538 ἅ΄.Πολυβιός 30,23,3).
Καί ἐπ’ αὐτῆς ἀκόμη τῆς περιπτώσεως ὁ ἄνθρωπος ἔπρεπε νά κρίνῃ ἐπιεικῶς τούς συνανθρώπους του, λέγει ὁ Ἰσοκράτης εἰς τόν Ἀρειοπαγιτικόν ( 83.)
3)Ἐπιεικῶς καί εὐσπλάχνως φέρεσθαι πρός τούς συνανθρώπους μας
Τό πανελλήνιον αἴσθημα ἀπῃτει ὅπως ἕκαστος τρέφῃ συμπάθειαν πρός τόν πλησίον του, ἔστω καί ἄν οὗτος εἶχε ἀδυναμίας καί ἐλαττώματα . Ἔπρεπε νά φανῇ ἐπιεικής εἰς τόν συνάνθρωπόν του ἕνεκα τῶν ἰδίων αὐτοῦ ἐλαττωμάτων. Ἔχε εἰρήνην ἔλεγαν πρός τούς συνανθρώπους σου , πόλεμον δέ πρός τήν κακίαν.
Οὕτω ἠ λέξις ἐπιεικής κατήντησε εἰς τήν ἀρχαίαν ἑλληνικήν γλώσσαν νά σημαίνῃ τήν μετά συγνώμης καί φιλανθρωπίας κρίσιν , ἐν ἀντιθέσει πρός τήν αὐστηράν δικαιοσύνην (Λεοπόλδου Σμίθ. Ἠθική τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, τόμος Α σ. 394 καί τόμος Β΄σ. 384).
Τό νά ἀγανακτῇ τις κατά τοῦ διαπράττοντος βαρύ ἀδίκημα ἦτο φυσικόν , ἀλλά δέν ἔπρεπε ἕνεκα τῆς ἀγανακτήσεως νά ἐπισωρεύσῃ μεγαλύτερον κακόν . Ἡ εὐσπλαχνία ἔπρεπε νά ὑπερισχύσῃ εἰς τόν ἄνθρωπον , ἴνα μή αὐξήσῃ τά δεινοπαθήματα τῶν ἄλλων ( Θαλή Στοβ 3, 79).
Ὁ κοινωνικῶς ἀνώτερος ἄνθρωπος δέν πρέπει νά καταλαμβάνεται εὔκολα ἀπό τήν ὀργήν. Ἐθεωρεῖτο ἀπρεπές νά εἰσάγεται πᾶσα διαφορά μεταξύ τῶν πολιτῶν ἀμέσως εἰς τά δικαστήρια.
Ἡ φιλοδικία ἐθεωρεῖτο ὡς κηλίς τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου . Ὁ Ἰσοκράτης (15-27) λέγει περί αὐτοῦ, «Ἀδικούμενος δέ μή μετά δικαστηρίου ποιεῖσθαι τάς τιμωρίας, ἀλλ’ ἐν τοῖς φίλοις τοῖς ἐκείνων διαλύεσθαι περί τῶν ἀμφισβητουμένων». Κατά τόν Εὐριπίδη ἔπρεπε εἰ δυνατόν νά ἀπαλλαγῇ ὁ ἄνθρωπος ἀπό τό πάθος τῆς ἐκδικήσεως .
Ἀναφέρεται εἰς τά Ἠθικά τοῦ Πλουτάρχου (10D ) περί τοῦ Πλάτωνος « Ὅτι ὁ Πλάτων δούλῳ λίχνῳ καί βδελυρῷ θυμωθείς τόν τῆς ἀδελφῆς υἱόν Σπεύσιον καλέσας, ἄφησε ἀπελθῶν, κράτησον ἐγώ γάρ πάνυ θυμοῦμαι» Ἐξ ἄλλου εἶναι γνωστή ἡ ἀρχή τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων ὅτι πᾶς ἄνθρωπος ὑπόκειται εἰς τήν ἁμαρτίαν καί διά τοῦτο ὀφείλει νά εἶναι ἐπειεικής πρός τούς ἀμαρτάνοντας Ἐθεωρεῖτο μεγαλοψυχία τό φέρειν πραέως τήν πλημμέλειαν. Τό νά φέρῃ μετά τινος ἀπαθείας ἀδίκημά τι , οὐχί πολύ βαρύ, ἐθεωρεῖτο ὑπό τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων ὡς ἴδιον του εὐγενοῦς καί ἐλευθέρου φρονήματος καί ὀρθῆς παιδείας ἀνθρώπου. Περί αὐτοῦ μᾶς συνιστᾶ ὁ Θαλῆς λέγων : «Ἀνέχου ὑπό τοῦ πλησίον μικρά ἐλαττούμενος» ( Στοβ. 3,79)
Ὁ δέ Πιττακός ἔλεγε ἀπό διαφορετικήν μορφήν , «Συγγνώμη τιμωρίας ἀμείνων . Τό μέν γάρ ἡμέρου φύσεώς ἐστι τό δέ θηριώδους». Καλλιεργημένος ψυχικῶς ἄνθρωπος ἐθεωρεῖτο ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος ἠδύνατο νά ἀνέχεται τούς ἀπαιδεύτους .
Περί αὐτοῦ ὁ Πυθαγόρας λέγει: «Μεγάλην παιδείαν νόμιζε, δι’ ἧς δυνήσῃ φέρειν ἀπαιδεύτοις» (Στόβ 19, 80) Πρέπει νά εἶναι ὁ ἄνθρωπος διαλλακτικός πρός τούς ἀδικήσαντας αὐτόν. Εἰς τήν Ἐνάτην ραψῳδίαν τῆς Ἰλιάδος ἀναφέρεται ἡ φιλονικία τοῦ Ἀχιλλέως μέ τόν Ἀγαμέμνονα διά τό θέμα τῆς Βρησηίδος. Κατά τήν φιλονικίαν ὁ Ἀγαμένων παρέμεινε ἀδιάλλακτος μέχρι τοῦ σημείου πού δέν ἐλάμβανε μέρος εἰς τόν πόλεμον. Ἐδικαιολογεῖτο. ἡ στάσις τοῦ Ἀχιλλέως ἀπό τόν Ὅμηρον μέχρι τότε πού ὁ Ἀγαμέμνων ἐπεδίωξε τήν συμφιλίωσίν τους καί ἐπρότεινεν τήν ἀποκατάστασιν τῆς ἀδικίας. Ἀπό τότε καί ἑξῆς ἐθεωρεῖτο ἀδικαιολόγητος καί ἀσυγχώρητος ὁ Ἀχιλλεύς διά τήν συνεχιζομένην στάσιν του .
Εἰς τάς κοινωνικάς σχέσεις τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων δέν ἐπιτρέπετο νά καταπραῢνῃ τις τόν πλησίον του ἐν ὥρα σφοδροτάτου ἐρεθισμοῦ, ἄλλ΄ἔπρεπε νά περιμένῃ τήν κατάλληλον πρός τοῦτο στιγμήν . Επί τῶν ἰδαιτέρων σχέσεων τοῦ πολιτικοῦ ἀνδρός πρός τόν Δῆμον, ὁ Προμηθεύς παρά τῷ Αἰσχύλῳ (Προμηθέως 379) καί ὁ Ὀρέστης εἰς τόν Εὐριπίδην ( Ὀρέστης 698-701) περίμεναν την κατάλληλον στιγμήν
4)Νά εὐεργετῶμεν τούς συνανθρώπους μας ἀνιδιοτελῶς.
Εἰς τον « περί τοῦ Στεφάνου» λόγον (268-269) ὁ Δημοσθένης λέγει, ὅτι ὀφείλει ὁ ἄνθρωπος νά εὐεργετῇ πάντοτε τούς ἄλλους , χωρίς νά κοινολογῇ τάς πράξεις αὐτοῦ. Πρέπει νά λησμονῇ τό καλόν το ὁποῖον ἔπραξε « Ἐγώ νομίζω τόν εὖ παθόντα δεῖ μεμνῆσθαι πάντα τόν χρόνον , τόν δέ ποιήσαντα εὐθύς ἐπιλελῆσθαι ».
Ὁ Πλούταρχος εἰς τά Ἠθικά (81α) λέγει: «Δόντα τόν φίλον καί γνώριμον εὐεργετήσαντα μή φρᾶσαι πρός ἑτέρους» Εἶναι ἐπιβεβλημένον καθῆκον εἰς ἠμᾶς νά βοηθῶμε τούς ἔχοντας ἀνάγκην βοηθείας, ὅπως εἶναι καί δικαίωμα ἠμῶν νά μᾶς βοηθοῦν οἱ ἄλλοι ὅταν ἔχωμεν ἠμεῖς ἀνάγκην βοηθείας . Οἴκοθεν εἶναι φανερόν ὅτι δυνάμεθα νά ζητήσωμεν τήν βοήθειαν τῶν ἄλλων, ὡς ἔπραξε ὁ Ἀνδρόνικος εἰς τό βουλευτήριον, ὅταν κατελήφθη ὑπό αἰφνιδίου κινδύνου . Οὗτος ἐπήδησε ἀμέσως εἰς τόν ἱερόν βωμόν καί ἐζήτησεν τήν βοήθειαν ὅλων τῶν παρευρισκομένων (Ἀνδρον.2,15) Ὁ Δημοκριτος ἔλεγε: «Ξείνοις μεταδίδου καί τοῖς δεομένοις ἐκ τῶν ἐόντων , ὁ γάρ μή διδούς δεομένῳ , οὐδέ αὐτός λήψεται δεόμενος» .
Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ὁ κάθε ἄνθρωπος κατά δύναμιν πρέπει νά ἀναζητῇ τούς ἔχοντας ἀνάγκην βοηθείας καί νά μήν περιμένῃ νά ἔλθουν ἐκεῖνοι εἰς αὐτόν. Ἐάν ἀποφύγωμεν νά βοηθήσωμεν ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἀδικηθῇ ἀπό τήν φύσιν ἤ ἀπό τήν τύχην τότε ποίους πρέπει ἄλλους νά βοηθήσωμεν εὐκολώτερον ἐρωτᾶ εἰς τήν κωμῳδίαν τοῦ Μενάνδρου εὐγενής νεανίας « Εἰ τούς ἀδικηθέντας πάτερ φευξούμεθα , τίσι ἄν βοηθήσοιμεν ἄλλοις ραδίως;».
Ἀναφέρεται ὡς παράδειγμα βοηθείας πρός τούς ἄλλους ὁ σοφός Βίας ὁ Πριηνεύς, ὅστις « Μεσσηνίας γένους ἐπισήμους παρθένους λυτρωσάμενος παρά ληστῶν ἦγεν ὡς ἰδίας θυγατέρας ἐντίμως , μετά δέ τινας χρόνους παραγενομένων τῶν συγγενῶν κατά ζήτησιν , ἀπέδωκεν αὐτάς οὔτε τροφεῖα πραξάμενος οὔτε λύτρα, τουναντίον δέ τῶν ἰδίων πολλά δωρησάμενος.» (Διοδώρου 9, 131). Πολλοί Ἕλληνες διεκρίνοντο διά τήν πρός τό βοηθεῖν τοῖς ἀτυχοῦσιν προθυμίαν, ἡ ὁποία δέν προήρχετο ἁπλῶς μόνον ἀπό καθῆκον, ἀλλά ἀπό ἰσχυράν ἀνάπτυξιν τοῦ συμπαθητικοῦ συναισθήματος.
Ὁ Ὀρέστης λέγει εἰς τήν « Ἠλέκτραν» τοῦ Εὐριπίδου (294) « Ἔνεστι οἶκτος ἀμαθίη μέν οὐδαμοῦ σοφοῖς δ΄ἀνδρῶν» Ἡ βοήθειά τους πρός τοῦ ἔχοντας ἀνάγκη προήρχετο ἐξ ἁγνῆς προθέσεως , ἐκ φύσεως ὡς λέγει ὁ Φωκίων « οὔτε, ἐξ ἱεροῦ βωμοῦ, οὔτε ἐκ τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως ἀφαιρετέον το ἔλεος (Στόβ. 1, 31) . Ἦτο ἀπόρροια τῆς μορφώσεως τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων τό βοηθεῖν
Ὁ εὐεργετῶν δέν ἔπρεπε νά ἀποβλέπῃ ποτέ εἰς ἀμοιβήν, ἄλλα μόνον εἰς τό νά πράττῃ τό καλόν πρός τόν πλησίον του . Ἐθεωρεῖτο ἀσυγχώρητον ἁμάρτημα νά ἀπαιτῇ τίς νά τόν εὐχαριστήσουν ὁπωσδήποτε διά τήν καλήν του πρᾶξιν . Ὁ εὐεργετούμενος εἶχε καθῆκον νά εὐχαριστήσῃ τόν εὐεργέτην προσφέρων λατρείαν εἰς τάς Χάριτας. Ὁ κωμικός Μένανδρος (679) ἔλεγε: «Ἐάν τροφήν δούς καί τόν λαβόντ’ ὀνειδίσῃς ἀψινθίῳ κατέπεσας ἀττικόν μέλι» Ἐάν δώσῃς τροφήν σέ κάποιον καί σχολιάσῃς τήν προσφορά σου εἶναι σάν νά ἔρριξες σέ ἀττικό μέλι ἄψινθον, ὁ ὁποῖος τό πίκρανε πολύ Ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά θεραπεύη τάς πληγάς τοῦ πλησίον καί ὄχι νά ἀναξαίνη αὐτάς.
5) Νά ἔχωμεν ἐμπιστοσύνην πρός τούς συνανθρώπους μας
Δέν πρέπει ἐπίσης ὁ ἄνθρωπος νά τρέφῃ δισπιστίαν πρός τούς ἄλλους ἄνευ ἀνάγκης τινός . Ὅλοι ἐπαινοῦν ὡς ἀξιαίπαινον ἰδιότητα τήν ἐμπιστοσύνη πρός τούς ἄλλους . Ὁ ἐπιφυλασσόμενος εἰς πάσας τάς σχέσεις τῆς ζωῆς του χαρακτηρίζεται ἀπό τόν Θεοφρστον βδεληκτός εἰς τό χαρακτῆρα (Θοoφράστου Χαρακτῆρες 18).
Ὁ δέ Φιλοκτήτης, εἰς τό ὁμώνυμον ἔργον τοῦ Σοφοκλέους (811-813) ἀπῄτησε ἀπό τόν Νεοπτόλεμον ἀμοιβαίαν ἐμπιστοσύνην «χειρός πίστιν». Τήν ἀπῄτησε οὐχί μεθ’ ὅρκου , ὅστις ἐθεωρεῖτο προσβολή καί ὕβρις , ἀλλά διά τῆς ἀμοιβαίας συσφύξεως τῶν χειρῶν.
Ὁ ἄπιστος ἦτο ἀπεχθής εἰς τούς ἀρχαίους Ἕλληνας Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες μετά πολλῆς προσοχῆς παρετήρουν κατά τάς συναναστροφάς των ὁποία αἰσθήματα διήγειρον εἰς τούς ἄλλους . Προσεπάθουν πάντοτε νά εἶναι εὐχάριστοι καί ἀπέφευγον παντοιοτρόπως νά γίνωνται δυσάρεστοι . « Εὐάρεστοι γίγνεσθε τοῖς ἀνθρώποις» ἔλεγον Τοῦτο φαίνεται ἐκ πολλῶν σημείων τῆς Ὀδύσσειας ἔνθα ἀποδίδουν μεγάλην ἀξίαν εἰς τούς τρόπους Εἰς τήν Θ΄ραψῳδίαν περιγράφεται ἡ φιλοξενία τοῦ Ὀδυσσέως ὑπό τῶν Φαιάκων.
Ὁ Πίνδαρος περιγράφει εἰς τήν Δ΄ ῴδήν τῶν Πυθιονικῶν (127-131) περί τοῦ Ἰάσονος ὅτι ὅταν ἐπανέκαμψεν εἰς τήν Ἰολκόν συμπεριεφέρθη τόσον εὐγενῶς εἰς τούς συγγενεῖς του, φιλοξενήσας αὐτούς εὐφροσύνως ἐπί πενθήμερον , ὥστε χαρακτηρίζεται ἡ εὐγένεια ὡς ἀπαραίτητος ἀρετή ἑνός πραγματικοῦ ἥρωος .Δέν ἐθεωρεῖτο τις πραγματικός ἥρως ὅποιος ἐστερεῖτο εὐγενείας πρός τούς ἄλλους .
Εἰς τήν Γ΄ῴδήν τῶν Πυθιονικῶν ὁ Πίνδαρος ἀναφέρει τήν τέχνην τῆς συναναστροφῆς, τήν ὁποίαν ἐφήρμοσε πρός τόν ἀσθενοῦντα βασιλέα τῶν Συρακουσῶν Ἱέρονα. Δέν ἐγένετο φορτικός διά λογικῶν μόνον ἐπιχειρημάτων , ἀλλά ῴδηγήθη ὑπό τῆς συμπαθείας πρός τόν ἀσθενῆ βασιλέα . Διά τῆς ἀναπτύξεως δέ τῶν ἰδίων αὐτοῦ πόθων, ἐξεπήγασαν οἱ παρηγορητικοί αὐτοῦ λόγοι.
Γνώρισμα τοῦ εὐγενοῦς ἀνθρώπου, λέγει ὁ Εὐριπίδης εἰς τό 417 ἀπόσπασμα τῆς Ἰνοῦς, εἶναι :
Σιγᾶν θ’ ὅπου χρῆ καί λέγειν ἴν’ ἀσφαλές,
Ὁρᾶν ἅ δεῖ μέ κοὔχ ὁρᾶν ἅ μή χρέων .
Κατά τούς ἀρχαίους ὁ κοινωνικός ἄνθρωπος πρέπει νά εἶναι εὐπροσήγορος , χαρούμενος καί οὐχί σκυθρωπός καί μισάνθρωπος . Ὁ Σωκράτης εἶχε ἐξαίρετον κοινωνικήν δεξιότητα νά ἐπιδρᾶ εὐμενῶς ἐπί τῶν ἄλλων διά τοῦ εὐχαρίστου τρόπου τῆς συζητήσεως. Ἔλεγε ὅτι τό ἀγαθόν πρέπει νά γίνεται μετά χάριτος. Ἀποδεικνύεται ἐκ τῶν πραγμάτων ὅτι ὅσοι ἔχουν κοινωνικήν ἐπιδεξιότητα αὐτοί ἐπιτυγχάνουν περισσότερον παντός ἄλλου εἰς τήν ζωήν .
6)Κοινωνικαί σχέσεις τῶν ἀνθρώπων κατά τόν Ἀριστοτέλην
‘O Ἀριστοτέλης μετά μεγίστης προσοχῆς ἀναπτύσει τάς κοινωνικάς σχέσεις . Ἀφιέρωσε ὁλόκληρόν το δωδέκατον μέρος τοῦ τετάρτου βιβλίου τῶν Ἠθικῶν Νικομαχείων εἰς τήν περιγραφήν τῶν κοινωνικῶν σχέσεων . Ἐν αὐτῷ ὁμιλεῖ περί φιλοφροσύνης καί λέγει ὅτι οἱ φιλόφρονες προσπαθοῦν μέ κάθε τρόπον νά εὐχαριστήσουν τούς ἄλλους κατά τάς συναναστροφάς των καί ποτέ νά μήν ἐνοχλήσουν τούς παρευρισκομένους . Ἡ συμπεριφορά τοῦ ἀνθρπώπου πρός τόν πλησίον του θά πρέπει νά εἶναι τοιαύτη ὡς νά συναναστρέφεται φίλον κινούμενος ὄχί ἀπό ἄλλα ἐλατήρια, ἀλλά ἀπό τήν ἀρχήν τῆς φιλοφροσύνης . Γενικῶς εἰς τήν συναναστροφήν του νά εἶναι καθώς πρέπει ἐκ φύσεως καί οὐχί ὑποκρινόμενος , «Ὅτι ἄνευ πάθους ἐστι καί τοῦ στέργειν οἶς ὁμιλεῖ. οὐ γάρ τῷ φιλεῖν ἤ ἐχθαίρειν ἀποδέχεται ὡς ἕκαστα ὡς δεῖ ἀλλά καί τοιοῦτος εἶναι».
Ἐκ φύσεως πρέπει νά εἶναι ὁ ἄνθρωπος κοινωνικός , φιλόφρων, λεπτός εἰς τούς τρόπους, προσπαθῶν πάντοτε νά εὐχαριστήσῃ καί νά γλυκάνῃ τούς ἄλλους μέ τήν χαράν καί ἐπ’οὐδενί λόγῳ νά τούς πικράνῃ . Νά θέτῃ ὡς σκοπόν τό καλόν καί τό συμφέρον ἐπιδιώκων νά μήν ἐνοχλῇ τόν πλησίον του, ἀλλά νά τόν γλυκαίνη. «Ἀναφέρων πρός τό καλόν καί τό συμφέρον στοχάσεται τό ἡ λυπεῖν ἤ συνηδύνειν» . Βεβαίως διαφορετικά θά ὁμιλήση εἰς τούς ἔχοντας ἀξιώματα παρά εἰς τούς τυχόντας καί τούς περισσότερον ἤ ὀλιγοτερον γνωστούς.
Σύμφωνα μέ τάς διαφοράς τοῦ ἀξιώματος καί τῆς γνωριμίας θά ἀπονέμῃ εἰς ἕκαστον τό πρέπον, προσπαθῶν πάντοτε νά εὐχαριστῆ καί οὐχί νά λυπῆ , χωρίς ὅμως μέ τοῦτο νά εἶναι φιλάρεσκος ἤ κόλαξ. Κατατατάσσει τόν κόλακα εἰς τούς κακούς καί τόν ἀπεχθάνεται Τόν κόλακα σκιαγραφεῖ διά μελανῶν χρωμάτων ὁ Θεόφραστος εἰς τούς «Χαρακτῆρας» του,.
Ὁ Ἀριστοτέλης ἀσχολεῖται εἰς τό 14ον κφάλαιον τοῦ 4ου βιβλίου τήν Ἠθικῶν Νικομαχείων καί περί τῆς ψυχαγωγίας τῶν ἀνθρώπων κατά τάς συναναστροφάς αὐτῶν. Καί ἐπί τῶν ἀστείων νά πρέπῃ ὁ κοινωνικός ἄνθρωπος νά ἀκολουθῆ τήν μέσην ὁδόν, τήν ἁρμονικήν συμπεριφοράν.
Ὅσοι εἶναι ὑπερβολικοί εἰς τά ἀστεῖα των, εἰς τό γελοῖον, χαρακτηρίζονται ὡς βωμολόχοι καί ἀνυπόφοροι, διότι αὐτοί ἐν τῇ προσπαθείᾳ των νά προκαλέσουν τόν γέλωτα δέν ὁμιλοῦν εὐσχήμως καί οὔτε σκέπτονται μήπως μέ τά ἀστεῖα στενοχωρήσουν τούς ἄλλους. Ἀντίθέτως χαρακτηρίζονται ὡς ἀγροῖκοι καί τραχεῖς ὑπό τοῦ Ἀριστοτέλους , ὅταν οἱ ἴδιοι δέν ἔχουν νά εἴπουν οὐδένα εὐπρεπές ἀστεῖον ἀλλά ἀγριοκοιτάζουν καί δυστροποῦν εἰς ὅσους λέγουν σωστά ἀστεία. Ἐπί τῶν ἀστείων χρειάζεται μεγάλη ἐπιεδεξιότης, ὥστε νά λέγῃς καί νά ἀκούῃς ἐκ τῶν ἀστείων ὅσα ἁρμόζουν εἰς ἕνα ἄνθρωπον καθώς πρέπει. Διαφορετικά θά πρέπῃ νά εἶναι τά ἀστεῖα ἑκάστης τάξεως ἀνθρώπων τῶν πεπαιδευμένων ἀπό τῶν ἀπαιδεύτων , κλπ. Δέν εἶναι ἀστεία τα αἰσχρόλογα, ἀλλά ἐκεῖνα τά λόγια μέ τά ὁποῖα δέν λέγει τις ἀπρεπῆ εἰς ἕνα ἀνώτερον πνευματικόν ἄνθρωπον, οὔτε στενοχωρεῖ τόν ἀκούοντα, ἀλλά τόν εὐχαριστεῖ . «Ἅλατι ἠρτημένα», ὅπως λέγῃ βραδύτερον ὁ Ἀπόστολος Παῦλος.
7)Κοινωνικαί σχέσεις τῶν ἀνθρώπων κατά τόν Θεόφραστον .
Ἕτερος ἐκ τῶν ἀρχαίων, ὁ ὁποῖος ἀσχολεῖται μέ τήν ἐξέτασιν τῆς λεπτότητος τῶν τρόπων τῶν κοινωνικῶν σχέσεων τῶν ἀνθρώπων, εἶναι ὁ Θεόφραστος , ὁ μαθητής τοῦ Ἀριστοτέλους. Εἰς τούς «Χαρακτῆρες» τοῦ Θεοφράστου περιγράφονται οἱ ἀγενεῖς τύποι π.χ 1) Ὁ ἄκαιρος, ὁ ὁποῖος ἐπεμβαίνει εἰς ἀκατάλληλον στιγμήν. 2) Ὁ περίεργος, ὁ ὁποῖος ἐρωτᾷ νά μάθῃ ἀπό τόν στρατηγόν μυστικά τοῦ στρατοῦ
3)Ὁ ἀηδής εἶναι, ὅστις διηγεῖται ἀηδιαστικᾶς εἰκόνας ἐν ὥρα φαγητοῦ, καί ὅποιος ἐγείρει οἰκοδεσπότην οἰκίας τινός πού μόλις ἐκοιμήθη διά νά τοῦ ὁμιλήση .
4) Ὁ δυσχερής, εἶναι ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος λόγῳ τῆς ἀφορήτου ἀκαθαρσίας καί δυσοσμίας του ἀποβαίνει ἀνυπόφορος εἰς τούς περί ἐαυτόν .
5) Ὁ βδελυρός εἶναι ἐκεῖνος , ὁ ὁποῖος χειροκροτεῖ εἰς τό θέατρον, ὅταν οἱ ἄλλοι σιγοῦν καί σφυρίζει ὅταν οἱ ἄλλοι εὐχαρίστως προσέχουν τό θέατρον .
6) Ὁ ἀὐθάδης εἶναι ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος ἀποκρούει βαναύσως κάθε φιλικήν καί ἀθώαν προσέγγισιν καί δέν συγχωρεῖ ἐπ’οὐδενί λόγῳ ἐκεῖνον, ὁ ὁποῖος παρά τήν θέλησίν του τό ἔσπροξε ἤ τό ἐλέρωσε . 7) Ὁ ὑπερήφανος εἶναι, ὁ ἐγωιστής, ὁ ὁποῖος γίνεται ἀντιπαθητικός εἰς ὅλους λόγῳ τῆς ἀλαζονίας του.
Ὁ Θεοφραστος εἰς τούς «Χαρακτῆρας « του μᾶς προβάλλει ἕνα κάτοπτρον ἐντός τοῦ ὁποίου, καλούμεθα νά διαπιστώσωμεν τά ἐλαττώματά μας καί νά διορθώσωμεν τάς κοινωνικάς μας σχέσεις.
8)Κονωνικαί σχέσεις τοῦ ἀνθρώπου κατά τόν Πλούταρχον
Μέ τάς κοινωνικάς σχέσεις καί τους τρόπους τῶν ἀνθρώπων ἠσχολήθη καί ὁ Πλούταρχος εἰς τά συγγράμματά του περί Ἀδολεσχίας, περί Πολυπραγμοσύνης , περί Δυσωπίας, περί τοῦ ἐαυτοῦ ἐπαινεῖν ἀνεπιφθόνως καί περί συμποσιακῶν προβλημάτων.
Εἶναι ἄξια προσοχῆς τά ὅσα γράφει ἐν αὐτοῖς περί τῆς καταλλήλου ἐκλογῆς τῶν ὑποθέσεων τοῦ διαλόγου, ὅπου παρέχεται καθαρά εἰκόνα τῆς μεγάλης ἠθικῆς ἀξίας, τήν ὁποίαν ἔδιδε ὁ ἀρχαῖος Ἕλλην εἰς τούς κοινωνικούς τρόπους . Εἰς τά συμποσιακά προβλήματα ἀναφέρει περί τῆς ἐθιμοτυπίας τοῦ οἰκοδεσπότου πρός τούς καλεσμένους αὐτοῦ ὡς πρός τόν ἀριθμόν αὐτῶν καί τόν καθορισμόν ἡ μή τῶν θέσεων. Πάντως τόσον ὁ Πλούταρχος (707α-710α) εἰς τό ὡς ἄνω σύγγραμμα, ὅσον καί ὁ Πλάτων εἰς τό Συμπόσιον (174α), συζητοῦν τό θέμα κατά πόσον εἶναι πρέπον νά προσέλθῃ κάποιος ἄκλητος εἰς δεῖπνον ἀκολουθῶν ἄλλον προσκεκλημένον εἰς αὐτό.
9)Κοινωνικαί σχέσεις νέων καί γερόντων.
Ὅσον ἀφορᾶ τάς κοινωνικάς σχέσεις τῶν μικροτέρων πρός τούς μεγαλυτέρους παρίσταται ὡς ἐπιβεβλημένον ἐθνικόν καθῆκον ὕφ΄ ὅλων των ἀρχαίων συγγραφέων νά σέβονται οἱ μικρότεροι μέ κάθε τρόπον τούς μεγαλυτέρους . Οὕτω ἡ Ἴρις εἰς τήν Ιλιάδα, γιά νά πείσῃ τόν Ποσιδῶνα νά ὑποταχθῇ εἰς τόν πρεσβύτερον ἀδελφόν του Δία, τοῦ ὑπενθυμίζει τό καθῆκον τοῦ σεβασμοῦ, πού ἔχομεν πρός τούς μεγαλυτέρους. Ὁ Ὅμηρος εἰς τήν Ἰλιάδα (ΚΓ΄787-791) διά τοῦ στόματος τοῦ Ἀντιλόχου ἀναφέρει ὅτι καί οἱ θεοί ἀκόμη τιμῶσι τούς παλαιούς ἀνθρώπους . Ἐκ τούτου ὁ Πρίαμος ἐτόλμησε νά ἐπισκεφθῇ τόν Ἀχιλλέα, διά νά ζητήση τό σῶμα τοῦ Ἕκτορος, διότι ἐγνώριζε ὅτι θά σεβασθῇ τό γῆρας αὐτοῦ ὁ ὀργισμένος Ἀχιλλεύς . Ἐθεωρεῖτο μεγάλη προσβολή καί ἀναίδεια νά ἀντιμιλήσῃ τις εἰς τούς μεγαλυτέρους εἰς τήν ἡλικίαν «Τό ἀντιπεῖν τοῖς πρεσβυτέροις ἤ λοιδορήσασθαι δεινότερον ἐνόμιζον ἤ περί τούς γονέας ἐξαμαρτείν» ,γράφει ὁ Ἰσοκράτης.
Ὁ Νέστωρ εὐρίσκει παρηγορίαν διά τήν ἀλήθειαν τῆς νεανικῆς του ρώμης εἰς τήν τιμήν τήν ὁποίαν ἀπελάμβανε ὡς γέρων ἀπό τούς Ἀχαιούς. (Ἰλιάς ΚΓ΄649). Τόσον πολύ ἐξετιμᾶτο ὁ σεβασμός τῶν νέων πρός τούς γέροντες, ὥστε οἱ Ἀθηναῖοι ἐθεωρήθησαν κάποτε ὅτι ἦσαν κατώτεροι τῶν Σπαρτιατῶν, διότι ἔδειξαν ἀδιαφορία εἰς γέροντα ἱστάμενον καί μή εὑρίσκοντα κάθισμα εἰς τά Παναθήναια «Παναθηναίων γάρ ὄντων οἱ Ἀττικοί γέροντα προεπιλάκιζον , προσκαλούμενοι μέν γάρ ὡς παραδεξάμενοι , εἰ δέ παρεγένοιτο, οὐ προσδεχόμενοι , ὡς δέ δεξιάν σχεδόν ἐγένετο κατά τούς Λακεδαιμονίων θεωρούς , ἅπαντές τῶν βάθρων ἀναστάντες , τοῦ τόπου παρεχώρουν. Ἀγασθείς δέ ὄχλος ἐπί τῷ γεγονότι ἐκρότησεν μετά πολλῆς ἐπισημασίας καί τις εἶπε τῷ Σπαρτιατῶν . Νή τῷ Σιῶ, ἴσασι Ἀθηναῖοι τά καλά ἅ πράσσουσι δε» ( Πλουτάρχου Ἠθική 235ο΄) .
Εἰς τοῦτο συνετέλεσε ὁ νόμος τῶν Σπαρτιατῶν, ὅστις ἐπέβαλε τόν σεβασμόν εἰς τούς γέροντας. Ἡ τοιαύτη συμπεριφορά πρός τούς μεγαλυτέρους ἦταν τό γνώρισμα τῆς ἀληθοῦς μορφώσεως τῆς καρδίας καί οὐχί τοῦ νοῦ. Ἦτο τό διακριτικόν του λεπτοτάτου ἤθους ἑνός ἀνθρώπου .
Ἐπίλογος
Ἦτο δόγμα τῶν Ἑλλήνων ὅτι ἔπρεπε νά συμπεριφέρωνται μέ εὐγένειαν καί ἀγάπην πρός πάντα Ἕλληνα, καθ’ ὅσον ἦσαν μέλη ἑνός καί τοῦ αὐτοῦ γένους , μέ τά ἴδια ἰδανικά , αἰσθήματα καί ὄνειρα διά μίαν καλυτέραν κοινωνινικήν συμβίωσιν ὅλων των ἀνθρώπων.
Μέ αὐτά τά αἰσθήματα τῆς διαδόσεως τοῦ πολιτισμοῦ τῶν εὐγενῶν Ἑλλήνων ἠθικοκοινωνικῶν σχέσεων ἐπραγματοποίησε τήν ἐκστρατείαν του ὁ Μέγας Ἀλέξανδρος εἰς τήν Ἀσίαν , γενόμενος φορεύς τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ εἰς ὅλον τόν τότε γνωστόν κόσμον.
